بردگی در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

== انواع برده ==

== پیشینه [[بردگی]] ==

[[قرآن کریم]] داستان به بردگی بردن و فروش [[حضرت یوسف]] {{ع}}{{متن قرآن|وَجَاءَتْ سَيَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ يَا بُشْرَى هَذَا غُلَامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَعْمَلُونَ * وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ}}<ref> «و کاروانی از راه رسید و آبکش خود را (سر چاه) فرستادند، او دلو خود را افکند (و چون یوسف را بالا کشید) گفت: مژده! این یک پسر بچّه است و او را چون سرمایه‌ای پنهان داشتند و خداوند به آنچه انجام می‌دادند دانا بود * و او را به بهایی ناچیز- درهمی چند- فروختند و به او رغبتی نداشتند» سوره یوسف، آیه ۱۹-۲۰.</ref> و [[حکم]] بردگی (دائم یا موقت) در عصر ایشان به عنوان جزای [[سرقت]] {{متن قرآن|قَالُوا فَمَا جَزَاؤُهُ إِنْ كُنْتُمْ كَاذِبِينَ * قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ}}<ref> «گفتند اگر دروغ گفته باشید کیفر آن چیست؟ * گفتند: کیفر آن، (برده شدن) همان کسی است که (جام) در باربند وی یافته شود او خود کیفر آن است؛ ما ستمگران را بدین‌گونه کیفر می‌دهیم» سوره یوسف، آیه ۷۴-۷۵.</ref> را بیان می‌کند.

در [[زمان]] [[حضرت موسی]] {{ع}} نیز [[فرعون]] تمامی [[قوم بنی اسرائیل]] را برده خود کرده بود. از این‌رو وقتی حضرت موسی و [[هارون]] وی را به [[پرستش]] خدای یگانه فرا خواندند، فرعون و اطرافیانش با این [[استدلال]] که [[قوم]] شما بردۀ ما هستند از [[ایمان آوردن]] [[امتناع]] کردند {{متن قرآن|فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ}} <ref>«آنگاه گفتند: آیا (سخن) دو تن آدمی همچون خویش را باور کنیم در حالی که قوم آنها بندگان ما هستند؟» سوره مؤمنون، آیه ۴۷.</ref> و حضرت موسی {{ع}} نیز او را به خاطر برده گرفتن [[بنی اسرائیل]] [[سرزنش]] کرد {{متن قرآن|وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرَائِيلَ}}<ref> «و (آیا) این نعمتی است که آن را بر من منّت می‌نهی که بنی اسرائیل را به بردگی گرفته‌ای؟» سوره شعراء، آیه ۲۲.</ref>. به نظر برخی از [[مفسران]] کشتن مردان و زنده نگاه داشتن [[زنان]] بنی اسرائیل توسط فرعون {{متن قرآن|وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ}}<ref> «و (یاد کنید) آنگاه را که شما را از فرعونیان رهانیدیم که به شما عذابی سخت می‌چشاندند، پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده می‌گذاردند و در آن از سوی پروردگارتان برای شما آزمونی سترگ بود» سوره بقره، آیه ۴۹</ref>؛ {{متن قرآن|وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ}}<ref>«و سرکردگان قوم فرعون گفتند: آیا موسی و قومش را وا می‌نهی تا در این سرزمین تبهکاری کنند و (موسی) تو و خدایانت را رها کند؟ گفت: پسرانشان را خواهیم کشت و زنانشان را زنده باز خواهیم نهاد و بی‌گمان ما بر آنان چیره‌ایم» سوره اعراف، آیه ۱۲۷</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که شما را از فرعونیان نجات بخشیدیم که عذابی تلخ را به شما می‌چشاندند؛ پسرانتان را می‌کشتند و زنانتان را زنده باز می‌نهادند و در این، برای شما از سوی پروردگارتان آزمونی سترگ بود» سوره اعراف، آیه ۱۴۱</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که موسی به قوم خود گفت: نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که شما را از فرعونیان رهایی داد که عذابی سخت را به شما می‌چشاندند و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده می‌نهادند و در آن آزمونی سترگ از سوی پروردگارتان بود» سوره ابراهیم، آیه ۶</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«بی‌گمان فرعون در زمین (مصر) گردنکشی ورزید و مردم آنجا را دسته‌دسته کرد. دسته‌ای از آنان را به ناتوانی می‌کشاند، پسرانشان را سر می‌برید و زنانشان را زنده وا می‌نهاد، به یقین او از تبهکاران بود» سوره قصص، آیه ۴.</ref> به منظور [[بردگی]] و [[خدمت]] آنان بوده است<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص۳۹۰؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. [[آیین اسلام]] هرچند بردگی را به [[جهت]] عللی از اساس [[لغو]] نکرده، ولی دایرۀ آن را بسیار محدود و [[احکام]] ویژه‌ای را در این‌باره وضع نمود و نیز از نظر کیفیت، با مظاهر غیر [[انسانی]] و [[ناهنجار]] آن به شدت [[مبارزه]] کرد.

