آیه اکمال دین در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

در متن روایاتی که از [[شاهدان]] [[نزول]] این [[آیه]] یعنی [[صحابه پیامبر اکرم]] {{صل}} به ما رسیده، درباره علت نزول این آیه تنها در امر ذکر گردیده است که یکی قول [[ابن عباس]] می‌باشد:

قول دوم با [[صراحت]] می‌گوید علت نزول این آیه به خاطر «[[نصب]] [[ولایت امام علی]] {{ع}}» است. این قول از [[امام علی]] {{ع}}<ref>کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹، ح۴۵۰۹.</ref>، [[ابوسعید خدری]]<ref>خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر. ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).</ref> و [[ابوهریره]]<ref>خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر. ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).</ref> نقل شده که در آن می‌گوید:

{{عربی|لما نصب رسول الله {{صل}} علياً يوم غدير خم فنادى له بالولاية هبط جبريل عليه بهذه الآية:}} {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}؛ چون [[رسول خدا]] {{صل}} علی {{ع}} را در [[غدیرخم]] [[نصب]] کرد و [[مردم]] را به [[ولایت]] او فراخواند، [[جبرئیل]] برایشان این [[آیه]] را فرود آورد: «امروز دین‌تان را برای شما کامل کردم».

قول اول که تنها از ابن عباس نقل شده، افزون بر آنکه احتمال دارد در [[مقام]] بیان یکی از مصادیق [[اتمام نعمت]] باشد نه آنکه علت [[نزول]] این آیه را بیان کند، مخالف با قول دیگر ابن عباس است که علت نزول را [[ولایت امام علی]] {{ع}} می‌داند<ref>ر. ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.</ref> و نیز مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن [[روز]] حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب [[اکمال دین]] (از یک سو) و [[یأس]] [[کفار]] از [[دین]] (از سوی دیگر) شده است، و حال آنکه عدم شرکت [[مشرکان]] در [[اعمال]] [[حج]]، موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود؛ همان‌گونه که به تفصیل در بررسی دیدگاه [[اهل سنت]] [[مشاهده]] خواهید کرد. این احتمال نیز وجود دارد که [[حدیث]] ابن عباس مدرج باشد؛ یعنی این آیه را به عنوان [[شاهد]] در حدیث درج کرده‌اند، بدون آنکه به [[ناسازگاری]] آن با رویداد نزول [[سوره]] [[برائت]] و حذف مشرکان از [[بیت الحرام]] توجه داشته باشند.

روایاتی که درباره [[زمان]] و مکان نزول این آیه نیز نقل شده، دو دسته‌اند؛ یک دسته زمان نزول را در [[عرفه]] می‌دانند و دسته دیگر در غدیرخم و هر دو دسته در مصادر [[فریقین]] یافت می‌شود، با این تفاوت که تمام [[روایات]] [[شیعی]] اعم از روایاتی که بر [[نزول آیه]] در [[عرفه]] و یا [[غدیر]] دلالت دارد، جملگی آنها، علت نزول آیه را «[[اعلان]] [[ولایت امام علی]] {{ع}}» می‌دانند. اما [[روایات اهل سنت]] مختلف است؛ در برخی این علت بیان نشده و در یک [[روایت]] علت [[نزول]] «[[نفی]] [[مشرکان]] از [[خانه خدا]]» در [[حجة الوداع]] گفته شده است و در برخی از آنها نیز علت نزول آیه، اعلان ولایت امام علی {{ع}} است. در [[مصادر اهل سنت]] بنا به گفته آنان با [[سند صحیح]] و با چند طریق، نزول آیه در [[روز عرفه]] (در حجة الوداع) بوده است. [[ابن کثیر]] در این باره می‌گوید:

البته چنان که خواهید دید، این [[احادیث متواتر]] نیستند؛ زیرا حداکثر چهار نفر این حدیث را نقل کرده‌اند، هر چند سند برخی از آنها بنا به نظر [[اهل سنت]] صحیح است. در مصادر شیعی نیز در [[تفسیر العیاشی]] از [[امام صادق]] {{ع}} چنین نقل شده است:

{{متن حدیث|لَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ {{ع}} فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُلْ لِأُمَّتِكَ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}} بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{متن قرآن|وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}} وَ لَسْتُ أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا...}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۲، ص۹، ح۱۱۰۸.</ref>؛ هنگامی که [[رسول خدا]] {{صل}} در [[عرفات]] در [[روز جمعه]] اقامت کردند، [[جبرئیل]] نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای محمد، [[خداوند]] به شما [[سلام]] می‌رساند و می‌گوید: به [[امت]] خود بگو: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}، امروز برای شما دینتان را به وسیله [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] کامل کردم {{متن قرآن|وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...}} و نعمتم را بر شما تمام نمودم و برای شما [[اسلام]] را به عنوان [[دین]] پسندیدم و پس از این بر شما چیزی نازل نخواهم کرد».

مرحوم [[کلینی]] نیز با سند خود از [[ابی الجارود]] از [[امام باقر]] {{ع}} چنین نقل می‌کند:

{{متن حدیث|سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ {{ع}} يَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّيهِنَّ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ الصَّلَاةُ... ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ... ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ... ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} وَ كَانَ كَمَالُ الدِّينِ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{ع}}...}}<ref>کلینی، الکافی، ج۱، کتاب الحجة، باب ما نص الله - عز وجل - و رسوله علی الائمة {{عم}} واحداً فواحداً، ص۲۹۰-۲۹۱، ح۶.</ref>؛

«از امام باقر {{ع}} شنیدم که فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را [[واجب]] کرد؛ آنان چهار چیز را گرفته و یکی را رها کردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: [[نماز]]... سپس [[زکات]] نازل شد... آنگاه [[روزه]] نازل شد... سپس [[حج]] نازل شد... و آنگاه ولایت نازل شد؛ همانا امر ولایت در روز جمعه در [[عرفه]] بر [[پیامبر]] آمد و خداوند چنین نازل کرد {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} پس [[کمال دین]] به [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} است».

در [[تفسیر العیاشی]] این [[حدیث]] از [[جعفر بن محمد]] الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه [[حدیثی]] دیگر که [[عیاشی]] از او نقل می‌کند)<ref>ر. ک: تفسیر العیاشی، ج۳، ص۲۷۷.</ref> تنها از پدرش از [[امام صادق]] {{ع}} حدیث نقل می‌کند و فردی مجهول است؛ یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست<ref>ر. ک: خوبی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲۶، رقم ۲۲۹۶.</ref>. هر دو [[سند روایت]] [[کلینی]] نیز [[ضعیف]]<ref>ر. ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۵۹.</ref> و متن آن نیز مشوش می‌باشد.

دسته دوم این [[روایات]] درباره [[زمان]] و مکان [[نزول آیه]]، بر [[نزول]] آن در [[روز غدیر]] یا اندکی پس از آن دلالت دارد. این روایات در مصادر [[شیعی]] با [[سند صحیح]] و طرق متعدد<ref>ر. ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۱. مرحوم بحرانی این احادیث را یک‌جا آورده است. ر. ک: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۳۴-۴۴۷؛ و نیز ر. ک: قمی مشهدی، کنز الدقائق، ج۴، ص۳۲-۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۵۲.</ref> و در [[مصادر اهل سنت]] نیز از صحابه‌ای که [[شاهد]] نزول آیه بوده‌اند، نقل شده‌اند، هر چند برخی از [[اهل سنت]] سند آنها را ضعیف می‌دانند<ref>ر. ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۴ و سیوطی، الدر المنثور. ج۳، ص۱۹.</ref> که به زودی بررسی خواهد شد. از جمله [[احادیث]] شیعی، [[حدیث صحیح]] السند مرحوم [[محمد بن یعقوب کلینی]] می‌باشد که از طریق [[علی بن ابراهیم]] از پدرش از ابن ابی عمیر از [[عمر بن اذینه]] از چند نفر حدیث را نقل کرده و آن چند نفر از [[امام باقر]] {{ع}} نقل کرده‌اند که در آن آمده است:

