سرگذشت زندگی امام سجاد: تفاوت میان نسخه‌ها

| مداخل مرتبط =  

== مقدمه ==

[[امام سجاد]] {{ع}} [[فرزند]] [[حضرت]] [[امام حسین|اباعبدالله الحسین]] {{ع}} و یکی از [[امامان]] [[اهل‌بیت]] {{عم}} است.

نام گرامی وی "[[علی]]" و مشهورترین القابش "[[زین العابدین]]"<ref>سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{عم}}، ص۷؛ منتهی الآمال؛ ارشاد؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]]؛ مناقب؛ حلیة الاولیاء.</ref>، "[[سجاد]]"<ref>سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{عم}}، ص۷؛ منتهی الآمال؛ مناقب؛ علل الشرایع.</ref>، "[[سید الساجدین]]"<ref>شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ص۱۴.</ref>، "ذوالثفنات"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}، ص۷؛ منتهی الآمال: زندگانی[[امام سجاد]] {{ع}} (جمعی از علمای لبنان)؛ مناقب؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]]؛ علل الشرایع.</ref>، "[[سید العابدین]]"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ مناقب؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]].</ref>، "قدوه الزاهدین"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]].</ref>، "[[امام]] المؤمنین"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]]؛ مناقب.</ref>، "الامین"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ منتهی الآمال؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]].</ref>، "الزکی"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ منتهی الآمال؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]].</ref>، "زین الصالحین"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ مناقب.</ref>،"منار القانتین"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ حلیة الأولیاء؛ مناقب.</ref>، "العدل"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}.</ref>، "الامام الامه"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}.</ref>، "البکا"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}.</ref>، "سیدالمتقین"<ref>زندگانی علی بن الحسین {{عم}}؛ [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]].</ref>، "العابدین"<ref>شیخ عباس قمی، ص۱۴.</ref>، است.

[[حضرت سجاد]] {{ع}} و جد بزرگوارش [[حضرت امیر]] طبق [[روایات]]، دعّاء (کسی که زیاد [[دعا]] می‌خواند) بودند. این [[گواه]] بر آن است که از شخص [[پیغمبر]] {{صل}} تا [[امام زمان]] {{ع}} که [[مکتب]] [[دعا]] را به وجود آورند یک "سلسله" بوده‌اند.

[[امام سجاد]] {{ع}} در باب [[دعا]] چنان تمرکزی داشته‌اند که به ایشان "دعّاء" گفته می‌شود. همچنانکه ایشان را جزءالبکاء (کسی که زیاد [[گریه]] می‌کند) می‌دانند. در عالم پنج نفر را البکاء ذکر کرده‌اند که عبارتند از: [[حضرت آدم]] {{ع}}، [[یعقوب]] {{ع}}، [[یوسف]] {{ع}}، زهرا {{ع}} و [[سجاد]] {{ع}}"<ref>(گفتگو با آیت الله محمد باقر موحد ابطحی)، سفینه، ۷، تابستان ۸۴، ص۱۳۹-۱۳۸.</ref>.

"اغلب کسانی که این لقب‌ها را به[[امام سجاد]] {{ع}} داده‌اند، نه [[شیعه]] هستند و نه او را [[امام]] [[منصوب]] از جانب [[خدا]] می‌دانند، بلکه او را [[کامل‌ترین]]، شریف‌ترین و [[بهترین]] کسی می‌بینند که در جستجویش می‌باشند"<ref>رضا شیرازی، شام غریبان، ص۶۷.</ref>.

عموم مورخان و [[محدثان]] قدیم چون [[کلینی]]، [[مفید]]، [[ابن شهر آشوب]]، [[علی بن عیسی اربلی]]، [[مصعب زبیری]]، [[ابن سعد]]، [[بلاذری]]، [[سبط ابن الجوزی]]، [[ابن خلکان]] و [[ابن حجر عسقلانی]] (از [[اهل سنت و جماعت]]) ولادت [[امام علی بن الحسین]] {{ع}} را در [[مدینه]] سال سی و هشتم و یا سی و هفتم بعد از [[هجرت]] دانسته‌اند. متقدمان و متأخران جز تنی چند همگی این شهرت را پذیرفته‌اند<ref>سید جعفر شهیدی، زندگی علی بن الحسین {{ع}}، ص۲۹. شیخ عباس قمی می‌گوید: بدان که در تاریخ میلاد آن حضرت، اختلاف بسیار است؛ شاید اصح اقوال، نیمه جمادی الاول سنه سی و پنج، یا شش یا سنه سی و هشت بوده باشد.</ref>.

