آل یعقوب در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

به نقل از [[محمد بن حسین بن یزید]]، زمانی که [[امام رضا]] {{ع}} در [[خراسان]] بود، در بیان ویژگی [[اهل بیت]] [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّا أَهْلُ‏ بَيْتٍ‏ وَرِثْنَا الْعَفْوَ مِنْ‏ آلِ‏ يَعْقُوبَ}}<ref>الکافی، ج۸، ص۳۰۸؛ مسند الإمام الرضا {{ع}}، ص۴۶، مقدمه تحقیق.</ref>؛ ما اهل بیت، [[عفو]] را از [[آل یعقوب]] به [[ارث]] برده‌ایم. این سخن در عین کوتاهی، حاوی معانی بلندی است که در پرتو [[شناخت]] آل یعقوب به دست می‌آید. اینکه آل یعقوب چه کسانی بوده و وجه برجسته آنان چه بوده، در [[متون دینی]]، به ویژه در [[تفاسیر]] مطالبی آمده است، چنان که در [[کتب مقدس]] داستان‌های زیادی درباره آنان ذکر شده که برخی از آنها به شدت با [[باورهای اسلامی]] ناسازگار است. بر اساس داده‌های کتب مقدس، [[یعقوب]] پس از [[جدال]] با [[خدا]] و [[انسان]]، از سوی [[خداوند]] نام [[اسرائیل]] یافت<ref>کتاب مقدس، سفر پیدایش، ۳۲: ۲۸.</ref> و هنگامی که به دیار [[مصر]] کوچید جمیع [[نفوس]] [[خاندان]] وی هفتاد نفر بودند<ref>کتاب مقدس، سفر پیدایش، ۴۶: ۲۷.</ref> و طبق [[آیه]] دیگر هفتاد نفر از صلب او پدید آمدند<ref>کتاب مقدس، سفر خروج، ۱: ۵.</ref> که به [[بنی اسرائیل]] شناخته می‌شوند. یعقوب عمری دراز کرد و در نهایت در ۱۴۷ سالگی از [[دنیا]] رفت<ref>کتاب مقدس، سفر پیدایش، ۴۷: ۲۸.</ref>.

اما در متون [[اسلامی]]، داستان آل یعقوب هم سویی زیادی با داده‌های کتب پیشینی که در [[اختیار]] امروزیان است، ندارد. این عنوان دو بار در [[قرآن]] یاد شده است: یکی در [[سوره یوسف]]: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و بدین گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و به تو از (دانش) خوابگزاری می‌آموزد و نعمت خویش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام می‌گرداند چنان‌که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام گردانید که پروردگار تو دانایی فرزانه است» سوره یوسف، آیه ۶.</ref> و دیگر در [[سوره مریم]]: {{متن قرآن|يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا}}<ref>«(همان) که از من و از خاندان یعقوب میراث می‌برد و پروردگارا! او را پسندیده گردان» سوره مریم، آیه ۶.</ref>. [[مفسران]] در اینکه مقصود از [[یعقوب]] در [[آیه]] نخست، فرزند [[اسحاق]] {{ع}} است، اختلافی ندارند، اما درباره [[آل یعقوب]] گفت‌و‌گوهایی وجود دارد. [[ابن‌جوزی]] سه قول را در این باره بیان می‌کند<ref>زاد المسیر، ج۴، ص۱۴۰.</ref>: ۱. [[ابن‌عباس]] مراد از آن را [[فرزندان]] یعقوب دانسته است. طبعاً [[یوسف]] و برادرانش در آن داخل‌اند. در [[عهد عتیق]] نام [[برادران یوسف]] چنین آمده است: دان، نفتالی، جاد، اشیر، یساکار، زبولون<ref>کتاب مقدس، سفر پیدایش، ۳۰.</ref>؛ ۲. [[مقاتل]] مراد از آل یعقوب را، یعقوب، [[همسر]] و فرزندان یازده‌گانه‌اش که [[خداوند]] نعمتش را با [[سجود]] آنان بر یوسف تمام کرده، می‌داند<ref>عمدة القاری، ج۱۸، ص۳۰؛ المیزان، ج۱۱، ص۸۲.</ref>؛ ۳. [[ابوعبیده]] نیز گفته مراد [[اهل]] یعقوب است<ref>الکشاف، ج۲، ص۴۴۵.</ref>. اما علاوه بر این اقوال دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد که در خور توجه است. [[صدوق]] می‌نویسد: آل یعقوب [[خانواده]] او بودند که یوسف به هنگام [[مرگ]] خویش آنان را گرد خویش جمع کرد و آنان هشتاد مرد بودند<ref>کمال الدین و تمام النعمة، ص۱۴۷؛ بحار الأنوار، ج۱۳، ص۳۸.</ref>. برخی نیز آنان را ۸۶ نفر اعم از [[زن]] و مرد مرد می‌دانند<ref>تفسیر ابن أبی حاتم، ج۸ ص۲۲۷؛ الدر المنثور، ج۵، ص۸۵.</ref>.