{{متن حدیث|... وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ {{ع}} يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ}}؛ [[فرایض]] یکی پس از دیگری نازل می‌شد و [[ولایت]] آخرین آنها بود که نازل شد و در پی آن [[خداوند]] - عزوجل - فرمود: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم» آنگاه [[امام]] [در تبیین [[آیه]]] فرمود: خداوند می‌فرماید: پس از این [[فریضه]]، [[واجب]] دیگری برای شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا [با امر ولایت] [[فرایض]] کامل شد»<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹، ح۴.</ref>.

این مضمون که امر ولایت را آخرین فریضه نازل شده از جانب [[خدا]] می‌داند، در چندین [[روایت]] [[شیعی]] به چشم می‌خورد<ref>ر. ک: بحرانی، البرهان، ج۱، ص۴۳۵-۴۴۶. وی از تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، احتجاج طبرسی، مناقب سید رضی، تفسیر العیاشی و بصائر الدرجات این معنا را ذکر کرده است.</ref>. در مصادر شیعی [[حدیث]] [[نزول]] [[آیه اکمال]] درباره [[ولایت امام علی]] {{ع}} از [[رسول مکرم اسلام]] {{صل}}<ref>ر. ک: محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی، مجلس ۱۸، ح۴۲)، ج۹، ص۱۴۹-۱۵۰ (از امالی صدوق)، ج۹، ص۱۳۸ - ۱۳۹، ح۵۲۷۵.</ref>، [[امام علی]] {{ع}}<ref>کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹-۱۲۰، ح۴۵۰۹ و ج۹، ص۱۷-۱۸، ح۵۱۱۳.</ref>، [[امام باقر]] {{ع}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹، ح۱۱۷۸.</ref>، [[امام صادق]] {{ع}}<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۴۵، ح۳۱۷.</ref>، [[امام رضا]] {{ع}}<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۳، ص۲۵-۲۶، ح۱۰۹۱.</ref>، [[امام حسن عسکری]] {{ع}}<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی)، ج۳، ص۳۱۹، ح۱۳۹۰ و نیز ر. ک: صدوق، علل الشرایع، ص۲۴۹، باب ۱۸۲، ح۶.</ref>، [[عبدالله بن عباس]]<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۳، ح۱۶۹۹.</ref>، [[ابوهریره]]<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۳۶، ح۱۶۹۳ و ج۹، ص۱۳۸، ح۵۳۷۴.</ref> و [[زید بن ارقم]]<ref>ابن طاووس، التحصین (ملحق به کتاب الیقین)، ص۵۸۴، باب ۲۹.</ref> نقل شده است.

شاید بتوان بین دو دسته روایتی که درباره [[زمان]] و مکان نزول آیه اکمال است (نزول در [[عرفه]]، نزول در [[غدیر]]) جمع کرد تا تهافت بین آنها از میان برود. از جمله وجوه جمع این است که بگوییم: آیه اکمال دو بار نازل شده است، یکبار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به [[اعلان]] [[ولایت امام علی]] {{ع}} است. [[شاهد]] بر این وجه جمع، [[حدیثی]] است که [[ابن طاووس]] از [[احمد بن محمد الطبری]] - معروف به خلیلی - نقل کرده است. وی در این [[روایت]] از [[امام باقر]] {{ع}} این‌گونه نقل کرده است:

«چون [[پیامبر خدا]] {{صل}} در [[عرفه]] وقوف کردند، [[جبرئیل]] این [[آیه]] را نازل کرد و گفت: ای محمد {{صل}}، علی {{ع}} را بر پا کن و بر [[ولایت]] او [[بیعت]] بگیر... ؛ پس [[حضرت]] از [[توطئه]] [[اهل]] [[نفاق]] و [[شقاوت]] که مبادا در بین [[امت]] [[تفرقه]] بسازند یا آنان را به [[جاهلیت]] برگردانند، بیمناک شد؛ چراکه از [[دشمنی]] و [[کینه‌توزی]] عده‌ای نسبت به [[امام علی]] {{ع}} با خبر بودند. از این‌رو، از [[جبرائیل]] تضمین خواستند... تا به [[غدیرخم]] رسیدند.»..<ref>ر. ک: همو، الیقین، باب ۱۲۷، ص۳۴۴؛ و نیز، همو، التحصین، الباب ۲۹، القسم الأول.</ref>.

برخی از بزرگان [[شیعه]] و برخی از [[اهل سنت]] نیز این احتمال را داده‌اند<ref>ر. ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۰؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۰.</ref>. توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: چون در عرفه این آیه نازل شد، پیامبر خدا {{صل}} از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و [[ارتداد]] آنان (که بیش از این به تفصیل در بررسی آیه «[[عصمت]]» ملاحظه کردید) بیمناک شدند و اعلان رسمی آن را به تأخیر انداختند و از [[خداوند]] تضمین خواستند که در پی آن آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> نازل شد و در آن تضمین خداوند با جمله {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ}}<ref>«و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> اعلان گردید. آنگاه حضرت در [[غدیر]] به طور رسمی ولایت امام علی {{ع}} را اعلان کردند و پس از آن دوباره [[آیه اکمال]] نازل شد. شاهد دیگر نیز روایتی از [[زید بن ارقم]] [[صحابی]] است که خود شاهد ماجرا بوده و در این باره می‌گوید:

{{متن حدیث|إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ فَضَاقَ بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} مَخَافَةَ تَكْذِيبِ أَهْلِ الْإِفْكِ وَ النِّفَاقِ- فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِيهِمْ- فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ...}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۲، ص۳۰۱، ح۱۹۹۶ و به نقل از وی: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۵۶، ح۳۶۸، فتال نیشابوری نیز همین مضمون را به صورت مرسل از امام باقر {{ع}} نقل می‌کند. ر. ک: روضة الواعظین، ج۱، ص۲۱۶، ح۲۰۹.</ref>؛

«همانا [[جبرئیل]] [[روح]] الامین بر [[رسول خدا]] {{صل}} که در عصر [[روز عرفه]] [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} را فرود آورد، رسول خدا {{صل}} دلتنگ شدند؛ زیرا از [[تکذیب]] [[اهل]] [[نفاق]] و [[افک]] بیمناک بودند؛ به همین رو [[حضرت]] گروهی را که من نیز در میان آنان بودم، فرا خواند و در این باره با آنان [[مشورت]] کرد تا آن را در موسم [[اعلان]] فرماید، ولی ما نمی‌دانستیم در این باره چه بگوییم».

در این احتمال، [[آیه]] دو بار نازل شده و هر دو بار [[پیامبر اکرم]] {{صل}} آن را [[ابلاغ]] کرده‌اند؛ یکبار در [[عرفه]] برای برخی [[صحابه]] که برای استشاره جمع شدند، و یکبار در [[غدیر]] به طور رسمی برای عموم [[مردم]].

احتمال دیگر آن است که آیه تنها در عرفه نازل شده و [[پیامبر خدا]] {{صل}} نیز در عرفه آن را ابلاغ کرده باشند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده باشد؛ زیرا علت [[نزول آیه]] با مسئله غدیر و آیه [[عصمت]] [[ارتباط]] وثیق دارد<ref>علامه طباطبایی احتمال می‌دهد روز نزول آیه، عرفه و روز ابلاغ آن در غدیر باشد (ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۹۶).</ref>.

