تعزیه در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

گونه‌ای تابوت‌واره، مورد استفاده در [[عزاداری]] [[شیعیان عراق]] و [[هند]]

تعزیه‌هایی که در عراق و از جمله در شهر [[کربلا]] رایج است، معمولاً به شکل صندوقی مکعب یا مکعب مستطیل با سقفی دو شیبی یا تخت و شبیه ضریح است و در اندازه‌های بزرگ و کوچک ساخته می‌شود. استخوان‌بندی، دیواره‌ها و سقف این تعزیه‌ها بیشتر از چوب و ستون‌های آنها گاهی از فلز است. رویه دیواره و سقف آنها کنده‌کاری شده و یا کاغذهای رنگی و گل و بته‌های کاغذی طلایی و نقره‌ای پوشیده شده و روی برخی از آنها شعرهای مذهبی نوشته شده است. برخی از تعزیه‌ها هم ساده و بی‌نقش ونگارند و در [[محرم]] آنها را با روکش شال یا زری و پارچه‌های سیاه و سبز می‌پوشانند و با شاخه‌های گل، شمع، چراغ و انواع گوهرها می‌آرایند.

به [[مراسم]] حمل کردن این [[تابوت]] واره هم گاه [[تعزیه]] و به سازنده آن نیز «تعزیه دار» گفته می‌شود. در جنوب هند این تابوت‌واره را به جای تعزیه، «تابوت» می‌نامند.

در جریان مهاجرت‌های [[هندیان]] به برخی کشورها، [[تعزیه]] نیز به [[فرهنگ]] آن کشورها راه یافته است. از جمله می‌توان به حضور نمونه تغییریافتهه تعزیه با نام «تجه» در [[مراسم]] «[[حسی]]» ([[عزاداری]] [[عاشورا]]) در جزائر ترینیدادوتوباگو در جنوب دریای کارائیب و نیز به «[[تابوت]]» در اندونزی اشاره کرد. گزارش جیمز موریه در سفرنامه‌اش نشان می‌دهد در دوره قاجار هندی‌های مقیم [[ایران]] هم در عزاداری [[محرم]] در [[تهران]] تعزیه حمل می‌کردند.<ref>[[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «تعزیه»، فرهنگ سوگ شیعی]]، ص ۱۲۱.</ref>

تعزیه: آیین و نمایش در ایران کتابی شامل ۲۰ مقاله از ۱۹ پژوهشگر و تعزیه پژوه [[ایرانی]] و غیرایرانی است که اغلب با موضوع تعزیه‌خوانی و برخی نیز درباره دیگر آیین‌های [[سوگواری]] در ایران، [[هند]]، [[ترکیه]] و لبنان نگاشته شده‌اند. این مقالات به «همایش بین‌المللی تعزیه» که از ۲۸ مرداد تا ۲ شهریور ۱۳۵۵ به [[مدیریت]] فرخ [[غفاری]] و [[دبیری]] [[علمی]] پیتر جی. چلکوفسکی در حاشیه دهمین «[[جشن]] [[هنر]] [[شیراز]]» برگزار گردید، اهدا شده بودند. [[زهرا]] اقبال (نامدار)، [[سید]] [[حسین]] [[علی]] [[جعفری]]، عنایت‌الله شهیدی، [[محمد]] [[جعفر]] محجوب، [[پرویز]] ممنون، صادق همایونی و [[احسان]] یارشاطر نویسندگان ایرانی؛ و [[متین]] آند، ال. پی. الول‌ساتن، مایل بکتاش، ویلیام اُ. بیمن، ساموئل پیترسون، پیترجی. چلکوفسکی، آنه ماری شیمل، انریکو فول کین یونی، ژان کالمار، میشل مزاوی، ویلیام ال. هنوی و آندرزیج و یرث نویسندگان غیرایرانی مقالات این کتاب‌اند. تعزیه: آیین و نمایش در ایران نخستین بار در سال ۱۳۵۸ به زبان [[انگلیسی]] منتشر شد. ترجمه [[فارسی]] آن در سال ۱۳۶۷ با ترجمه [[داوود]] حاتمی و نخست با عنوان تعزیه: هنرپیشرو بومی ایران (که نام مقاله چلکوفسکی در کتاب است) منتشر گردید.<ref>[[پیمان اسحاقی|اسحاقی، پیمان]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «تعزیه»، فرهنگ سوگ شیعی]]، ص ۱۲۳.</ref>

[[کتابی]] درباره تعزیه خوانی، اثر همایونی

تعزیه در ایران کتابی درباره [[تاریخ]]، عناصر و ارکان تعزیه اثر صادق همایونی (۱۳۱۳- ۱۳۹۲) – [[مردم]] شناس و تعزیه پژوه [[ایرانی]] - و از نخستین آثار [[پژوهشی]] با موضوع تعزیه است. ویرایش نخست این کتاب در سال ۱۳۵۳ با عنوان تعزیه و تعزیه خوانی و ویرایش دوم آن در سال ۱۳۸۰ همراه با پیوست‌ها و اضافاتی منتشر شد. ویراست دوم، شش فصل را شامل می‌شود: فصل اول، به تاریخ پیدایش و [[حیات]] تعزیه، فصل‌های دوم و چهارم به ارکان، عناصر، ویژگی‌ها و وسایل و ابزار تعزیه و فصل سوم به بررسی و تحلیل تعزیه اختصاص یافته است. در فصل پنجم، ۱۲ مجلس تعزیه نقل شده و در فصل آخر «تعزیه [[قاسم]]» مورد تحلیل قرار گرفته است<ref>[[پیمان اسحاقی|اسحاقی، پیمان]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «تعزیه»، فرهنگ سوگ شیعی]]، ص ۱۲۴.</ref>

اجراکننده نقش در [[تعزیه]]

به افرادی که در [[آیین]] تعزیه و شبیه‌خوانی به ایفای نقش می‌پردازند، «شبیه‌خوان» یا تعزیه‌خوان» و گاه «نقش پوش» گفته می‌شود. شبیه‌خوان‌ها به دو دسته «موافق‌خوان» - که نقش [[شبیه]] [[پیامبران]]، [[امامان]]، [[اولیا]] و شخصیت‌های [[نیک]] را [[اجرا]] می‌کنند - و «مخالف‌خوان» - که نقش شبیه [[دشمنان]]، [[مخالفان]] و [[اشقیا]] را ایفا می‌کنند - تقسیم می‌شوند. موافق‌خوانان بسته به نقششان به چهار دسته «امام‌خوان»، «شهادت‌خوان» (یا «شاه نسخه‌خوان»، «نقاب‌خوان» (یا «[[زن]] خوان» و «بچه‌خوان»، و مخالف خوانان به سه دسته کلی «شمرخوان»، «تخت‌خوان» و «[[عرب]]» تقسیم می‌شوند. تقسیم نقش بین شبیه‌خوان‌ها، بر اساس معیارهای مختلفی از جمله سن، چهره، تجربه و صدا انجام می‌شود. برخی شبیه‌خوان‌ها اشعار مجالس تعزیه را از بر و برخی از روی متن مکتوب قرائت می‌کنند. آنان لازم است در آوازخوانی، انجام حرکات بدنی و رزمی مانند [[زره]] پوشی و گاه فن سوارکاری مهارت کسب کنند. شبیه‌خوانی در اغلب موارد [[شغل]] اصلی شبیه‌خوان‌ها نیست و [[اشتغال]] به آن محدود است به مقاطع مشخصی از سال که در آن [[مراسم]] تعزیه برگزار می‌شود<ref>[[احسان شریف‌زاده|شریف‌زاده، احسان]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «تعزیه»، فرهنگ سوگ شیعی]]، ص ۱۲۵.</ref>

[[آیین]] بازسازی روایت‌های [[تاریخی]]، داستانی و مذهبی به ویژه [[واقعه عاشورا]] در قالب اجرای نمایش

تعزیه در نقاط مختلف [[ایران]] [[اجرا]] می‌شود؛ گرچه به طور کلی در نواحی شمالی ایران از جمله مازندران و نواحی مرکزی ازجمله سمنان و [[تهران]] از رواج و اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. امروزه مهم‌ترین مراکز تعزیه‌خوانی در ایران عبارتند از: بوشهر، [[اصفهان]]، خوانسار، خمینی [[شهر]]، تهران، کاشان، [[دامغان]]، [[قزوین]]، اراک، کرمان، [[اردبیل]]، ارومیه، رشت، تبریز، تفرش، کرج، سیرجان، [[کازرون]]، سبزوار، مازندران و [[گیلان]]، [[شوش]]، میناب، هرمزگان، [[شیراز]]، [[قم]]، اردبیل، زنجان، خوروبیابانک، گلپایگان، [[گرگان]]، علی‌آباد کتول، نائین، دربندسرو میبد. همچنین در مناطق شیعه‌نشین برخی کشورهای دیگر نظیر [[عراق]]، لبنان، [[ترکیه]]، افغانستان، [[پاکستان]]، [[هند]]، [[آذربایجان]]، نیجریه و [[سوریه]] نیز تعزیه‌خوانی با تفاوت‌هایی با تعزیه [[ایرانی]] برگزار می‌شود.

اقسام تعزیه. تعزیه‌ها از نظر نوع واقعه به دو دسته «اصلی» و «فرعی» تقسیم می‌شوند. تعزیه‌های اصلی، تعزیه‌های مفصل و طولانی‌اند که موضوعشان یک واقعه را به صورت کامل شامل می‌شود. به این تعزیه‌ها «مجلس» گفته می‌شود. در کنار تعزیه‌های اصلی، شماری تعزیه مختصر و کوتاه مدت هم هستند که تعزیه‌های فرعی محسوب می‌شوند. این تعزیه‌ها معمولاً به [[تنهایی]] اجرا نمی‌شوند؛ بلکه به [[تصمیم]] [[معین البکا]] در مقدمه تعزیه‌های اصلی یا در ضمن آنها [[اجرا]] می‌شوند و موضوعشان داستانی فرعی اما نوعاً مرتبط و مکمل داستان اصلی است. به این تعزیه‌ها اصطلاحاً «گوشه» گفته می‌شود.

مجریان [[تعزیه]]. حامی و برپادارنده اصلی تعزیه را «[[بانی]]» می‌نامند. در تعزیه‌های بزرگ، به جهت هزینه‌های بالای برگزاری تعزیه، بانیان معمولاً از افراد دارای [[تمکن مالی]] بوده‌اند؛ از جمله شاهان، [[حکام]]، امرا و بزرگان محلی. هزینه تعزیه‌های کوچک هم با مشارکت [[مردم]] تأمین می‌شد. مدیر و گرداننده اصلی تعزیه را «تعزیه‌گردان» یا «معین البکا» می‌نامند. [[انتخاب]] تعزیه‌خوان‌ها و تعیین نقش و [[وظایف]] هر کدام، طرز چیدن اسباب مجلس روی صحنه و یادآوری اشعار و بیان حال و [[اصلاح]] حرکت‌ها و گفتار تعزیه‌خوان‌ها هنگام اجرای نقش از مهم‌ترین وظایف معین البکا است. در در دوره قاجار، برخی تعزیه‌گردانان برجسته خود ادیب و شاعر و مقتل‌نویس بوده‌اند. از تعزیه‌گردانان مشهور آن دوره خواجه حسینعلی خان، میرزا محمد تقی و برادرزاده‌اش میرزا محمد باقر و [[سید مصطفی میرعزا]] را می‌توان نام برد. برخی از تعزیه‌گردان‌ها در تکیه‌های بزرگ دستیارانی هم داشتند که «ناظم البکا» نامیده می‌شدند. [[وظیفه]] ناظم البکا فراهم کردن اسباب مجلس، [[لباس]] شبیه‌خوانان، [[نظم]] دادن به محیط تعزیه‌خوانی و تعیین محل نشستن گروه‌ها و اقشار مختلف مردم در تکیه بوده است.

مکان [[تعزیه]]. تعزیه‌خوانی معمولاً در میدانگاه‌ها، روی سکو یا صفه میان [[صحن]] تکیه‌ها، روی بام [[مسطح]] و برجسته آب‌انبار حسینیه‌ها، روی تختگاهی که از الوار و تیرچوبی روی [[حوض]] سراها، کاروانسراها و [[خانه‌ها]] می‌زدند، در صحن امامزاده‌ها، در فضای گورستان‌ها و در باغچه یا جلوخان قهوه‌خانه‌های بزرگ [[اجرا]] می‌شد. این صحنه‌ها همه در فضای باز بودند و زمانی که برگزاری تعزیه با [[بارش باران]] یا سرما همزمان می‌شد، در محل تعزیه‌خوانی چادر برمی‌افراشتند. چگونگی اجرای تعزیه در تکیه‌ها، به ویژه تکیه‌های اعیانی و رسمی با اجرای تعزیه در تکیه‌های معمولی فرق می‌کرد. برنامه تعزیه‌خوانی‌های سالانه در تکایای بزرگ، ترتیب ثابت و بدون تغییری داشت که هر ساله تکرار می‌شد.

تعزیه و [[فرهنگ]] [[عامه]]. در فرهنگ و زبان عامیانه [[مردم]] نظیر ضرب‌المثل‌ها نیز تعزیه‌خوانی و اصطلاحات مربوط به آن حضور چشمگیری دارد؛ از جمله می‌توان به ضرب‌المثل‌های «تعزیه شیر و [[فضه]] راه انداخته است»، «خیلی خوب نعش می‌شود»، «[[زینب]] ستم‌کش است»، «مخالف‌خوانی می‌کند» و«نسخه معین البکاست» اشاره کرد.

خاستگاه و پیشینه [[تاریخی]]. درباره خاستگاه تعزیه‌خوانی نظرات متفاوت و گاه متناقضی مطرح شده است. برخی (ازجمله [[بهرام]] بیضایی و [[علی]] بلوکباشی) از سنت‌های نمایشی آیینی [[ایران]] باستان ازجمله «[[مصائب]] میترا»، «یادگار زریران» و مهم‌تر از همه «سیاوشان» به عنوان خاستگاه تعزیه سخن گفته‌اند، برخی پیدایش تعزیه را متأثر از عناصر اساطیری بین‌النهرین و [[آناتولی]] و [[مصر]] دانسته‌اند، برخی دیگر تأثیر آیین‌هایی چون «مصائب [[مسیح]]» و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های [[هند]] و اروپایی و سامی در [[تکوین]] تعزیه را مطرح کرده‌اند و برخی هم تعزیه‌خوانی را دنباله [[سنت]] «شاهنامه‌خوانی» در ایران پیش از [[اسلام]] دانسته‌اند. در مورد آغاز تعزیه‌خوانی هم نظرات مختلفی مطرح شده است. برخی از محققان (از جمله نصرت‌الله باستان و جهانگیر نصری اشرفی) دوره [[آل بویه]] را مبدأ پیدایش تعزیه‌خوانی دانسته‌اند، اما اسناد کافی برای [[اثبات]] چنین مدعایی در دست نیست و به نظر نمی‌رسد برای این [[آیین]] بتوان قدمتی چنین دراز قائل شد؛ زیرا آنچه در گزارش‌های تاریخی از برگزاری [[عزاداری]] [[محرم]] در دوره آل بویه موجود است، صرفاً ناظر به سیاه‌پوش کردن معابر و عزاداری در معابر عمومی و تعطیلی بازارها است و هیچ نشانه‌ای از اجرای تعزیه در آنها نیست.

در دوره قاجار، تعزیه [[رشد]] و [[شکوفایی]] فوق‌العاده‌ای پیدا کرد. در طول [[سلطنت]] آقامحمدخان و [[جانشین]] او فتحعلی شاه - که بیش از نیم قرن به درازا کشید - و نیز در دوره ده ساله [[پادشاهی]] محمدشاه، تعزیه در سراسر ایران در حال رشد و گسترش بود. با پایتخت شدن [[تهران]] در سال ۱۲۰۰ ق به [[دستور]] آقامحمدخان قاجار، بسیاری از تعزیه‌خوانان و هنرمندان از شهرهای کاشان، [[اصفهان]]، تفرش، [[قزوین]]، [[طالقان]] و... رهسپار تهران شدند و در تکایای آن [[شهر]] به تعزیه‌خوانی پرداختند. فتوای مشهور [[ابوالقاسم بن حسن گیلانی]] معروف به «[[میرزای قمی]]» (۱۱۵۱-۱۲۳۱ق) - [[مرجع تقلید]] [[شیعیان]] در آغاز دوره قاجار - با موضوع بلامانع بودن اجرای تعزیه از لحاظ [[شرعی]]، نقشی مهم در [[ترویج]] و گسترش این آیین داشت. فتوای وی تا سالیانی دراز، پشتوانه‌ای محکم برای برگزاری مجالس تعزیه‌خوانی محسوب می‌شد.