== اسباب بردگی ==

# [[غلبه]] فرد، گروه یا جامعه‌ای بر فرد، گروه یا جامعه‌ای دیگر از طریق [[جنگ]] که طرف غالب، طرف مغلوب را به بردگی می‌گرفت<ref>ر. ک: ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه: احمد آرام و دیگران، ج۲، ص۳۰۸ – ۳۰۹.</ref>.

# غلبه از طریق [[ریاست]]، [[سلطنت]] و [[حکومت]]؛ این نوع بردگی ریشه در [[سلطه]] [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] داشته است.

# قانون [[طبیعت]]، [[اولاد]] پدری که غلام است را غلام می‌دانست. وی ضمن [[نقد]] نظر علمای حقوق، [[تحقیر]] یک [[ملت]]، [[مذهب]]، رنگ و نژاد را منشأ دیگری برای بردگی در [[تاریخ]] می‌داند<ref>منتسکیو، روح القوانین، ترجمه: علی‌اکبر مهتدی، ص۴۰۹-۴۱۴.</ref>.

== [[رفتار]] با بردگان ==

== [[اسلام]] و بردگی ==

با دقت در [[آیات]]، [[روایات]] و [[سیره پیامبر اکرم]] {{صل}}، [[اهل بیت]] [[عصمت]] {{عم}} و [[مسلمانان]] [[صدر اسلام]] روشن می‌شود که برخورد اسلام با مسأله [[برده‌داری]]، برخوردی کاملاً منطقی و [[انسانی]] بوده است. اسلام کوشیده است تا از یک سو اسباب بردگی رایج میان [[بشر]] را محدود سازد و از سوی دیگر [[راه]] آزادسازی بردگان را فراهم کند و بالاتر از همه [[منزلت]] و [[کرامت]] از دست رفته بردگان را به آنان باز گرداند. در [[آیین]] [[مقدس]] اسلام، از اسباب سه‌گانه برده‌داری که پیش از این بیان شد، تنها یک سبب آن پذیرفته شده و دو سبب دیگر مردود دانسته شده است:

# اسلام، [[سلطه]] و [[حاکمیت سیاسی]] و [[اجتماعی]] را که یکی از اسباب بردگی بوده [[لغو]] و بی‌اعتبار ساخته و معتقد است [[حاکم]] [[جامعه]] و [[رئیس]] یک [[قوم]] به هیچ وجه [[حق]] ندارد [[مردم]] تحت [[رهبری]] خود را به بردگی بگیرد، در [[حریم]] شخصی آنان دخالت کند، [[آزادی]] طبیعی آنان را مخدوش سازد و یا [[حق]] [[مالکیت]] آنان را نسبت به کار و کسب‌شان سلب کند. [[والی]] از دیدگاه [[اسلام]] حقوقش محدود به [[قوانین اسلامی]] است. در این صورت [[مردم]] نیز [[وظیفه]] دارند او را [[یاری]] کرده و [[احکام]] عادلانه و مشروعش را [[اطاعت]] کنند.

# در مورد [[تسلط]] بر [[فرزندان]] و [[همسر]]، اسلام اصل [[ولایت پدر]] بر فرزندان نابالغ و نیز قیومیت مرد را بر [[زن]] در حوزه مسایل [[زناشویی]] به رسمیت شناخته و آن را تعدیل کرده است، چنان‌که [[بردگی]] ناشی از آن را [[لغو]] نموده است. [[ولایتی]] که در اسلام به [[پدر]] نسبت به فرزندان داده شده تنها در حضانت و نگهداری [[اولاد]] است، در عوض بار سنگین [[تعلیم و تربیت]] و [[حفظ]] اموالشان در ایام محجوریت و [[کودکی]] آنان را هم به دوششان گذاشته است. ضمناً سفارشات أکیدی هم به فرزندان کرده که زحمات [[پدران]] را در [[راه]] [[تعلیم]] و تربیتشان مورد توجه داشته و به آنها [[احسان]] و نیکویی کنند {{متن قرآن|وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ * وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref> «و به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم- مادرش او را با سستی در پی سستی بارداری کرد و زمان شیر خوارگی وی دو سال بود- که مرا و پدر و مادرت را سپاس بگزار (که) بازگشت (همه) به سوی من است * و اگر تو را وا دارند تا آنچه را که نمی‌دانی برای من شریک آوری، از آنان فرمان نبر و در این جهان با آنان به شایستگی همراهی کن و راه کسی را که به درگاه من باز می‌گردد پیش گیر، سپس بازگشتتان به سوی من است آنگاه شما را از آنچه می‌کرده‌اید می‌آگاهانم» سوره لقمان، آیه ۱۴-۱۵</ref>؛ {{متن قرآن|وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا}}<ref>«و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref>. از دیدگاه [[اسلام]]، [[زن]] در [[حیات اجتماعی]] جایگاه مهم و ممتازی دارد و همچون مرد، یکی از ارکان [[جامعه]] را تشکیل می‌دهد، لذا او نیز مانند [[مرد]] [[مالک]] [[مال]] و [[ثروت]] خویش است؛ اگر چه به مقتضای تفاوت‌های جسمی و [[روحی]] مرد و [[زن]]، در عین وجود [[احکام]] مشترک، [[احکام]] ویژه‌ای نیز برای آنان وجود دارد. اسلام با تأکید بسیار، [[استقلال]] و [[هویت]] زن را که پیش از اسلام، جایگاهی نداشت، مورد اهتمام قرار داد تا آنجا که اگر درباره [[حقوق زن]] در اسلام به صورت جامع نگریسته شود می‌توان گفت اسلام جانب حقوق زن را بیشتر از جانب مرد نگاه داشته است. در اسلام هر یک از مرد و زن باید [[پناهگاه]] امنی برای یکدیگر باشند و با نقطه قوت خود، نقطه [[ضعف]] دیگری را جبران کنند <ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج۶، ص۳۴۳-۳۴۵.</ref>.