باز احتمالی دیگر نیز می‌توان وجه جمع ارائه کرد و آن اینکه پیامبر خدا {{صل}} در [[حجة الوداع]] در مکان‌های [[اجتماع]] عمومی مردم، از جمله در [[مسجد]] خیف<ref>ر. ک: هیثمی، الصواعق المحرقة، ص۱۵۰.</ref>، در روز عرفه<ref>ر. ک: سنن الترمذی، ج۵، ص۶۲۱، ح۳۷۸۶؛ سمهودی، جواهر العقدین، ص۲۳۴؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲ (حجة الوداع)، ص۱۱۲.</ref> و در [[غدیر]]<ref>ر. ک: ابن ابی عاصم، کتاب السنة، ص۶۲۹، ح۱۵۵۱ - ۱۵۵۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۶، ص۲۳، برای تفصیل بیشتر درباره مکان‌ها و زمان‌های صدور حدیث ثقلین ر. ک: لجنة التحقیق، کتاب الله و اهل البیت فی حدیث التقلین.</ref>، [[حدیث ثقلین]] و در [[حجة الوداع]] در [[خطبه]] [[عرفات]]، [[حدیث]] {{متن حدیث|اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً}}<ref>ابن حنبل، مسند، ج۷، ص۴۰۵، ح۲۰۸۴۰ و ص۴۲۹، ح۲۰۹۹ و....</ref> را [[اعلان]] کرده باشند. این مطلب ضمن آنکه نشان می‌دهد یکی از رسالت‌های [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در حجة الوداع - افزون بر [[آموزش]] [[مناسک حج]] به [[مردم]] - [[اتمام حجت]] بر مردم درباره [[ثقلین]] بوده است، که از آن می‌توان چنین استفاده کرد: با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط [[پیامبر خدا]] {{صل}} در [[اجتماع]] مردم، [[یأس]] [[کفار]]، [[اکمال دین]]، [[اتمام نعمت]]، و [[خشنودی خدا]] از [[اسلام]] به وجود آمد و [[آیه اکمال]] به همین علت نازل شد و [[حضرت رسول]] {{صل}} نیز آن را در همان جا اعلان فرمود و [[حادثه غدیر]] در واقع شرح و توضیح [[پیامبر]] معظم اسلام {{صل}} درباره حدیث ثقلین بوده است.

این احتمال‌ها برای جمع بین دو دسته [[روایت]] است، ولی اگر نتوان آنها را جمع کرد، احادیثی که از [[نزول آیه]] در [[عرفه]] حکایت می‌کنند (به ویژه آن دسته [[احادیث]] که علت [[نزول]] را غیر از [[ولایت امام علی]] {{ع}} می‌داند) به دلیل ضعف‌های متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود که به تفصیل در بحث «ارزیابی و [[نقد]] دیدگاهای [[اهل سنت]]» خواهد آمد.

پس از [[اثبات]] این امر که آیه اکمال درباره ولایت امام علی {{ع}} نازل شده، می‌توان به چند نکته اساسی پی برد:

اولاً: این نزول تأثیری عمیق در معنای «[[مولی]]» در حدیث {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} خواهد داشت؛ زیرا آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت، یأس کفار از [[دین]] می‌شود، تنها اعلان [[دوستی]] و [[وفاداری]] به [[امام علی]] {{ع}} نیست، بلکه رخدادی بزرگ در اعلان [[امامت]] و [[پیشوایی]] ایشان خواهد بود<ref>برای توضیح بیشتر، ر. ک: بررسی تطبیقی تفسیر آیه عصمت، بحث «بررسی و نقد شبهات پیرامون دیدگاه شیعه».</ref>.

ثانیاً: [[اسلامی]] که مورد [[رضایت]] خداست، مرتبط با [[ولایت امام علی]] {{ع}} است؛ زیرا در این [[آیه]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...}}؛ بنابراین، آنان که از این [[ولایت]] سرباز می‌زنند، در متن [[دینی]] که مرضّی خداست، اخلال می‌کنند و [[اسلام]] آنان از دایره اسلام [[مرضی خدا]] بیرون خواهد بود. به نظر می‌رسد این بخش از [[خطبه غدیریه]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به همین مطلب اشاره دارد: