تقوا در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

با دقت در سخنان [[حضرت علی]] {{ع}} درباره تقوا، چند نکته به دست می‌آید: اولاً باید توجه داشت که در [[کلام]] [[حضرت]]، مفهوم [[پرهیز]] و اجتناب نیز همچون [[خوف از خدا]]، نه عین تقوا، که از لوازم و آثار تقوا است<ref>برای مثال آن حضرت می‌فرماید: {{متن حدیث|إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ حَمَتْ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ مَحَارِمَهُ وَ أَلْزَمَتْ قُلُوبَهُمْ مَخَافَتَهُ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ص۱۵۴۶).</ref>. تقوا در [[سخنان امام علی]] {{ع}}، حالتی [[مقدس]] و [[معنوی]] و ملکه‌ای [[قدرتمند]] و [[روحانی]] است که ترک و پرهیز و [[اجتناب از گناه]]، هم از مقدمات و هم ثمرات آن و خوف از خدا نیز از آثار و ثمرات دیگر آن است<ref>استاد مطهری در این زمینه می‌نویسد: «طبق این تفسیر (تقوا به معنای پرهیزگاری، که یک روش عملی منفی است) اولاً تقوا مفهومی است که از مرحله عمل انتزاع می‌شود، ثانیاً روشی است منفی، ثالثاً هر اندازه، جنبه منفی شدیدتر باشد تقوا کامل‌تر است... (در حالی که) تقوا در نهج البلاغه، نیرویی است روحانی که بر اثر تمرین‌های زیاد پدید می‌آید و پرهیزهای معقول و منطقی از یک طرف، سبب و مقدمه پدید آمدن این حالت روحانی است و از طرف دیگر، معلول و نتیجه آن است و از نتایج آن به شمار می‌رود». (مجموعه آثار، ج۱۶، ص۵۰۳ - ۵۰۴).</ref>. پس اگر در سخنان آن حضرت درباره تقوا، به مفاهیمی می‌رسیم که جنبه منفی و سلبی دارند<ref>مانند: {{متن حدیث|التَّقْوَى اجْتِنَابٌ‌}}؛ {{متن حدیث|رَأْسُ التَّقْوَى تَرْكُ الشَّهْوَةِ}}؛ {{متن حدیث|إِذَا اتَّقَيْتَ فَاتَّقِ مَحَارِمَ اللَّهِ‌}}؛ {{متن حدیث|لَا تَقْوَى كَالْكَفِ عَنِ الْمَحَارِمِ‌}}؛ {{متن حدیث|مِلَاكُ الْتُّقَى رَفْضُ الدُّنْيَا}} (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۵۴۹ - ۱۵۵۵).</ref>، باید به این نکته توجه کنیم که آنها پیش‌نیاز تقوایند، نه [[حقیقت]] [[تقوا]] که حالتی [[معنوی]] و [[روحانی]] است و [[حافظ]] و حارس [[متقی]] از [[گناه]] و [[معصیت]]<ref>مطهری، مرتضی، ده گفتار، ص۲۳ و ۲۴.</ref>. همین حالت است که باعث می‌شود متقی با فرض استقرار در محیط گناه، خویش را [[آلوده]] نسازد و خود را از [[گناه‌کاری]] نگاه دارد.

ثانیاً بر تقوا، آثار و فوایدی بسیار مترتب است. در این جا به دلیل ضیق مجال، تنها دو بخش از سخنان آن [[حضرت]] را می‌آوریم که بر بسیاری از آثار تقوا دست گذارده‌اند: «بی‌گمان [[تقوای الهی]]، کلید [[درستی]] و [[ذخیره]] [[روز قیامت]] و [[آزادی]] از هر رقیت و [[نجات]] از هر [[هلاکت]]، نجات گریزنده، رسیدن به [[هدف‌ها]] و نیل به [[آرزوها]] است»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ مِفْتَاحُ سَدَادٍ وَ ذَخِيرَةُ مَعَادٍ وَ عِتْقٌ مِنْ كُلِّ مَلَكَةٍ وَ نَجَاةٌ مِنْ كُلِّ هَلَكَةٍ بِهَا يَنْجُو الْهَارِبُ وَ تَنْجَحُ الْمَطَالِبُ وَ تُنَالُ الرَّغَائِبُ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ص۱۵۴۹؛ ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۲۲۱، ص۷۲۳).</ref>. و «تقوای الهی، دوای درد سینه‌ها و برطرف شدن [[کوری]] [[دل‌ها]] و بهبود [[بیماری]] تن‌ها و [[اصلاح]] [[فساد]] سینه‌ها و [[پاکیزگی]] چرک نفس‌ها و روشنی [[پوشش]] دیده‌ها و [[ایمنی]] [[ترس]] دل‌ها و روشن کننده سیاهی ظلمت‌ها است»<ref>{{متن حدیث|فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِكُمْ وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِكُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِكُمْ وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِكُمْ وَ طُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِكُمْ وَ جِلَاءُ غِشَاءِ أَبْصَارِكُمْ وَ أَمْنُ فَزَعِ جَأْشِكُمْ وَ ضِيَاءُ سَوَادِ ظُلْمَتِكُمْ}}؛ (ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۱۸۹).</ref>.

از آثار مهم و شگفت‌انگیز تقوا - که در [[قرآن کریم]] نیز از آن سخن رفته است<ref>برای مثال: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا * وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ}} «و هر کس از خداوند پروا کند (خداوند) برای او دری می‌گشاید * و به او از جایی که گمان نمی‌برد روزی می‌دهد» سوره طلاق، آیه ۲-۳.</ref>- خروج از مضایق و تنگناها و [[گرفتاری‌ها]] است. آن [[حضرت]] می‌فرماید: «هرکس [[تقوای الهی]] پیشه کند، [[خداوند]] برایش از هر اندوهی [[گشایش]] و از هر تنگنایی، راه خروجی بر می‌نهد»<ref>{{متن حدیث|مَنِ اتَّقَى اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِّ ضِيقٍ مَخْرَجاً}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ص۱۵۵۹) برای آشنایی بیشتر با این موضوع و اینکه این مضایق و تنگناها و شدائد، کدام است، نگاه کنید به: مطهری، مرتضی، ده گفتار، ص۵۷-۶۴.</ref>.

ثانیاً در میان آثار [[تقوا]]، تأثیری که این حالت [[روحی]] بر [[عقل آدمی]] دارد، بسیار [[شایسته]] بررسی و [[تأمل]] است. اکنون این موضوع را بار دیگر بررسی می‌کنیم. [[حضرت علی]] {{ع}} در روایتی، [[دوستان]] و [[دشمنان]] [[آدمی]] را معرفی می‌کند و یکی از دوستان وی را «[[دشمن]] دشمن او» بر می‌شمارد<ref>{{متن حدیث|أَصْدِقَاؤُكَ ثَلَاثَةٌ وَ أَعْدَاؤُكَ ثَلَاثَةٌ فَأَصْدِقَاؤُكَ صَدِيقُكَ وَ صَدِيقُ صَدِيقِكَ وَ عَدُوُّ عَدُوِّكَ وَ أَمَّا أَعْدَاؤُكَ فَعَدُوُّكَ وَ عَدُوُّ صَدِيقِكَ وَ صَدِيقُ عَدُوِّكَ}}؛ (ترجمه نهج البلاغه، حکمت ۲۸۷).</ref>.

پیش‌تر به این نکته اشاره کردیم که آن حضرت، از [[عقل]] به عنوان «[[دوست]] [[انسان]]»<ref>{{متن حدیث|صديق كل امرء عقله‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۶۲).</ref> و از [[هوای نفس]] به عنوان «دشمن عقل» نام برده است<ref>{{متن حدیث|الْهَوَى عَدُوَّ الْعَقْلِ‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۵۷۷).</ref>. تقوا نیز از جهتی، دشمن [[نفس اماره]] و [[هواهای نفسانی]] است؛ چراکه بنابر فرمایش حضرت علی {{ع}} «[[بنده]] [[شهوت]]، خوارتر از بنده زر خرید است»<ref>{{متن حدیث|عَبْدُ الشَّهْوَةِ أَذَلُ مِنْ عَبْدِ الرِّقِ‌}}؛ (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۴۲).</ref>؛ «[[اسیر]] پیامدهای آن است»<ref>{{متن حدیث|قَرِينُ الشَّهَوَاتِ أَسِيرُ التَّبِعَاتِ‌}}؛ (غررالحکم، شرح خوانساری، ج۴، ص۵۰۳).</ref> و «اسیری است که [[اسارت]] از وی جدا نمی‌شود»<ref>{{متن حدیث|عَبْدُ الشَّهْوَةِ أَسِيرٌ لَا يَنْفَكُ أَسْرُهُ‌}}؛ (غررالحکم، شرح خوانساری، ج۴، ص۳۵۲).</ref>. در حالی که «تقوا، آزادکننده از قید هر [[بندگی]] و رقیتی است»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ... عِتْقٌ مِنْ كُلِّ مَلَكَةٍ...}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۵۴۹).</ref>. بدین‌سان، می‌توان [[تقوا]] را [[دوست]] [[عقل]] دانست، اما نه [[دوستی]] مستقیم، بلکه دوستی نامستقیم؛ یعنی [[دشمن]] دشمن عقل؛ زیرا «تقوا، دشمن را [[ناتوان]] می‌کند و دستش را می‌بندد... و جلو تأثیر دشمن را می‌گیرد و از این راه دست عقل را باز می‌کند و به وی [[آزادی]] می‌دهد»<ref>مرتضی مطهری، ده گفتار، ص۴۹ و ۵۲-۵۳.</ref>.<ref>[[سعید بهشتی|بهشتی، سعید]]، [[تربیت عقلانی (مقاله)| مقاله «تربیت عقلانی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۲۱۴.</ref>

== مراتب [[تقوا]] ==

=== پرهیز از [[شبهات]] ===

== [[حقیقت]] [[تقوا]] ==

ب. داشتن روحیه‌ای [[قوی]] و عالی؛ به گونه‌ای که او را از [[ارتکاب معاصی]] نگه دارد و به او مصونیت [[اخلاقی]] در برابر [[انحرافات]] بخشد. تقوای نوع اول، هرچند موجب دوری [[انسان]] از گناه و [[لغزش]] می‌شود، خود [[ضعف]] است و کمال نیست. این نوع تقوا معمولاً همراه با [[انزواطلبی]] و دوری از محیط [[اجتماع]] و [[محروم]] ماندن از کمالاتی است که جز در سایه [[زندگی اجتماعی]] عاید انسان نمی‌شود. ایجاد اجبارهای عملی برای پرهیز از [[گناهان]] نیز از همین مقوله است. در تمام این موارد، انسان ضعف [[روحی]] و اخلاقی خود را با عقب‌نشینی از صحنه‌های [[اجتماعی]] و [[کناره‌گیری]] از [[زندگی]] جمعی جبران می‌کند. اما تقوای نوع دوم، کمال نفس و [[قدرت]] [[روح]] است و تقوای [[حقیقی]] نیز همان است. چنین فردی با تقویت روح و نفس خود در سایه [[آگاهی]] و [[معرفت]] و تمرین‌های عملی، واجد قدرت مصونیت‌بخشی شده است که او را در برابر [[هوس‌ها]] و وسوسه‌ها و [[لغزش‌ها]] صیانت می‌کند. از این حالت روحی و [[نفسانی]] به «[[ملکه]] تقوا» تعبیر می‌شود و حقیقت تقوا نیز جز همین [[قدرت روحی]] و مصونیت اخلاقی - [[معنوی]] نیست<ref>ر. ک: مطهری، مرتضی، ده گفتار، مقاله تقوا.</ref>. از این رو در [[سخنان امام علی]] {{ع}} از تقوا به [[حرز]] و سپر و حصار مستحکم در برابر خطاها و لغزش‌ها تعبیر شده که نشان دهنده ویژگی مصونیت‌بخشی آن است: {{متن حدیث|التَّقْوَى حِصْنٌ حَصِينٌ لِمَنْ لَجَأَ إِلَيْهِ}}<ref>غررالحکم، ج۲، ص۲، ح۱۵۵۸.</ref>؛ «[[پارسایی]] حصار مستحکمی است برای آن کس که بدان [[پناه]] برد»<ref>همچنین آن حضرت فرموده است: {{متن حدیث|أَمْنَعُ حُصُونِ الدِّينِ التَّقْوَى‌}} (غررالحکم، ج۲، ص۳۹۰، ح۲۹۵۲)؛ {{متن حدیث|أَوْقَى جُنَّةٍ التَّقْوَى‌}} (غررالحکم، ج۲، ص۳۷۸، ح۲۸۹۲).</ref>. پس [[پارسایی]]، هرچند محدودیت‌آور است و حدود و قیودی را بر [[رفتار]] [[آدمی]] [[تحمیل]] می‌کند، این محدودیت زیان‌بار و مانع [[آزادی]] و [[رشد]] استعدادهای آدمی نیست؛ بلکه از نوع مصونیت است؛ مانند مصونیتی که [[انسان]] در برابر [[بیماری]] در خود به وجود می‌آورد و به کمک آن در برابر عوامل بیماری‌زا [[مقاومت]] می‌کند. پس هرگونه مصونیتی که آدمی در برابر امور خلاف و [[آلودگی]] به [[زشتی‌ها]] در خود به وجود آورد، [[تقوا]] است و به همین دلیل، تقوا منحصر به تقوای [[دینی]] نیست. هر کس که بر اساس اصول [[انسانی]] - [[اخلاقی]] یا مکتبی - مرامی، محدودیت‌هایی برای خود قرار می‌دهد و از اصول و [[موازین]] خاصی [[تبعیت]] می‌کند و تخطی از آنها را بر خود روا نمی‌دارد، به نوعی به تقوا دست یافته است. تقوای دینی و [[الهی]] که در [[دین]] آسمانی توصیه و [[الزام]] شده است، تبعیت از اصول و معیارهای الهی و اجتناب از [[مخالفت]] با آنها است که مهم‌ترین ثمره [[ایمان]] و [[یقین]] نیز به شمار می‌آید: {{متن حدیث|التَّقْوَى ثَمَرَةُ الدِّينِ وَ أَمَارَةُ الْيَقِينِ}}<ref>غررالحکم، ج۲، ص۳۲، ح۱۷۱۴.</ref>.

== اهمیت تقوا ==

در [[سخنان امام علی]] {{ع}} بر هیچ امری به اندازه [[تقوا]] تأکید نشده و درباره‌اش سخن به میان نیامده است. از دیدگاه آن [[حضرت]]، هیچ [[عزت]] و کرامتی چون [[پارسایی]] نیست<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۳۰، ۱۳۱.</ref>؛ هیچ عملی- هر چند اندک - اگر آمیخته با تقوا باشد، کم نیست<ref>نهج البلاغه، حکمت ۹۵.</ref>؛ پارسایی کلید [[صلاح]] و سداد و توشه [[معاد]] است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۳۰.</ref>؛ بهترین توشه‌ها تقوا است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۳۰.</ref>؛ هیچ [[فضیلت]] و خصلتی جایگزین تقوا نتواند شد<ref>غررالحکم، ج۲، ص۱۵۳، ح۲۱۵۴.</ref>، حتی [[ایمان]]<ref>غررالحکم، ج۶، ص۴۱۲، ح۱۰۸۲۸.</ref>؛ بدون تقوا رهروان به سر [[منزل]] مقصود نمی‌رسند و مساعی [[آدمی]] ره به جایی نمی‌برد؛ چراکه [[عاقبت]] از آن [[پارسایان]] است؛ پارسایی محکم‌ترین پایه و سرآمد همه [[نیکی‌ها]] است<ref>غررالحکم، ج۱، ص۱۸۸، ح۷۲۱.</ref>؛ عالی‌ترین و با ارزش‌ترین [[فضایل]] و سجایای آدمی است<ref>غررالحکم، ج۱، ص۱۹۴، ح۷۵۰.</ref>؛ صفت [[پیامبران]]<ref>غررالحکم، ج۴، ص۲۸۵، ح۶۰۸۶.</ref> و شریف‌ترین نسب‌ها است<ref>غررالحکم، ج۴، ص۲۸۷، ح۶۰۹۷.</ref>؛ هیچ چیز چون پارسایی کار [[دین]] را به سامان نمی‌آورد؛ هیچ چیز جز پارسایی، ایمان را [[سود]] نمی‌رساند<ref>غررالحکم، ج۶، ص۵۴، ح۹۴۷۴.</ref>؛ دستاویزی است [[استوار]]، و پناهگاهی که ستیغ آن بلند و نگاهدارنده است<ref>غررالحکم، ج۲، ص۵۹۲، ح۳۶۱۹.</ref>؛ هر که خواهان [[سعادت]] و کامیابی در [[جهان آخرت]] است، باید تقوا را پیشه خود سازد<ref>غررالحکم، ج۵، ص۳۸۰، ح۸۹۰۶.</ref>. از این رو، {{متن حدیث|طُوبَى لِمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَى قَلْبَهُ‌}}<ref>غررالحکم، ج۴، ص۲۳۸، ح۵۹۳۹.</ref>؛ «خوشا به حال کسی که پارسایی را ملازم [[دل]] خویش گرداند».

== آثار تقوا ==

در سخنان امام علی {{ع}} آثار مهم و فواید بسیاری برای پارسایی ذکر شده است؛ از جمله:

# تقوا به [[انسان]] [[قوت قلب]] و [[شجاعت]] در برخورد با حوادث [[روزگار]] و [[عزت]] و [[سرافرازی]] می‌دهد و او را از [[زبونی]] و [[ضعف]] می‌رهاند<ref>غررالحکم، ج۱، ص۳۹، ح۱۱۶.</ref>.

# تقوا [[روح]] [[استغنا]] و [[بی‌نیازی]] را در آدمی تقویت می‌کند و بند رقیت را از گردن او بر می‌دارد<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۳۰.</ref>.

# تقوا، میوه شیرین [[عفاف]] است و [[نیکوکاری]] را نصیب آدمی می‌کند<ref>غررالحکم، ج۲، ص۳۰، ح۱۷۰۳.</ref>.

# تقوا ریشه [[رذایل اخلاقی]] و [[صفات نکوهیده]]- چون [[حرص]] و [[حسد]] و [[شهوت]] و [[طمع]] و [[غضب]] و انواع خودپرستی‌ها - را که [[آرامش]] را از روح و [[روان آدمی]] می‌ستانند، می‌سوزاند و [[دل]] آدمی را [[پاک]] و روح او را سبکبال می‌گرداند. از این رو تقوا مرهمی بر دردها و [[آلام]] [[روحی]] - حتی جسمی، با توجه به آثار روان‌تنی - است.

[[امام علی]] {{ع}} در این سخنان برخی آثار مهم تقوا را برشمرده‌اند: [[روشن‌بینی]] و تقویت نیروی [[درک]] و تشخیص، بیرون رفتن از تنگناها و [[پیروزی]] بر سختی‌ها، برخورداری از [[رحمت]] و برکت و [[کرامت]] و.... این آثار برای تقوا، از مسلمات [[معارف اسلامی]] است و در دیگر متون [[اسلامی]] - به ویژه در [[قرآن کریم]] - به [[صراحت]] بر آن تأکید شده است: «اگر [[تقوا]] پیشه کنید، [[خداوند]] بر شما فرقان یا مایه تشخیص و تمییز قرار می‌دهد»<ref>{{متن قرآن|إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا}} «اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد» سوره انفال، آیه ۲۹.</ref>. و «[[تقوای الهی]] داشته باشید و خداوند به شما می‌آموزد و [[تعلیم]] می‌دهد»<ref>{{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ}} «و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>. و «هر که تقوای الهی پیشه کند، خداوند برای او راه برون شدن از [[شداید]] و نوعی آسانی در کار او قرار می‌دهد»<ref>{{متن قرآن|مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا}} «و هر کس از خداوند پروا کند (خداوند) برای او دری می‌گشاید» سوره طلاق، آیه ۲؛ {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا}} «و هر که از خداوند پروا کند برای او در کار وی آسانی پدید می‌آورد» سوره طلاق، آیه ۴.</ref>.<ref>[[محمد علی سادات|سادات، محمد علی]]، [[تقوا (مقاله)| مقاله «تقوا»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۷۶.</ref>

=== [[روشن‌بینی]] ===

تأثیر تقوا بر روشن‌بینی و تقویت [[قوه]] تمییز و تشخیص [[انسان]]، از اینجا است که تقوا و [[خویشتن‌داری]] موجب فروکش کردن گرد و غبار نفسانیات در [[ضمیر انسان]] شده، موانع دید و تشخیص را که معمولاً [[آدمی]] را از روشن‌بینی باز می‌دارند، از میان بر می‌دارد و آدمی بهتر می‌تواند [[صلاح]] را از [[فساد]] و راه را از [[چاه]] و [[حق]] را از [[باطل]] و صحیح را از سقیم بازشناسد. زمانی که [[هوا و هوس]] بر وجود انسان چیره شوند یا خودخواهی‌ها و [[تعصبات]] و [[حب]] و بغض‌ها سر برآورند، از [[بینایی]] درونی آدمی می‌کاهند؛ تا آنجا که بینایی او به [[کوری]] و [[روشنایی]] درونی او به [[تاریکی]] بدل می‌شود و از [[درک]] و تشخیص [[حقایق]] باز می‌ماند. این مطلب هم درباره [[عقاید]] و [[افکار]] و هم درباره [[اعمال]] صادق است<ref>ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ذیل آیه ۲۹ از سوره انفال؛ مطهری، مرتضی، ده گفتار، مقاله تقوا.</ref>. از سوی دیگر، [[پاکی]] و صفای درون موجبات [[رشد]] و پرورش [[استعداد]] الهام‌پذیری از [[عوالم غیب]] را فراهم می‌آورد و [[آدمی]] را از [[معارف ربوبی]] و [[حقایق]] قدسی بهره‌مند می‌گرداند. [[راز]] تأکید فراوان عرفا بر [[تزکیه نفس]] و ملازمت [[تقوا]] نیز همین است؛ زیرا بدون چنان [[وارستگی]] درونی، [[دست]] یافتن به [[شهود]] [[قلبی]] و [[باطنی]] که پایه و اساس [[عرفان]] است، میسر نیست. علاوه بر آن، مهار نفسانیات و نیل به پاکی درون، موجب تلطیف [[روحی]] [[انسان]] و رقیق و لطیف شدن [[احساسات]] و [[عواطف]] او می‌گردد. احساسات عالی و حساسیت‌های روحی و [[عاطفی]] ویژه‌ای که در نتیجه آن اثرپذیری انسان از زیبایی‌های [[معنوی]] افزون‌تر می‌شود، جز در سایه [[تصفیه]] درون امکان‌پذیر نیست. بعد از این مرحله است که انسان به [[ادراک]] زیبایی‌های فوق [[حسی]] و طبیعی دست می‌یابد و دید او نسبت به [[جهان]] و [[حیات]]، دگرگون می‌شود.