اقوال مورخان درباره روز ولادت [[امام سجاد]] {{ع}}: پنجم [[شعبان]]، هشتم [[شعبان]]،، نهم [[شعبان]]، یازدهم [[شعبان]]، یازدهم [[رجب]]، هشتم [[ربیع الاول]]، نیمه [[جمادی الاول]] و نیمه [[جمادی الثانی]] را ذکر کرده‌اند و در تعیین سال [[تولد]] نیز [[اختلاف]] است برخی ۳۵، ۳۶، ۳۷، ۳۸، ۴۸، و ۴۹ را ذکر کرده‌اند.

کنیت او را "[[ابو محمد]]"<ref>شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ص۱۴؛ سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{ع}}، ص۸.</ref>، "[[ابوالحسن]]"<ref>سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{ع}}، ص۸.</ref>، "[[ابوبکر]]"<ref>سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{ع}}، ص۸.</ref>، "[[ابوالحسن]]"<ref>سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{ع}}، ص۸.</ref> و "ابوالنعیم"<ref>محدث اربلی، [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]]، ترجمه و شرح علی بن حسین زواره‌ای، ج۲، ص۲۹۷.</ref> نوشته‌اند.

[[امام سجاد]] {{ع}} را "ابن خیرتین" یعنی "پسر دو [[بهترین]]" یعنی "[[قریش]] در میان [[عرب]] و [[ایرانیان]] در میان [[عجم]]" نام نهاده‌اند<ref>محدث اربلی، [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]]، ترجمه و شرح علی بن حسین زواره‌ای، ج۲، ص۲۹۷.</ref>.

در اسناد دست اول و نزدیک به عصر اول نام [[مادر]] [[امام چهارم]] به [[اسامی]]: شهربانو، شهربانویه، شاه [[زنان]]، [[جهان]] شاه، شهرناز، [[جهان]] بانویه، خوله، برَّه، سلافه، غزاله، سلامه، حرّار، [[مریم]] و [[فاطمه]] آمده است. از میان این ۱۴ نام، شهربانو از همه مشهورتر است... نام شهربانو شهرتی هزار و یکصد ساله دارد<ref>سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{ع}}، ص۱۰-۱۲. در کتاب سیره پیشوایان آمده است: «در کتب تاریخی و زندگی ائمه، نام مادر امام چهارم سخت مورد اختلاف است و علاوه بر شهربانویه، به دوازده صورت دیگر نیز همچون: شاه زنان، جهان شاه، شهرناز، جهان بانویه، خوله، سلافه و... آمده است». (مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۲۳۳).</ref>.

چنانچه شیخنا [[حر عاملی]] در ارجوزه خود فرمود: [[علامه مجلسی]]در جلاء العیون فرموده: [[ابن بابویه]] به [[سند]] معتبر از [[حضرت امام رضا]] {{ع}} [[روایت]] کرده است که [[عبدالله بن عامر]]، چون [[خراسان]] را [[فتح]] کرد، دو دختر از یزدجرد، [[پادشاه]] [[عجم]] گرفت، و برای [[عثمان]] فرستاد، سپس یکی را به [[حضرت]] [[امام حسین]] {{ع}} و... <ref>شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ص۱۴؛ سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین {{ع}}، ص۸؛ شیخ مفید در الارشاد مادر ایشان را دختر یزدگرد سوم می‌داند. (الارشاد ترجمه رسولی محلاتی، ص۱۳۸) [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]] زواره‌ای (صفحه ۲۶۰) مادر ایشان را دختر یزدجرد می‌داند.</ref>.

"قدیمی‌ترین مورخ که مادرش را دختر یزدگرد دانسته، [[یعقوبی]] است که کتابش را در نیمه دوم هجری نوشته است. وی می‌گوید [[امام حسین]] {{ع}} او را که "احرار" بود، غزاله خواند و حتی برخی در نسبت او به یزدگرد نیز تشکیک کرده‌اند"<ref>علی اکبر [[حسنی]]، [[امام چهارم]] {{ع}} پاسدار [[انقلاب خونین]] [[کربلا]]، ص۲۲. از جمله افرادی که انتساب [[مادر]] [[امام چهارم]] {{ع}} به دختر یزدگرد را مورد تشکیک قرار داده‌اند، [[شهید مرتضی مطهری]] است. ایشان می‌فرمایند: «آری این است توجیهی که برخی از مستشرقین و ایرانیانی که تحت تأثیر سخنان آنان واقع شده‌اند، راجع به ماهیت [[مذهب شیعه]] و [[علت]] پیدایش آن می‌نمایند.»..([[مرتضی مطهری]]، مجموعه آثار، ج۱۴، ص۱۱۶).</ref>.

در [[تاریخ]] [[وفات]] [[امام چهارم]] {{ع}} نیز [[اختلاف]] نظرهایی بین مورخان هست که مشهورترین آن‌ها عبارتند از: [[ابن خلکان]] و [[ابن سعد]] در طبقات و [[ابن حجر]]، سال ۹۴ هجری را نوشته‌اند. در [[کشف الغمة فی معرفة الأئمة (کتاب)|کشف الغمة فی معرفة الأئمة]]، ۸ [[محرم]] سال ۹۴ یا ۹۵ هجری را تأکید می‌کند. ولی بنا به مشهور، [[امام]] در بیست و پنجم [[محرم]] سال ۹۵ هجری در ۵۷ سالگی پس از یک دوره [[زندگی]] سراسر [[رنج]] و [[اندوه]] و [[مبارزه]] و [[جهاد]] به [[دستور]] [[ولید بن عبدالمالک]] [[خلیفه]] [[ستمگر]] [[اموی]] و به وسیله [[هشام بن عبدالملک]] [[مسموم]] و [[شهید]] گردید و در [[قبرستان بقیع]] در [[مدینه]] کنار [[قبر]] [[امام حسن]] {{ع}} [[دفن]] گردید. این مطلب در مصباح کفعمی، [[بحارالانوار]]، (ج ۴۶) و [[مناقب]]، (ج ۳) آمده است<ref>علی‌اکبر [[حسنی]]، [[امام چهارم]] {{ع}} پاسدار [[انقلاب خونین]] [[کربلا]]، ص۲۱۵؛ برخی نیز [[شهادت[[امام سجاد]]]]{{ع}} را در ۲۵ [[محرم]] سال ۹۴ یا ۹۵ هجری به [[دلیل]] [[مسموم]] شدن و [[عمر]] بابرکت ایشان را ۵۷ سال می‌داند. (محمدعلی [[مجد]] فقیهی، آشنایی با [[صحیفه]]، ص۱۱).

عده‌ای هم [[شهادت[[امام سجاد]]]]{{ع}} را به استناد کتاب [[اصول کافی]] (ج ۲ ترجمه مصطفوی ص۳۸۶) در ۵۷ سالگی [[امام سجاد]] {{ع}} می‌داند. (الف. کاویانی، [[امام سجاد]] {{ع}}، ص۷؛ [[سید جعفر شهیدی]]، زندگانی [[علی بن الحسین]] {{ع}}، ص۲۰۲).</ref>.

مطابق [[نقل]] برخی از تواریخ، [[امام چهارم]] {{ع}} دارای یازده پسر و چهار دختر بوده‌اند. برخی تعداد پسران آن [[حضرت]] را دوازه نفر نوشته‌اند و بعضی اسمی از دختران آن [[حضرت]] به میان نیاورده‌اند<ref>علی‌اکبر حسنی، امام چهارم {{ع}} پاسدار انقلاب خونین کربلا،{{صل}} ۲۰۸.</ref>.

[[امام سجاد]] {{ع}} بیشتر فعالیت‌های خود را بر [[نیایش]] و [[دعا]] متمرکز کرده بودند و همچون [[پدر]] گرامی خود، به [[مبارزه]] مسلحانه [[اقدام]] نکردند یا چون فرزندانش [[امام باقر]] {{ع}} و [[امام صادق]] {{ع}} حلقه درس و بحث گسترده تشکیل ندادند<ref>حمیدرضا حق‌شناس، اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه، ص۱۱.</ref>. درواقع[[امام سجاد]] {{ع}} با [[تربیت]] [[زید]] و [[امام محمد باقر]] {{ع}} پایه‌های اولیه [[مبارزه]] [[تشیع]] از نظر نظامی و فرهنگی<ref>در این [[تعالیم]] اندیشه‌ای انقلابی، [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] نهفته که به زبان [[دعا]] آن را بارور می‌سازد و زیربنای یک [[حکومت]] فراگیر را تشکیل می‌دهد. دیری نپایید که این [[اندیشه]] خود را نشان داد. و وقتی که اندکی فضا باز شد [[مکتب]] [[تعلیمی]] [[امام محمد باقر]] {{ع}} مالامال از [[شاگرد]] شد. (محمدجواد [[سلمان]] پور، [[فرهنگ‌سازی]] [[امام سجاد]] {{ع}} با زبان [[دعا]]، فصلنامه [[اندیشه]] [[دینی]]، ۱۷، زمستان ۸۴، ۱۰۴).

(www.hawzah.nte/....4741-38387)</ref> را پی‌ریزی و بنا نمودند، حتی می‌توان ادعا کرد که سنگ بنای [[مذهب تشیع]] که در زمان [[امام پنجم]] {{ع}} و خصوصاً [[امام ششم]] {{ع}} ظاهر شد در زمان [[امام چهارم]] {{ع}} بنیان‌گذاری شده بود<ref>[[امام سجاد]] {{ع}} از دو راه عملی با پیروان خود روبرو گردید: ۱. برانگیختن وجدان انقلابی افراد مسلمان... ۲. تهیه برنامه فکری و آگاهی عقیدتی و روانی. امام {{ع}} در حقیقت دومین مؤسس مدرسه بزرگ اسلامی بود. خانه و مسجد، مدرسه او بود... (عادل ادیب، زندگانی تحلیلی پیشوایان ما، ترجمه اسدالله مبشری، صامام اساس ۱۵۷-۱۵۸).</ref>. لکن به [[دلیل]] اوضاع [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] و [[اخلاقی]] دوران آن [[امام همام]]، ایشان زبان [[دعا]] را برگزیدند که [[صحیفه سجادیه]] از نتایج آن است. به همین [[دلیل]] ضروری است که ابتدا نمایی کلی از اوضاع [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] و [[اخلاقی]] دوران [[امام]] را به اختصار توضیح دهیم<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۳۴ ـ ۳۸.</ref>.

== دوران اجتماعی سیاسی ==

دوران [[امامت]] [[حضرت سجاد]] {{ع}}، مصادف با یکی از سیاه‌ترین ادوار [[حکومت]] در [[تاریخ اسلام]] بوده، براساس تقسیم‌بندی ادوار چهارگانه [[امامت]]<ref>امام مقیم، امام اساس، امام مستقر و امام مستودع. برای اطلاع بیشتر ر. ک: فرق و مذاهب کلامی، ص۷۳ به بعد.</ref> پس از [[رحلت پیامبر]] {{صل}}، زندگی امام سجاد {{ع}} در دوره چهارم بوده است. گرچه پیش از آن [[حضرت]]، [[حکومت اسلامی]] دستخوش [[انحراف]] گشته بود، اما زمان [[امام چهارم]] {{ع}}، سردمداران [[حکومت]] آشکارا و بدون هیچگونه [[پرده‌پوشی]]، به مقدسات [[اسلامی]] توهین کرده و [[اصول اسلامی]] را زیر پا می‌گذاشتند<ref>سیره پیشوایان، ص۲۴۱.</ref>.

[[امام سجاد]] {{ع}} سراسر [[زندگی]] خود را، در دوران خفقان و [[ظلم]] [[بنی‌امیه]] گذراند. [[کافی]] است که بدانیم ایشان با چند تن از خلفای [[بنی‌امیه]] چون [[یزید بن معاویه]]، [[مروان بن حکم]]، [[عبدالملک بن مروان]] و [[هشام بن عبدالملک]] معاصر بود، که آن‌ها هر نوع حرکت علیه [[حکومت]] را زیر نظر داشتند.

بیشترین دوران [[امامت]] [[امام]] [[زین العابدین]] {{ع}}، مصادف با [[سلطنت]] [[عبدالملک]] بود که مدت ۲۱ سال طول کشید<ref>سیره پیشوایان، ص۲۴۱.</ref>.

بیشترین توهین به مقدسات [[دین]]، [[آزار]] [[اهل‌بیت]] {{عم}} و [[شیعیان]]، در این عصر صورت گرفته است. [[مسعودی]] می‌نویسد: "[[عبدالملک]] [[خون‌ریز]] بود و کارگزارانش نیز همانند خودش بودند، مثل [[حجاج]] در [[عراق]]، مهلب در [[خراسان]]، [[هشام بن اسماعیل]] در [[مدینه]] و دیگران. و در میان آنان، [[حجاج]] از همه [[ستمگر]] تر و خون‌ریزتر بود"<ref>علی بن الحسین بن علی المسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۹۱.</ref>.

[[مسعودی]] می‌گوید: "[[امامت]] [[علی بن الحسین]] {{ع}} با [[ترس]]، [[تقیه]] و مخفیانه شروع گردید"<ref>علی بن الحسین بن علی المسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۱۵؛ علی اکبر حسنی، مقاله[[امام سجاد]] در عصر شبگون و ظلمانی، مکتب اسلام، ۱۰، دی ۸۰، ص۳۴.</ref>.

[[جانکلو پاشا]] از مستشرقین معاصر اروپایی در کتاب "امپراتوره العرب" راجع به زمان [[عبدالملک]] چنین می‌نویسد: "در زمان وی جاسوسان فراوان بودند. از جمله کسانی که این امر را به عهده داشتند نامه‌رسان‌ها بودند که کارهای [[استانداران]] و [[رهبران]] [[تشیع]] و [[شیعیان]] را زیر نظر داشتند"<ref>الف، کاویانی، [[امام سجاد]] {{ع}}، ص۲۲.</ref>.

وضعیت [[حاکم]] در دوران[[امام سجاد]] {{ع}} بنا به تحلیل [[آیت الله]] [[خامنه‌ای]] دارای چهار ویژگی است: "[[رعب]] و [[وحشت]]، [[انحطاط]] [[فکری]]، [[فساد]] [[اخلاقی]] و [[فساد]] [[سیاسی]]"<ref>محمدجواد سلمان‌پور، «فرهنگ‌سازی[[امام سجاد]] {{ع}}، با زبان دعا»، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۷، زمستان ۸۴، ص۱۰۰-۱۰۱.</ref>.

به [[دلیل]] همین شرایط ویژه [[اجتماعی]]، [[سیاسی]] و [[اخلاقی]] دوران[[امام سجاد]] {{ع}}، عاملی بود که باعث شد ایشان از زبان [[دعا]] استفاده بکنند<ref>حمیدرضا حق‌شناس، اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه، ص۴.</ref>.

به نظر می‌رسد، از آنجایی که [[ائمه]] {{عم}} برای تمامی اعصار و برای تمامی نسل‌ها مشعل فروزان حق‌اند، [[حکمت خداوند]] اقتضاء می‌کند که [[سیره]] هریک از آنان جهت [[هدایت]] با روشی خاص باشد و متمایز باشد؛ تا روش‌های گوناگون آنان، گنجینه‌ای پربار برای [[مردم]] باشد. تا هرکس مطابق با خود و شرایط ویژه‌ای که در آن به سر می‌برد، از آن‌ها بهره گیرد.

[[حجاج بن یوسف]] [[منزلت]] [[عبدالملک مروان]] را بالاتر از [[پیامبر]] {{صل}} می‌دانست<ref>حمدحسین قائمی، «سیری در زندگانی[[امام سجاد]] {{ع}}»، سمینار ما و صحیفه سجادیه، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های ارائه شده (تهران: شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، ۱۳۸۵)، ص۱۸۱.</ref>.