# در مورد [[بردگی]] ناشی از [[جنگ]]، اسلام به طور کلی آن را [[لغو]] نکرد، بلکه در حد یک مسأله [[اضطراری]] برخورد کرد و از جنبۀ کمّی و کیفی در مهار کردن و پیراستن ناهنجاری‌های آن تلاش نمود. علت لغو نشدن این نوع بردگی بدان [[جهت]] بود که سبب آن به طور کامل در [[اختیار]] اسلام نبود؛ چرا که پیوسته قدرت‌های [[متجاوز]] در [[جوامع بشری]] بوده و [[کیان امت اسلامی]] را [[تهدید]] می‌کنند و بر [[امت اسلامی]] است که با آنان مقابله کند. حال در برخورد با اسرای [[جنگی]] چند فرض وجود داشت:

## آن‌که همه [[اسیران]]، کشته شوند؛ روشن است که این فرض با معیارها و [[اهداف]] [[تعالیم اسلامی]] سازگار نبود؛ زیرا نخستین اصل در [[اسلام]]، [[صلح]]، [[صفا]] و [[حفظ]] [[حیات]] [[انسان‌ها]] است نه [[قتل]] و [[خون‌ریزی]]؛ مگر در موارد خاص که نوعی [[اضطرار]] حکم‌فرما باشد.

## اینکه همه اسیران [[زندانی]] شوند؛ این فرض نیز حکیمانه نیست؛ زیرا علاوه بر [[تحمیل]] هزینه‌های سنگین، فضای [[زندان]] نمی‌توانست مکان مناسبی برای [[رشد]] و [[تربیت]] اسیران باشد، در حالی که رشد و تربیت [[بشریت]]، عالی‌ترین [[هدف]] [[شریعت اسلام]] است.

## آنها بدون در نظر گرفتن شرایط و [[مصالح]] رها شوند. این فرض نیز به [[مصلحت]] [[مسلمانان]] نبود؛ زیرا موجب می‌شد بار دیگر [[دشمن]] نیروهای خود را [[تجهیز]] کرده، [[دست]] به [[شورش]] بزند. گذشته از اینکه با هدف [[تربیتی]] اسلام که خواستار ایجاد [[فرصت]] برای [[هدایت]] [[کافران]] بود، منافات داشت.

## آنان را تحت [[سرپرستی]] مسلمانان قرار داده تا هم [[جامعه]] را از خطر [[فتنه]] و [[توطئه]] [[امن]] سازد و هم فرصتی برای آنان فراهم آورد تا در [[جامعه اسلامی]] [[زندگی]] کرده و با [[اخلاق]] و [[منش]] [[اسلامی]] تربیت شوند<ref>جعفر سبحانی، مفاهیم القرآن، ج۲، ص۲۶۰-۲۶۱.</ref>.

از فرض‌های یاد شده، اسلام دو فرض اخیر را برگزید، چنانکه [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ}}<ref> «پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.</ref>. در این [[آیه]] از فرض پنجم سخنی به میان نیامده، اما این فرض در [[روایات]] آمده است. شاید وجهش آن است که اصل اولی در مورد [[اسیران]]، آزاد‌سازی است مگر اینکه شرایط و [[مصالح]]، [[بردگی]] آنان را اقتضا کند که تشخیص آن بر عهده [[حاکم اسلامی]] است، چنانکه [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، برخی از اسیران[[بدر]] را بدون فدیه و برخی را با فدیه [[آزاد]] کرد<ref>فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۱۴۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۵۳؛ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۲۶؛ علی ربانی گلپایگانی، آزادی و دمکراسی از دیدگاه اسلام و لیبرالیسم، ص۱۶۳-۱۶۷؛ محمد قطب، شبهات حول الاسلام، ص۵۵؛ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج۶، ص۳۴۳-۳۴۵.</ref>.

مارسل بوازار نیز تأمین جانی و جلوگیری از [[تجاوز]] به اسیران [[جنگی]] را دلیل برده گرفتن آنان توسط [[مسلمانان]] می‌داند<ref>مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه: محسن مؤیدی، ص۴۹.</ref>. وی [[معتقد]] است در [[دوران پیامبر]] {{صل}} و [[جانشینان]] او برده‌فروشی جز در موارد [[غنایم]] جنگی معمول نبوده ولی از دوران [[معاویه]] به بعد این [[کار ناپسند]] مانند سایر بدعت‌های [[بنی امیه]] در [[دین اسلام]] متداول گردید<ref>مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه: محسن مؤیدی، ص۴۷.</ref>.

