حرم امام رضا: تفاوت میان نسخه‌ها

== [[حرم امام رضا]] {{ع}} ==

«[[حرم مطهر]]»، مجموعه‌ای است تقریبا مدور، که مرکز آن مضجع منور [[امام]] [[ابو الحسن علی بن موسی الرضا]] {{ع}} قرار دارد. نشان بارز آن گنبد بزرگ و طلایی آن می‌باشد که بر فراز [[روضه]] منوره، و تقریبا در مرکز بناهای [[آستان مقدس]] واقع شده است.

حرم مطهر [[حضرت]] علی بن موسی الرضا {{ع}}، دارای ۳۰ رواق متبرک و [[زیبا]]، و ۹ [[صحن]] [[مقدس]] می‌باشد که هنرمندان زبردست، اوج [[قدرت]] [[هنری]] خود را در [[خلق]] آثار زیبا و شگفت و شکوهمند، در این [[اماکن مقدس]] به کار گرفته‌اند.

حرم امام رضا {{ع}} از دیرباز مورد توجه عموم [[شیعیان]] و [[دوستداران]] [[اهل بیت]] {{عم}} قرار داشته و همواره با گذشت [[زمان]] بر تعداد این علاقمندان افزوده می‌گردد.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص۲۳۰.</ref>

== حرم امام رضا {{ع}} در گذر [[تاریخ]] ==

درباره سابقه [[تاریخی]] حرم مطهر [[امام هشتم]]، [[مورخان]] و نویسندگان اقوال بسیار نقل کرده‌اند. برخی از [[تاریخ‌نویسان]] بر این عقیده‌اند که [[بقعه مبارکه]] [[حضرت رضا]] {{ع}}، پس از وقایع و حوادث مهم [[خراسان]] که در طول قرن‌ها به وجود آمد، در معرض تحولاتی قرار گرفت و به واسطه تاخت و تاز [[اقوام]] مختلف و لشکرکشی‌ها به [[سرزمین]] خراسان، مانند تهاجم‌های سبکتکین و غزهای ترکمان و مغول‌ها بارها به کلی ویران و سپس بازسازی گردید<ref>فردوس التواریخ، ص۳۱ و ۳۶؛ دایرة المعارف تشیع، ص۵۶ و ۵۷.</ref>.

قراین و شواهد نشان می‌دهد که نظر اخیر بیشتر مقرون به [[صحت]] است و نظریه [[تخریب]] کامل بقعه منوره دور از [[واقعیت]] است، چه: اولا، در ادوار مختلف گروهی از مورخان و جغرافیدانان و جهانگردان، شخصا [[مرقد]] [[مبارک]] [[امام]] {{ع}} را از نزدیک دیده و توصیف کرده‌اند<ref>احسن التقاسیم، ص۴۸۸؛ صورة الارض، ص۳۶۳.</ref>. ثانیا، آثار و سبک‌های گوناگون و [[فنون]] معماری و کاشیکاری قرون مختلف، مانند آثار معماری غزنویان و سلاجقه و [[عهد]] تیموریان در [[حرم]] موجود است، و در آخر عبارات مکتوب بر کاشی‌های نفیس و ممتاز بعضا نام [[بانی]] و تاریخ‌های ۵۱۲، ۶۱۲ و ۷۶۱ [[هجری قمری]] نوشته شده است. ثالثا، اگر بقعه منوره به کلی ویران شده بود، با توجه به اینکه اثری از [[گور]] [[هارون]] بر جای نمی‌ماند، بانیان و ارادتمندان به امام {{ع}} که پس از آن، [[اقدام]] به [[احداث]] [[مجدد]] بنا نمودند، می‌توانستند از نظر معماری در ساختن مجدد دیوارها به گونه‌ای عمل کنند که [[قبر مطهر]] امام {{ع}} در وسط بنای جدید واقع شود. در صورتی که وضع فعلی بقعه منوره چنین نیست و همان گونه است که [[مأمون]] برای [[قبر]] پدرش در [[سال ۱۹۳ هجری]] قمری در نظر گرفت و ده سال بعد که [[حضرت]] به [[شهادت]] رسیدند، پیکر [[مقدس]] ایشان را در داخل بقعه در قسمت [[بالاسر]] هارون به [[خاک]] سپردند؛ در نتیجه [[خاکسپاری]] [[پیکر مطهر]] حضرت، تنگنایی در محل بقعه و بالای سر مبارک به وجود آمد که تا این اواخر باقی بود و در توسعه اخیر نسبتا وسعت یافت. بنابراین، سوابق و [[ادله]] [[قاطع]] و قراین موجود در بنا نشان می‌دهد که حرم و [[بقعه مبارکه]] از قدیمی بناهای [[مشهدالرضا]] {{ع}} است ولی البته گنبد [[مطهر]] در طول [[زمان]] بر اثر حوادث طبیعی و تهاجم‌های وحشیانه ویرانی‌های مکرر دیده است<ref>دایرة المعارف تشیع، ج۱، ص۶۲.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۲۳۰.</ref>

=== عصر غزنویان ===

به دنبال ترمیم و [[تزئین]] اساسی بقعه در عهد [[دیلمیان]]، به [[دستور]] «سبکتکین» [[پادشاه]] غزنوی در [[قرن چهارم]] سقف و قسمتی از دیوار بقعه ویران شد و [[مردمان]] از [[زیارت]] حضرت منع شدند. اما [[شیعیان]] مخفیانه به [[زیارت قبر امام]] [[رضا]] {{ع}} می‌رفتند، در حالی‌که تا مدت‌ها، هم‌چنان بقعه نیمه ویران باقی بود. تا اینکه [[سلطنت]] به «[[سلطان]] [[محمود]] غزنوی» رسید. می‌گویند: او شبی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و یا به روایتی [[حضرت علی بن ابی طالب]] {{ع}} را در [[خواب]] دید که او را مخاطب قرار داده و اشاره به آن گنبد ویران می‌کند و می‌فرماید: تا کی چنین خواهد بود؟ گفته اند: سلطان محمود صبح [[روز]] بعد، معماری را به حضور‌طلبید و به [[طوس]] فرستاد<ref>الکامل، ج۱۶، ص۵۱۴.</ref>. بنا به نوشته [[تاریخ]] [[بیهقی]]، در [[سال ۴۰۰ هجری]] قمری، «[[ابوبکر]] شهمرد» بنای بقعه را بار دیگر بر روی بازمانده دیوارهای گلین با آجر می‌سازد و مناره‌ای هم بر آن اضافه می‌کند که این بنا هسته اصلی [[حرم مطهر]] را تشکیل می‌دهد<ref>دایرة المعارف تشیع، ج۱، ص۵۶.</ref>.

=== عصر سلجوقیان ===

در این دوره، اولین سنگ [[مزار]] [[امام رضا]] {{ع}} که متعلق به [[سال ۵۱۶ هجری]] قمری است، توسط «[[ابو القاسم احمد بن علی بن احمد علوی حسینی]]» ساخته و بر روی [[قبر مطهر]] [[نصب]] شد. این قطعه سنگ امروز در میان دیگر آثار [[تاریخی]] در موزه [[آستان قدس رضوی]] موجود است<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۹۵.</ref>.

=== عصر مغولان ===

[[ابن ابی الحدید]] در [[شرح نهج البلاغه]] می‌نویسد: «مغولان در [[سال ۶۱۸ هجری]] قمری، ابتدا به طوس حمله آوردند، شهر را [[غارت]] کردند و [[مردم]] را به [[قتل]] رسانیدند. سپس وارد [[مشهد الرضا]] {{ع}} شدند و آنجا را هم خراب کردند»<ref>شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۲۳۵. پیرامون سخن ابن ابی الحدید، در تاریخ آستان قدس رضوی آمده: ابن ابی الحدید، مقیم بغداد بود و اخبار و حوادث خراسان را از دیگران شنیده است. ظاهرا با وجودی که مغولان مردم مشهد را به قتل رسانیدند، به بارگاه رضوی معترض نشدند و آن را حداقل تخریب نکردند و احتمالا تنها به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. (تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۰۱ و ۱۰۲).</ref>. عطا [[ملک]] جوینی که از محققان [[خراسانی]] است از خرابی [[حرم مطهر]] به دست مغولان ذکری به میان نیاورده است و تنها به [[افراط]] [[کشتار]] مغولان در [[شهر]] اشاره کرده است<ref>تاریخ جهانگشای جوینی، ج۱، ص۱۱۴ و ۱۱۵.</ref>.