در دوره سلطنت ناصرالدین شاه و به ویژه با حمایت‌های وی، تعزیه‌خوانی به اوج [[شکوفایی]] خود رسید. برگزاری مجالس تعزیه فقط به ایام [[سوگواری]] منحصر نمی‌شد، بلکه در [[اعیاد]] مذهبی هم تعزیه‌های شاد و مفرح رونق داشت. در نتیجه در بسیاری از روزهای سال تعزیه‌خوانی انجام می‌شد. در آن دوره، تعزیه هم در میادین [[شهر]] و هم در خانه‌های اعیان و کوچه و بازار و هم در نمایش خانه‌های ثابتی که بعدها به صورت تکیه درآمدند، [[اجرا]] می‌شد. به گفته گوبینو، در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ مکان، شامل تکیه و [[حسینیه]] و میدان، برای برگزاری تعزیه در [[تهران]] دایربود. مشهورترین و مهم‌ترین تکیه آن دوره، تکیه [[دولت]] بود که نقش مؤثری در [[ترویج]] مجالس تعزیه‌خوانی داشت و می‌توان آن را به عنوان نماد این [[آیین]] در نظر گرفت. ناصرالدین شاه برای ساخت این تکیه و برگزاری تعزیه در آن مبالغ گزافی هزینه می‌کرد. به تعبیر [[عبدالله]] مستوفی: «ناصرالدین شاه که از همه چیز، وسیله [[تفریح]] می‌تراشید در این کار هم سعی فراوان به [[خرج]] داد و شبیه‌خوانی را وسیله اظهار [[تجمل]] و نمایش شکوه و جلال سلطنتش کرد». در نتیجه این رویکرد، به مرور [[زمان]] [[خصلت]] نمایشی [[تعزیه]] بر وجه آیینی و مذهبی‌اش [[غلبه]] یافت و این امر به بروز مخالفت‌هایی در بین [[فقها]] و متدینین منجر شد. علاوه بر برخی [[علما]]، عده‌ای از [[رجال]] [[حکومتی]] هم از منتقدان وضعیت تعزیه‌خوانی در دوره ناصری بودند و گاه از آن به «ابتذال» تعبیر می‌کردند. از جمله این افراد [[محمد]] [[حسن]] خان [[اعتماد]] السطلنه و [[محمد تقی خان امیرکبیر]] را می‌توان نام برد. امیرکبیر گرچه در آغاز صدارتش خود از بانیان تعزیه به شمار می‌رفت، اما پس از چندی درصدد برآمد تعزیه‌خوانی را به کلی [[ممنوع]] سازد. این [[اقدام]]، منجر به بروز اعتراضاتی از جمله در [[تهران]]، [[اصفهان]] و تبریز شد که در نتیجه آنها، وی از موضع خود عقب‌نشینی کرد و برگزاری تعزیه پرشورتر از گذشته از سرگرفته شد. امیرکبیر پس از آن برای [[اصلاح]] در تعزیه گام برداشت و شعرای مشهور آن دوره نظیرشهاب اصفهانی را [[تشویق]] به سرودن مجالس تعزیه کرد. در دوره قاجار، دسته‌های تعزیه‌خوان زنانه‌ای هم بودند که در اجرای تعزیه‌ها نقش مردان را [[زنان]] ایفا می‌کردند. این نوع تعزیه خوانی‌ها معمولاً در تهران و برخی شهرهای دیگر نظیر سمنان و بوشهر و اغلب در خانه‌های رجال و اعیان برپا می‌شد. ملانبات، ملافاطمه و ملامریم از مشهورترین تعزیه‌خوان‌های [[زن]] آن دوره بودند.