[[تاریخ]] درخشان [[جنگ‌های رسول خدا]] {{صل}} سرشار از [[سیره]] عادلانه و [[پسندیده]] ایشان در برخورد با [[اسیران]] [[جنگی]] است<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج۶، ص۳۴۶.</ref>. آن [[حضرت]] جز در موارد نادر، برده نگرفته است<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۱۳؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۳؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۴، ص۱۴۴.</ref> و در بیشتر [[جنگ‌ها]] اسیران [[کافر]] را [[آزاد]] می‌کرد.

در [[جنگ بدر]] [[پیامبر]] {{صل}} با [[اسیران]] برده شرط کرد که هر کس ده [[مسلمان]] را سواد بیاموزد آزاد خواهد شد<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۲.</ref>.

== [[معاشرت]] با بردگان ==

اسلام برای [[احترام]] بردگان و [[نجات]] آنان از [[ذلت]] و [[بدبختی]]، همۀ وسائل ممکن را به کار برد و جایگاه آنان را به جایگاه سایر اعضای مجتمع بشری، نزدیک ساخت<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج۶، ص۳۴۷.</ref>. اسلام سفارش کرده که مولا با عبدِ خود تعامل [[پدر]] و [[فرزندی]] داشته و او را یکی از [[اهل بیت]] خود حساب کند و بین آنها در لوازم و احتیاجات [[زندگی]] فرق نگذارد، چنان‌که [[رسول خدا]] {{صل}} با [[غلامان]] و خدمتکاران خود همین طور [[رفتار]] می‌کرد، با ایشان [[غذا]] می‌خورد، در [[خوراک]] و [[پوشاک]] و امثال آن هیچ امتیازی برای خود قائل نبود<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۷۳، ص۲۹۹؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۳۱.</ref> و نیز توصیه می‌فرمود که بر [[غلام]] و [[کنیز]] سخت نگیرند، [[شکنجه]] ندهند، [[ناسزا]] نگویند و [[ظلم]] روا ندارند؛ و اجازه داده که این [[طائفه]] در بین خود و به [[اذن]] اهل‌شان [[ازدواج]] کنند و همچنین به آزادگان اجازه داده که با آنان ازدواج نمایند {{متن قرآن|وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ}}<ref> «با زنان مشرک ازدواج نکنید تا ایمان آورند که کنیزی مؤمن از زن (آزاد) مشرک بهتر است هر چند (آن زن مشرک) دلتان را برده باشد، و به مردان مشرک (نیز) زن مؤمن ندهید تا ایمان آورند که یک برده مؤمن از مرد (آزاد) مشرک بهتر است هر چند (آن مرد مشرک) از شما دل برده باشد، آنان (شما را) به دوزخ فرا می‌خوانند و خداوند به بهشت و آمرزش- به اذن خویش- فرا می‌خواند و آیات خود را برای مردم روشن می‌دارد باشد که آنان پند گیرند» سوره بقره، آیه ۲۲۱</ref>؛ {{متن قرآن|وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و هر یک از شما که یارایی مالی نداشته باشد تا زنان آزاد مؤمن را به همسری گیرد، در میان کنیزان، از دختران جوان مؤمن، همسر گزیند و خداوند به ایمانتان داناتر است؛ همه چون یکدیگرید پس با اجازه کسان آنها با آنان ازدواج کنید و کابین‌هایشان را در حالی که پاکدامنند و نه پلیدکار و گزیننده دوست‌های پنهان، به گونه شایسته به (کسان) آنها بپردازید. آنگاه چون شوی کنند، اگر به کاری زشت دست یازیدند بر آنان نیمی از کیفر زنان آزاد خواهد بود. این (ازدواج با کنیزکان) برای کسی است که از (آلایش) گناه بهراسد و شکیبایی ورزیدن، برای شما بهتر است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۵.</ref>.

در [[حُسن]] [[سلوک]] [[اسلام]] با بردگان همین بس که [[پیامبر]] {{صل}} بین بردگان و اشراف [[عرب]] [[پیمان برادری]] [[استوار]] کرد<ref>علی بن ابی‌بکر الهیثمی، مجمع الزوائد، ج۸، ص۱۷۱؛ سید صدرالدین بلاغی، برهان قرآن، ص۴۶.</ref>. آن [[حضرت]] خودش [[صفیه دختر حیی بن اخطب]] را [[آزاد]] نمود و با او [[ازدواج]] کرد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۳۰۲.</ref> و همچنین [[جویریه دختر حارث]] را که یکی از دویست نفر [[اسیر]] [[جنگ]] [[بنی مصطلق]] بود به همسری برگزید و این عمل باعث [[آزادی]] بقیۀ اسرای [[جنگ]] شد<ref>سیره ابن هشام، ج۲، ص۲۹۵؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۲۶۴.</ref>. و نیز دختر عمۀ خود [[زینب]] را به همسری فردی از بردگان درآورد<ref>سلیمان بن احمد الطبرانی، المعجم الکبیر، ج۲۲، ص۴۴۷؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲۲، ص۲۱۸.</ref>. [[زید بن حارثه]] که [[غلام]] آزاد شده حضرت بود، بعدها به پسر خوانده حضرت معروف شد و به جایگاه [[صحابی پیامبر]] {{صل}} و [[کتابت قرآن]] و [[حدیث]] رسید و فرزند او [[اسامه]] از [[فرماندهان]] بزرگ [[سپاه اسلام]] شد<ref>سیدمحمود آلوسی، روح المعانی، ج۲۱، ص۱۴۷؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۷، ص۳۲۳؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۵، ص۲۳۷؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲۰، ص۳۷۵.</ref>. افزون بر اینها، زمینۀ [[پیشرفت]] [[علمی]] بردگان را فراهم ساخت؛ به گونه‌ای که بسیاری از [[مفسران]] و [[فقیهان]] برجستۀ [[صدر اسلام]] همچون [[عطا]]، [[مجاهد]]، [[سعید بن جبیر]] و [[زید بن اسلم]] از بردگان و [[موالیان]] بودند<ref>مصطفی حسینی، بردگی از دیدگاه اسلام، ص۴۸.</ref>. قطب‌الدین آیبیک، برده‌ای بود که امپراطوری بزرگ اسلام را در [[سرزمین]] [[هندوستان]] بنیان نهاد<ref>مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه: محسن مؤیدی، ص۴۹.</ref>.

در [[روایات]] نیز بر [[احسان]] به بردگان و رعایت [[حقوق]] آنان تأکید شده است. در روایتی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} بردگان را [[برادر]] [[مسلمانان]] دانسته و آنها را به رعایت حال بردگان از قبیل: [[غذا]] دادن به آنان از آنچه خود می‌خورند و پوشاندن آنان از آنچه خود می‌پوشند توصیه کرده است<ref>محمد بن اسماعیل البخاری، صحیح بخاری، ج۱، ص۱۳؛ مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج۵، ص۹۳؛ محمد بن حسن الشیبانی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۲۱۴؛ علاءالدین علی المتقی الهندی، کنز العمال، ج۹، ص۷۶؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۵۴.</ref>. همچنین فرمود: آن‌قدر [[جبرئیل]] نسبت به [[مدارا کردن]] با بردگان سفارش کرد که [[فکر]] کردم برای [[بردگی]] آنان زمانی [[تعیین]] خواهد شد که پس از آن [[آزاد]] شوند<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۳۹.</ref>. و هم ایشان کسانی را که [[غلامان]] خود را کتک می‌زدند در شمار بدترین [[انسان‌ها]] می‌شمرد<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۴۱.</ref>. در روایتی آمده است [[علی]] {{ع}} دو [[لباس]] خرید و بهترینش را به [[قنبر]] [[غلام]] خود داد و فرمود: من از خدای خود [[شرم]] دارم که لباسی بهتر از تو بپوشم<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۱۴۳-۱۴۴.</ref>. [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید: هنگامی که پدرم به غلامی [[دستور]] انجام کاری می‌داد ملاحظه می‌کرد اگر کار سنگینی بود بسم‌الله می‌گفت و خودش وارد عمل می‌شد و کمک می‌کرد<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۱۴۲.</ref>.

== طرح اسلام برای [[آزادی بردگان]] ==

اصل [[آزادی]] در [[اسلام]] امری مسلم و واضح است. [[علی]] {{ع}} [[فلسفه بعثت]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} را خارج شدن [[انسان‌ها]] از [[ولایت]] [[بندگان]] می‌داند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱.</ref>. در جای دیگر به [[مردم]] توصیه می‌کند که چون [[خدا]] [[انسان]] را [[آزاد]] [[آفریده]]، [[بنده]] دیگری نباشند<ref>نهج البلاغه، نامه ۳۱.</ref>. در [[فقه]] هم به این مطلب به عنوان "اصالة الحریة" تأکید شده است<ref>محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۸، ص۶۳۴ و ج۱۲، ص۶۰؛ وهبة الزحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۵، ص۷۶۶.</ref>.

از آنجا که [[فرهنگ]] غلط [[برده‌داری]] مربوط به قبل از [[اسلام]] بوده و حذف آن از [[جامعه]]، به یک باره مقدور نبوده است، اسلام به صورت تدریجی به ریشه‌کنی آن پرداخته است. منتسکیو [[آزادی]] دفعی عدۀ بی‌شماری از بردگان را موجب اختلال [[نظم]] [[اقتصادی]] جامعه می‌داند که حتی معایب [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] به دنبال دارد، لذا [[معتقد]] بود آزادی آنان باید تدریجی و همراه با [[فرهنگ‌سازی]] لازم باشد<ref>منتسکیو، روح القوانین، ترجمه: علی‌اکبر مهتدی، ص۴۲۸.</ref>. گوستاولوبون نیز بی‌تجربگی و [[ناتوانی]] بردگان در تشکیل [[زندگی]] مستقل و اداره آن را علت [[آزاد]] نشدن یکباره بردگان توسط اسلام می‌داند. آن‌گاه به [[غلامان]] قدیم [[آمریکا]] اشاره دارد که به همین علت پس از آزادی نابود شدند<ref>گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، ترجمه: سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، ص۴۹۸.</ref>. مارسل بوازار معتقد است [[پیامبر]] {{صل}} چاره‌ای نداشت که برای پیاده کردن اصول [[برابری]] و [[برادری]]، بعضی از سنت‌های [[اعراب]] و [[اقوام]] تازه [[مسلمان]] از قبیل برده‌فروشی را که خلاف [[عدالت]] و آزادی بود با [[تعیین]] ضوابطی به سود [[انسانیت]] تنظیم کند و در [[فرصت]] مناسب آن را از میان بردارد <ref>مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه: محسن مؤیدی، ص۴۵.</ref><ref>[[رضا باقی‌زاده|باقی‌زاده]] و [[حسن مجتبی‌زاده|مجتبی‌زاده]]، [[بردگی - باقی‌زاده و مجتبی‌زاده (مقاله)|مقاله «بردگی»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص:92.</ref>

== راه‌کار [[اسلام]] برای [[آزادی بردگان]] ==

# '''احیای [[حریت]] [[روحی]] و [[تکریم]] [[شخصیت]] بردگان:''' این نخستین قدمی بود که اسلام در [[راه]] آزادی بردگان برداشت. تحقیرها و توهین‌هایی که نسبت به بردگان [[اعمال]] می‌شد، دردناک‌ترین شکنجه‌های وارد بر آنان بود. با کمال [[تأسف]] گمانه‌های بی‌اساس برخی از [[فلاسفه]] و [[دانشمندان]] درباره [[فروتر]] بودن شخصیت بردگان از انسان‌های دیگر، سبب شده بود صاحبان [[زور]] و زر هر گونه اعمال [[جنایت]] و خشونتی را بر بردگان جایز و درست بدانند و در نتیجه، این [[تفکر]] [[ضد]] [[انسانی]] به صورت یک [[فرهنگ عمومی]] و یک [[هنجار]] اجتماعی رایج شود. با گذشت [[زمان]]، حتی خود بردگان نیز به چنین تفکر و [[فرهنگی]] [[عادت]] کرده و [[گمان]] می‌کردند که [[قادر]] بر اداره [[زندگی]] خویش نیستند و باید زیر [[سلطه]] اربابان و مالکان باشند، از این روی آن‌گاه که ابراهام لینکلن در [[آمریکا]] [[لغو]] [[بردگی]] را اعلام کرد، بردگان خود از اربابانشان می‌خواستند که [[حکم]] بردگی آنها را لغو نکنند و آنان را به عنوان بردگان خود بپذیرند<ref>محمد قطب، شبهات حول الاسلام، ص۵۵.</ref>. به طور اصولی یکی از روش‌های [[مستکبران]] [[تاریخ]] برای نیل به مقاصد [[شیطانی]] خود در [[جهت]] [[استثمار]] و استبعاد افراد [[بشر]]، در هم شکستن [[هویت]] [[انسانی]] آنان بوده است. [[قرآن کریم]] درباره [[فرعون]] می‌فرماید: {{متن قرآن|فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ}}<ref>«آنگاه قوم خود را سبکسار کرد (و از راه به در برد) و آنان از او فرمان بردند» سوره زخرف، آیه ۵۴.</ref>. [[استعمارگران]] برای آنکه ثروت‌های طبیعی ملت‌های [[جهان]] سوم را چپاول کنند پیوسته [[علم]] و فن‌آوری خود را به رخ [[ملت‌ها]] می‌کشند و چنین وانمود می‌کنند که [[حیات]] آنان وابسته به این امور است و بدون اتکا به دنیای صنعتی قادر به ادامه حیات خود نخواهند بود. از این‌رو، اولین و اساسی‌ترین کاری که می‌بایست در جهت آزاد‌سازی بردگان و نیز [[رهایی]] ملت‌ها از [[اسارت]] مستکبران صورت می‌گرفت این بود که کار [[فرهنگی]] ریشه‌داری انجام شود و به تدریج این [[فرهنگ]] [[نادرست]] از بین رود تا در نتیجه، هم [[تفکر]] دیگران نسبت به بردگان متحول گردد و هم تفکر خود بردگان درباره هویت خویش [[تحول]] یافته و [[احساس شخصیت]] و [[استقلال]] کرده تا خود برای [[آزادی]] خویش [[قیام]] کنند.

# '''[[عبادت]] شمردن [[آزادی بردگان]]:''' قرآن کریم [[آزاد]] کردن بردگان را یکی از مهم‌ترین اعمالی دانسته که [[انسان]] می‌تواند به واسطه آن از گردنه‌های صعب‌العبور [[پرهیزگاری]] عبور کند: {{متن قرآن|فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ * فَكُّ رَقَبَةٍ}}<ref>«اما او از گذرگاه سخت نگذشت * و تو چه دانی که گذرگاه سخت چیست؟ * آزاد کردن برده‌ای است» سوره بلد، آیه ۱۱-۱۳.</ref>. در [[حدیث نبوی]] نیز آمده است: هر کس بندۀ مؤمنی را [[آزاد]] سازد [[خداوند]] در مقابل هر یک از اعضایش، عضوی از آزاد کننده را از [[آتش دوزخ]] باز میدارد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۳، ص۱۱.</ref>.

# '''[[آزادی بردگان]] [[کفاره]] برخی [[گناهان]]:''' [[اسلام]] راه‌های متعددی را برای آزادی بردگان گشوده و برخی را به عنوان تکالیفی الزامی بر [[مسلمانان]] [[واجب]] کرده و برخی را دارای [[فضیلت]] و [[پاداش]] دانسته است. بر همین اساس است که [[محدثان]] و [[فقیهان]] در کتاب‌های خود ابوابی با عنوان "باب العتق" یا "کتاب العتق" قرار داده‌اند<ref>تهذیب، ج۸، ص۳۰۹؛ علی بن بابویه، فقه الرضا، ص۳۰۵؛ شیخ مفید، المقنعة، ص۵۴۸؛ محمد بن احمد السرخسی، المبسوط، ج۷، ص۲ و ۱۴۲؛ المحمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۱۷۷؛ محیی الدین بن شرف النووی، المجموع فی شرح المهذب، ج۱۶، ص۳.</ref>. یکی از موارد [[وجوب]] آن، پرداخت کفاره‌ها به قرار ذیل است:

## '''کفاره شکستن [[سوگند]]:''' کسی که سوگند [[شرعی]] خویش را بشکند باید کفاره بدهد و مخیّر است بین این که ده [[مسکین]] را طعام دهد، یا [[لباس]] مناسب برایشان تهیه کند و یا بنده‌ای را آزاد کند {{متن قرآن|لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref> «خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند اما از سوگندهایی که آگاهانه خورده‌اید باز می‌پرسد بنابراین کفّاره (شکستن) آن، خوراک دادن به ده مستمند است از میانگین آنچه به خانواده خود می‌دهید یا (تهیّه) لباس آنان و یا آزاد کردن یک بنده؛ پس هر که (هیچ‌یک را) نیابد (کفاره آن) سه روز روزه است؛ این کفّاره سوگندهای شماست هرگاه سوگند خورید (و بشکنید)؛ حرمت سوگندهای خود را بدارید؛ خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌گرداند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۸۹.</ref>.

## '''[[کفاره]] ظهار:''' کسی که با [[همسر]] خود ظهار کند، همسرش از او جدا خواهد شد. حال اگر از گفته خود پشیمان شده و قصد [[رجوع]] به همسرش را داشته باشد، باید یک برده را به عنوان کفاره [[آزاد]] کند و اگر نتوانست، باید دو ماه [[روزه]] بگیرد و اگر نمی‌تواند شصت [[مسکین]] را طعام دهد {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ * فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref> «و آنان که زنان خود را ظهار می‌کنند سپس به آنچه گفته‌اند باز می‌گردند (تا آن را بشکنند) باید پیش از آنکه با یکدیگر تماسی داشته باشند بنده‌ای آزاد کنند؛ این (کاری) است که بدان اندرز داده می‌شوید و خداوند به آنچه می‌کنید آگاه است * و هر کس نیافت، روزه دو ماه پیاپی پیش از آنکه با همدیگر تماسی بگیرند (بر عهده اوست) و آنکه یارایی ندارد، خوراک دادن به شصت مستمند (بر عهده اوست)، این بدان روست که به خداوند و پیامبرش ایمان آورید و اینها احکام خداوند است و کافران عذابی دردناک خواهند داشت» سوره مجادله، آیه ۳-۴.</ref>.

## '''کفاره [[قتل]]:''' اگر [[مسلمانی]] [[مسلمان]] دیگر را از روی [[خطا]] به قتل برساند علاوه بر پرداخت دیه، باید کفاره نیز بدهد و آن یکی از دو چیز است: آزاد کردن برده و یا گرفتن شصت [[روز]] روزه<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ص۲۳۳.</ref>. نکته قابل توجه در این جا آن است که در کفاره ظهار و قتل غیر عمدی که انواع آن به صورت ترتیبی است نه تخییری، آزاد کردن برده در مرتبه نخست قرار دارد، یعنی با مقدور بودن آن نوبت به اقسام دیگری نمی‌رسد<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ص۲۳۳.</ref>.