به هر حال، [[خداوند بزرگ]] [[نعمت]] خویش را بر [[آل یعقوب]] تمام کرد. البته در باب چیستی نعمت نیز مباحثی میان [[مفسران]] وجود دارد. برخی بر آن‌اند که [[اتمام نعمت]] آن بود که [[خداوند]] [[یوسف]] را از [[پیامبران]]، برادرانش را [[پایدار]] بر [[دین خدا]] و [[نبوت]] را در آن [[خاندان]] قرار داد<ref>مجمع البیان، ج۵، ص۳۲۱.</ref>. برخی نیز گفته‌اند آنچه را موجب [[سعادت]] آل یعقوب بود، به آنان داد؛ به یوسف [[حکومت]]، نبوت و [[حکمت]] [[عطا]] کرد و او را از [[مخلصان]] قرار داد و برای آل یعقوب، یافتن یوسف و آمدن یعقوب به همراه خانواده‌اش از لوز کنعان به [[مصر]] و [[زندگی]] در کنار هم را فراهم ساخت<ref>روح المعانی، ج۶، ص۳۸۰-۳۸۱.</ref> و بدین گونه نعمت خویش را بر آنان تمام کرد. اما آنچه بیش از همه در این خاندان ذهن‌ها را متوجه خود می‌گرداند، [[خصلت]] [[بخشش]] و [[عفو]] است که به صورت برجسته در زندگی [[حضرت یوسف]] {{ع}} [[خودنمایی]] کرده است. داستان یوسف {{ع}} که در [[قرآن]] و [[متون دینی]] به تفصیل آمده، حاوی [[تلخی‌ها]] و شیرینی‌های بسیاری است. مهم‌ترین بخش آن، نوع [[رفتار]] [[برادران]] وی با او بود که موجب دوری‌اش از [[خانواده]] و [[تحمل سختی‌ها]] و [[مشکلات]] فراوان گردید<ref>الأمالی، صدوق، ص۲۵۱؛ مجمع البیان، ج۵، ص۴۵۹.</ref>، اما حضرت یوسف {{ع}} آنگاه که به [[قدرت]] دست یافت و توانا شد، در [[تقابل]] با آنان، نه تنها انتقام‌جویی و سرسختی پیشه نکرد، بلکه از طریق عفو و اغماض پیش رفت و آنان را بخشود<ref>الأمالی، صدوق، ص۲۵۲.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} با بهره‌گیری از همین عنصر [[اخلاقی]]، [[اهل بیت]] {{عم}} را [[میراث‌دار]] آل یعقوب معرفی می‌کند.

گفتنی است که [[آیه]] [[ارث‌بری]] آل یعقوب را پیش از این [[حضرت فاطمه]] {{س}}<ref>کشف الغمة، ج۲، ص۱۰۶.</ref> و [[امام علی]] {{ع}}<ref>کنزالعمال، ج۵، ص۶۲۵.</ref> به عنوان مستند ارث‌بری از پیامبران مطرح کرده بودند تا مقوله [[ارث]] بردن [[فاطمه]] {{س}} از [[پیامبر]] {{صل}} که مورد [[انکار]] برخی قرار گرفته بود، به [[اثبات]] برسد.<ref>منابع: قرآن کریم، الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، تهران، کتابچی، ششم، ۱۳۷۶ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمد باقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تفسیر ابن أبی حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، عبدالرحمن بن محمد رازی معروف به ابن ابی حاتم (۳۲۷ق)، تحقیق: اسعد محمد طیب، صیدا، المکتبة العصریة، بی تا، التفسیر الکبیر، محمد بن عمر معروف به فخر رازی (۶۰۶ق)، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۳ق، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، عبدالرحمن بن ابی بکر معروف به جلال الدین سیوطی، (۹۱۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۴ق؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله معروف به آلوسی (۱۲۷۰ق)، تصحیح: محمد حسین عرب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ زاد المسیر فی علم التفسیر، عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (۵۹۷ق)، تحقیق: محمد زهیر شاویش - شعیب ارناؤوط - عبدالقادر ارناؤوط، بیروت، المکتب الإسلامی، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ عمدة القاری شرح صحیح البخاری)، محمود بن احمد عینی (۸۵۵ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تا؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، الکتاب المقدس، بیروت، دار الکتاب المقدس فی شرق الاوسط، اول، ۱۹۹۳م؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، محمود بن عمر معروف به زمخشری (۵۳۸ق)، قم، بلاغت، دوم، ۱۴۱۵ق؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة لجی علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، ۱۴۰۵ق، کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، علی بن حسام معروف به متقی هندی (۹۷۵ق)، تحقیق: بکری حبانی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۹ق؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، بیروت - تهران، دار المعرفة - انتشارات ناصر خسرو، ۱۴۰۶ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیز الله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا علی، اول، ۱۴۰۶ق، المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین بن محمد طباطبایی (۱۴۰۲ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی تا.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[آل یعقوب - واسعی (مقاله)| مقاله «آل یعقوب»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۷۷.</ref>