آثار این [[تحول]] روحی، در مشاهیر عالم [[هنر]]، به ویژه در شعرا و ادبا بسی هویدا است. در [[سخنان امام علی]] {{ع}} می‌توان مواردی از اشاره به این معنا را یافت؛ مثلاً آنجا که می‌فرماید: {{متن حدیث|قَدْ أَحْيَا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّى دَقَّ جَلِيلُهُ وَ لَطُفَ غَلِيظُهُ وَ بَرَقَ لَهُ لَامِعٌ كَثِيرُ الْبَرْقِ فَأَبَانَ لَهُ الطَّرِيقَ وَ سَلَكَ بِهِ السَّبِيلَ وَ تَدَافَعَتْهُ الْأَبْوَابُ إِلَى بَابِ السَّلَامَةِ}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۰.</ref>؛ «همانا [[عقل]] خود را زنده گرداند، و [[نفس اماره]] را میراند؛ چندان که اثر این [[مجاهدت]] در [[بدن]] وی ظاهر شد و اندام درشت او نازک و [[غلظت]] وجود وی به لطافت‌گرایید. در این موقع نوری سخت درخشان برای او بدرخشید، و راه را برای وی روشن گرداند، و او را در [[راه راست]] راند، و از دری به دری برد تا به در [[سلامت]] کشاند».<ref>[[محمد علی سادات|سادات، محمد علی]]، [[تقوا (مقاله)| مقاله «تقوا»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۷۷.</ref>

=== [[رهایی]] از تنگناها ===

به همان دلیل که تقوا موجب تقویت [[قوه]] تمییز و تشخیص می‌گردد و آدمی را از [[تاریکی]] و ابهام به [[روشنایی]] و [[بصیرت]] می‌رساند، او را از بسیاری [[گرفتاری‌ها]] و تنگناها - که معمولاً در [[تاریکی]] و [[ضعف]] دید و تشخیص برای [[آدمی]] پدید می‌آیند- می‌رهاند. اغلب گرفتاری‌ها و [[سختی‌ها]] بر اثر عملکرد خود [[انسان]] و از ناحیه خود او به وجود می‌آیند و به ندرت گرفتاری‌هایی از خارج وجود انسان، متوجه او می‌شود، از قبیل گرفتاری‌های طبیعی و حوادث خارج از [[اختیار انسان]]. از همین رو است که فرموده‌اند: انسان دشمن‌ترین [[دشمن]] خود است: {{متن حدیث|‌أَعْدَى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْكَ‌}}<ref>ر. ک: فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ج۵، ص۶.</ref>؛ پس آن‌که به [[سلاح]] [[تقوا]] و [[کف نفس]]، خود را مجهز می‌سازد و مهار [[امیال]] و هوس‌های خویش را به دست [[عقل]] می‌سپارد؛ از بسیاری گرفتاری‌ها می‌دهد و اگر مصیبتی بدو روی آورد، با [[قدرت]] و به سهولت می‌تواند راه بیرون شدن از آن تنگنا را پیدا کند: {{متن حدیث|مَنِ اتَّقَى اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِّ ضِيقٍ مَخْرَجاً}}<ref>غررالحکم، ج۵، ص۳۸۰، ح۸۸۴۸.</ref>.