# '''آزادسازی بردگان از طریق [[قانون]] [[تدبیر]] و مکاتبه:''' همان‌طور که در اقسام [[بردگی]] بیان شد یکی از راه‌های [[اسلام]] برای [[آزادی بردگان]] [[تشریع]] تدبیر است؛ به این معنا که اگر [[مالک]] برده به او بگوید تو پس از [[وفات]] من [[آزاد]] خواهی بود، آن برده پس از وفات وی آزاد خواهد شد. این [[حکم]] به مشروط کردن [[آزادی برده]] به [[مرگ]] مالک اختصاص ندارد بلکه موارد دیگری نیز وجود دارد که در [[کتب فقهی]] بیان شده است <ref>محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۴۳، ص۱۹۴-۱۹۵.</ref>. [[راه]] دیگر، بستن قراردادی میان برده و مالک است که نتیجه آن آزاد شدن برده خواهد بود. این [[قرارداد]] می‌تواند از طرف مالک پیشنهاد شود و می‌تواند از طرف برده مطرح گردد و در هر دو صورت، انجام آن یکی از [[مستحبات]] [[اسلامی]] است، اگر چه در صورت دوم [[ارزش]] آن بالاتر بوده و [[مستحب]] مؤکد خواهد بود. [[قرآن کریم]] در این باره می‌فرماید: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ}}<ref>«و کسانی از بردگانتان که بازخرید خویش را می‌خواهند اگر در آنها خیری سراغ دارید بازخریدشان را بپذیرید و از مال خداوند که به شما بخشیده است به آنان (برای کمک به بازخرید) بدهید» سوره نور، آیه ۳۳.</ref>. هرگاه برده‌ای که [[عقد]] مکاتبه با مالک خود برقرار کرده از عهده پرداخت آن بر نیاید و مالک از [[حق]] خود [[چشم‌پوشی]] نکند، بر [[پیشوای مسلمانان]] [[واجب]] است که بدهی او را از [[بیت‌المال]] بپردازد تا او آزاد شود<ref>محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۳۴، ص۲۹۱.</ref>. اسلام با گشودن چنین راهی برای آزادی بردگان، در [[حقیقت]] بردگی را [[لغو]] کرده است؛ چرا که برخی [[عقیده]] دارند هرگاه [[عبد]] از مالک خود درخواست مکاتبه کند، قبول آن بر مالک واجب است. در این صورت، هر برده‌ای می‌تواند خود را آزاد سازد. این روش موجب می‌شود که برده پیش از آنکه به صورت کامل آزاد شود، به صورت نسبی [[استقلال]] و [[مالکیت]] را تجربه کند؛ زیرا او پس از [[عقد]] مکاتبه، [[مالک]] کار خویش است و از طریق درآمد خویش، [[دین]] خود را به مالک می‌پردازد. از طرفی، [[اسلام]] به مالک توصیه کرده است که در گرفتن [[دین]] خود از برده‌اش [[سخت‌گیری]] نکند و با اختصاص مقداری از [[مال]] خود در [[آزاد]] شدن برده خویش سهیم شود<ref>علی ربانی گلپایگانی، آزادی و دمکراسی از دیدگاه اسلام و لیبرالیسم، ص۱۶۷-۱۷۷.</ref>.

# '''پیش‌قدم شدن [[ائمه دین]] {{عم}} در [[آزادی بردگان]]:''' [[حضرت علی]] {{ع}} هزار برده را از دست‌رنج خود آزاد کردند<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۴۱، ص۴۳؛ المحمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۶۴-۱۶۵.</ref>. [[کنیز]] [[امام مجتبی]] {{ع}} گلی به آن [[حضرت]] [[هدیه]] داد، [[امام]] به همین خاطر او را آزاد کرد<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۱۸.</ref>. [[امام سجاد]] {{ع}} در [[طول عمر]] [[شریف]] خود هزاران برده را خرید و آزاد کرد<ref>رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۲۸۰.</ref>. در احوالات ایشان آمده که در حین ریختن آب بر سر حضرت، ظرف آب از دست خدمتکارش افتاده و حضرت مجروح می‌شود، در این هنگام خدمتکار آیۀ {{متن قرآن|وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ}}<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}} «همان کسان که در شادی و رنج می‌بخشند و فروخورندگان خشم و در گذرندگان از مردم‌اند؛ و خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۳۴.</ref> را برای امام قرائت می‌کند و حضرت متناسب با محتوای [[آیه]]، خشمش را فرو برده، او را مورد [[عفو]] قرار داده و در [[راه خدا]] آزاد می‌کند<ref>عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، ج۱، ص۳۹۰.</ref>. [[امام باقر]] {{ع}} با انجام کار [[نیکی]] از سوی یکی از بردگان، او را آزاد کرد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۳، ص۵۳.</ref>.

# '''برنامه‌های دیگری برای آزادی بردگان:''' هرگاه کسی [[پدر]]، [[مادر]]، اجداد، [[فرزندان]]، عمو، عمه، دائی، [[خاله]]، [[برادر]]، [[خواهر]]، برادرزاده و خواهرزاده خود را به عنوان برده، مالک شود فوراً [[آزاد]] می‌شود <ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۳، ص۱۸.</ref> و یا هرگاه [[مالک]] از [[کنیز]] خود صاحب [[فرزندی]] شود فروختن آن کنیز جائز نبوده و باید بعداً از سهم [[ارث]] فرزندش آزاد شود. در [[روایات]] آمده است که اگر صاحب برده نسبت به برده‌اش پاره‌ای از [[مجازات]] سخت را انجام دهد، آن برده خود به خود آزاد می‌شود<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۳، ص۲۸ و ۴۴.</ref>.

# '''[[آزادی بردگان]] در [[جنگ]]:''' [[پیامبر اسلام]] {{صل}} برای آزادی بردگان در جنگ نیز تدابیری داشتند از جمله اینکه در [[زمان]] [[جنگ]] با [[مخالفان]]، اعلام می‌کردند هر برده‌ای به سمت [[لشکر اسلام]] بیاید آزاد می‌شود که یک نمونه آن توسط خود [[پیامبر]] {{صل}} در هنگام محاصرۀ [[طائف]] صورت گرفت<ref>جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۶۸۴.</ref><ref>[[رضا باقی‌زاده|باقی‌زاده]] و [[حسن مجتبی‌زاده|مجتبی‌زاده]]، [[بردگی - باقی‌زاده و مجتبی‌زاده (مقاله)|مقاله «بردگی»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۲ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۲]]، ج۱، ص:92-94.</ref>