=== دوره ایلخانان ===

در این دوره فرسودگی‌ها و احیانا خرابی‌ها و خسارات وارد شده به [[حرم مطهر رضوی]] جبران گردید؛ زیرا نخست به [[فرمان]] «غازان خان» و سپس در [[زمان]] «[[سلطان محمد خدابنده الجایتو]]»، [[پادشاه]] [[شیعی]] [[مذهب]] ایلخانی [[حرم امام رضا]] {{ع}} مرمت شد و به بناهای اطراف آن افزوده گردید. بنای کامل گنبد موجود را مربوط به این دوره دانسته‌اند<ref>تاریخ شهر مشهد، ص۴۷.</ref>. بدین واسطه این گنبد، همانند سایر گنبدهایی که در دوره مغول‌ها ساخته شده، دو پوششی است و رویه‌اش با [[الواح]] مسین با روپوشی از طلا ساخته شده است. در همین دوره [[ابن بطوطه]] سیاح معروف که در [[سال ۷۳۴ هجری]] قمری، از راه جام به طبس [[سفر]] کرده، در خاطرات خود از حرم مطهر [[حضرت رضا]] {{ع}} و متعلقات آن یاد می‌کند. با توجه به نوشته‌های ابن بطوطه و دیگر [[روایات]]، معلوم می‌شود که در [[قرن هشتم هجری]]، آثاری چون [[مسجد]] و مدرسه و چند بنای مستطیل شکل کوچک وابسته به [[آستان قدس رضوی]] وجود داشته است<ref>سفرنامه ابن بطوطه، ج۱، ص۴۴۱؛ مطلع الشمس، ج۲، ص۵۲ و ۵۳. </ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۲۳۲.</ref>

=== دوره تیموریان ===

در [[حمله]] [[امیر]] تیمور گورکانی، به [[حرم امام رضا]] {{ع}} صدماتی وارد شد که بیشتر جنبه [[غارت]] [[اموال]] بارگاه [[رضوی]] را داشت<ref>به نقل از مجمل فصیحی، از ص۱۱۸ تا ص۱۲۴.</ref>. در [[قرن نهم هجری]] ([[سال ۸۲۱ هجری]] قمری) به دنبال کوشش‌های «شاهرخ تیموری» در [[آبادانی]] [[مشهد]]، به [[همت]] همسرش «گوهرشاد آغا»، ابنیه قدیمی اطراف [[حرم]] خراب می‌گردد و نخستین [[مسجد جامع شهر]] با نام «مسجد گوهرشاد»، در سمت [[قبله]] حرم که [[صحن]] جنوبی آستانه [[مبارکه]] را تشکیل می‌دهد، ساخته می‌گردد<ref>مجمل فصیحی، ج۳، ص۲۳۴.</ref>. هم‌زمان با این بناها در داخل صحن، در پیرامون حرم، «مدرسه پریزاد» و «مدرسه [[بالاسر]]» که متصل به ضلع غربی دار [[السیاده]] بود و «مدرسه دو در» و «مسجد دو در» که تا به امروز برجا هستند، بنا گردید. در این سال‌هاست که در رواق «دار السیاده» و «دارالحفاظ» ساخته می‌شود<ref>مطلع الشمس، ج۲، ص۲۵۵ تا ۲۵۷.</ref>.

=== دوره صفویان ===

از [[قرن نهم]] به بعد، طرح‌های بسیاری در جهت بازسازی حرم امام رضا {{ع}} صورت می‌گیرد. در این دوران، مشهد گسترش زیادی یافت و دومین حصار به دور [[شهر]] کشیده شد و این شهر به عنوان پایتخت مذهبی مورد توجه قرار گرفت<ref>منتخب التواریخ، ص۶۷۱؛ تاریخ بیهقی، ص۵۵۲.</ref>. در دوره [[صفویه]] بر [[عظمت]] و شکوه [[حرم مطهر]] افزوده شد و مناره نزدیک گنبد که در [[عهد]] غزنویان به [[دستور]] «[[سوری ابن معتز]]» حاکم نیشابور برپا گردیده بود به امر «شاه طهماسب» مرمت و طلاکاری شد و در [[سال ۹۳۲ هجری]] قمری خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد به خشت‌های طلا تبدیل شد<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱،</ref>. در [[سال ۹۹۷ هجری]] قمری، یعنی دومین سال [[سلطنت]] «شاه [[عباس]] اول»، [[مشهد]] در [[محاصره]]عبدالله خان ازبک قرار گرفت، و او [[دستور]] به [[قتل عام]] [[مردم]] مشهد داده بود، به طوری که در [[حرم امام رضا]] {{ع}} [[خون]] جاری گردید و تمام وسایل زینتی و جواهرات [[حرم]] به [[غارت]] رفت شاه عباس این وسایل را باز پس گرفت و با فروش آنها، در جهت [[عمران]] و [[آبادانی]] [[حرم مطهر]] اقداماتی شایان انجام داد<ref>عالم آرای عباسی، ج۲، ص۶۱۰.</ref>. در [[زمان]] شاه عباس، [[صحن]] [[عتیق]] تیموری وسیع گردید و به صحن عتیق صفوی مشهور گشت<ref>تاریخ عباسی، ص۲۱۸.</ref>. یکی دیگر از اقدامات شاه عباس، کشیدن در خیابان غربی و شرقی مشهد بود که در دو طرف حرم مطهر امتداد داشتند و نهر آبی در آن به جریان انداخت که این نهر، آب حرم مطهر را تأمین می‌کرد<ref>تاریخ عباسی، ص۳۲۸.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۲۳۳.</ref>

=== افشاریه ===

=== دوره قاجاریه ===

=== عصر پهلوی ===

ایجاد فرودگاه، ایستگاه راه آهن و جاده‌های مواصلاتی زمینه را برای جذب بیشتر [[زائران]] و مسافران فراهم کرد و برای [[رفاه]] زائران و مسافران، مراکز مختلف رفاهی از قبیل هتل‌ها و مهمانپذیرها در نقاط مختلف [[مشهد]] به ویژه اطراف [[حرم مطهر]] [[احداث]] گردید<ref>به نقل از تاریخ مشهد الرضا {{ع}}.</ref>.

=== عصر انقلاب اسلامی ===

پس از تأسیس [[جمهوری اسلامی ایران]]، تغییراتی در ابنیه آستان [[قدس]] پدید آمد و ساختمان‌های جدیدی بنیاد گردید،؛ چراکه افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سر پوشیده حوزه [[حرم]] و رواق‌ها، عدم سهولت [[زیارت]] و آمد و رفت انبوه [[زائران]] و... ، [[خادمان]] [[امام رضا]] {{ع}} را واداشت که ضمن در نظر گرفتن مسائل [[اجتماعی]]، [[فرهنگی]] زیارتی و خدماتی، [[بهترین]] و آرام‌ترین فضاهای لازم را برای زیارت و [[نیایش]] زائران فراهم سازند.

== [[حرم امام رضا]] {{ع}} و حوادث طبیعی ==

به غیر از اینکه حرم امام رضا {{ع}} در معرض حملات ویرانگر [[غارتگران]] قرار می‌گرفت، وقوع حوادث طبیعی نیز، موجبات ویرانی و خسارت به این مکان [[مقدس]] شد. زلزله‌های زیادی در [[مشهد]] رخ داده که حدود ۱۴ واقعه در کتب تاریخ به ثبت رسیده که کمابیش آسیب‌هایی به [[مسجد]] گوهرشاد و به دیوارهای صحن‌های [[حرم مقدس]] و تزئینات آن رسیده است. ولی در پانزدهم [[ربیع الثانی]] [[سال ۱۰۸۴ هجری]] قمری، به هنگام [[سلطنت]] شاه [[سلیمان]] صفوی، [[زمین]] لرزه ویرانگری در مشهد رخ داد که حدود دو سوم [[شهر مقدس]] مشهد ویران گردید. در این [[زلزله]]، گنبد [[مرقد مطهر]] [[حضرت رضا]] {{ع}}، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، مدرسه دو در، مدرسه [[بالاسر]]، مدرسه [[پایین پا]]، آسیب فراوان دیدند و حدود چهار هزار نفر از [[مردم]] مشهد زیر آوار [[جان]] سپردند. بعدها این خرابی‌ها توسط شاه [[عباس]] دوم و شاه سلیمان صفوی مرمت شدند<ref>وقایع السنین، ص۵۳۲؛ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۳۸.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص۲۳۸.</ref>