[[ابن ابی الحدید]] از[[امام سجاد]] {{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمود: "بیست نفر در [[مکه]] و [[مدینه]] یافت نمی‌شود که ما [[خانواده]] [[رسول]] را [[دوست]] داشته باشند"<ref>عزالدین ابوحامد بن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، مصحح ابوالفضل ابراهیم، ج۴، ص۱۰۴.</ref>.

در [[بحارالانوار]] آمده است: یکی از روزهایی که[[امام سجاد]] {{ع}} در [[شام]] حضور داشت. از بازار [[دمشق]] عبور می‌کرد؛ [[منهال بن عمرو]] (یکی از [[اصحاب]] [[علی بن الحسین]] {{عم}}) را [[ملاقات]] کرد. منهال پرسید: در چه حالی ای [[فرزند]] رسول‌الله؟ [[امام]] {{ع}} فرمود: حال ما مثل حال [[بنی‌اسرائیل]]، در زمان [[فرعون]] است که پسرانشان را سر بریدند و [[زنان]] آن‌ها را باقی می‌گذاشتند. ای منهال! [[عرب]] بر [[عجم]] افتخار پیدا کرد به سبب اینکه [[پیامبر]] {{صل}} از [[عرب]] است. و [[قریش]] بر دیگر عرب‌ها [[برتری]] پیدا کرد، به این جهت که [[پیامبر]] از [[قریش]] است. و اکنون حال ما [[اهل‌البیت]] و [[خاندان پیامبر]] {{صل}} به این روز افتاده...<ref>محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۵، ص۱۴۳.</ref>.

در چنین اوضاع و احوالی بود که[[امام سجاد]] {{ع}} فعالیت‌های [[فرهنگی]]، تبلیغی و ارشادی خود را آغاز کردند.

از مهم‌ترین فعالیت‌های [[فرهنگی]] ایشان می‌توان: هشدار به [[عقاید]] [[غالیان]] (کسانی که دچار [[عقیده]] "[[غلو]]" شده‌اند)، [[مبارزه]] با جبرگرایی، [[احتجاج]] با [[مشبهه]](کسانی که [[خدا]] را به مخلوقات [[تشبیه]] می‌نمایند) و برخورد با [[عالمان]] درباری مثل [[برخورد امام]] {{ع}} با [[محمد بن مسلم زهری]]، را نام برد.

یکی از ترفندهایی که[[امام سجاد]] {{ع}} در آن وضعیت به کار بست، استفاده از [[لباس]] [[دعا]] به منظور [[ترویج]] [[معارف الهی]] و [[افکار]] خود بود.

یکی دیگر از اقدامات [[امام سجاد]] {{ع}} [[تربیت شاگردان]] بود؛ به گونه‌ای که مرحوم [[طوسی]] در [[اختیار]] معرفه الرجال می‌گوید: [[شاگردان]] [[امام سجاد]] {{ع}} که از او [[روایت]] کردند ۱۷۰ تن بودند. با [[آموزش]] کم در شرایط دشوار، تنها نه تن از [[شاگردان]]، یازده کتاب نوشته‌اند<ref>علی اکبر حسنی، «امام سجاد در عصر شبگون و ظلمانی»، مکتب اسلام، ۱۰، دی ۸۰، ص۳۸.</ref>. زنده کردن یاد [[عاشورا]] یکی دیگر از اقدامات [[امام سجاد]] {{ع}} در [[مبارزه]] با وضعیت موجود بود<ref>الف، کاویانی، [[امام سجاد]] {{ع}}، ص۲۴.</ref>. همچنین مهیا نمودن زمینه برای حضور [[امام پنجم]] و ششم در عرصه [[مبارزه]] [[فرهنگی]]. در کل با این اقدامات بود که [[اسلام]] حفظ شد.

[[علامه]] [[سید جعفر مرتضی]] می‌گوید: "[[امام سجاد]] {{ع}} در این دوره از نو [[اسلام]] را زنده کرد"<ref>سید احمد خاتمی، «ادعیه ائمه اطهار {{عم}} و تبیین معارف اسلامی» در سمینار ما و صحیفه سجادیه، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های ارائه شده (تهران، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، ۱۳۸۵)، ص۱۵۸.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۳۹ ـ ۴۳.</ref>