شرایط امر به معروف و نهی از منکر: تفاوت میان نسخه‌ها

== شناختن معروف و منکر ==

[[امام علی]] {{ع}}، از زبان [[رسول خدا]] {{صل}} نقل می‌کند که ایشان فرمود: «تنها کسی [[امر به معروف و نهی از منکر]] می‌کند که این سه صفت در او باشد:... بدان‌چه امر می‌کند [[دانا]] باشد و از آن‌چه [[نهی]] می‌کند [[آگاه]] باشد»<ref>محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۲، ص۱۸۶.</ref>.

[[امام علی]] {{ع}} که خود [[معیار حق]] و [[حقیقت]] و از سرچشمه [[وحی]] [[سیراب]] شده بود، این نکته را همواره رعایت می‌کرد و در مواردی که مسئله قطعی به نظر نمی‌رسید، افراد تحت [[حاکمیت]] خود را مجاز می‌دانست تا طبق نظر خود [[رفتار]] کنند. نمونه این مسئله در [[جنگ صفین]] رخ داد: از نظر [[امام]] وجود [[معاویه]] در [[مسند]] [[قدرت]]، از مصادیق بارز منکر بود و [[مسلمانان]] موظف بودند که این منکر را از [[جامعه]] بزدایند و در نتیجه [[جنگ]] با او و [[خلع]] ید از او بهترین نمونه [[نهی از منکر]] به شمار می‌رفت، اما پاره‌ای مسلمانان در این باره تردید داشتند. از آنجا که نصی در این زمینه وجود نداشت، آنان درباره [[اجتهاد]] امام و تشخیص او مردد بودند و گاه این تردید را آشکار می‌ساختند و از حضور در جنگ [[پرهیز]] می‌کردند. امام نیز هر چند حقیقت را آشکار می‌دید و خود را بر [[حق]] و معاویه را بر [[باطل]] می‌دانست، به این [[آزادی]] در تردید [[احترام]] می‌گذاشت و اجازه می‌داد که هر کس در این باب درنگ و تردید کند و آن‌چه را [[صلاح]] می‌داند، پیش گیرد.

برخی [[فقیهان]]، همچون [[شهید]] اول، [[علم]] را شرط [[وجوب]] دانسته و آن را از [[جاهلان]] ساقط شمرده‌اند. حال آن‌که دیگرانی چون [[شهید ثانی]] در چند و چون این شرط مناقشه کرده و آن را شرط واجب و لازم التحصیل شمرده‌اند<ref>ر. ک: شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۳، ص۱۰۱-۱۰۲.</ref>. از فقهای معاصر نیز [[امام خمینی]]، این شرط را، شرط واجب شمرده و همگان را [[مکلف]] به کسب آن کرده و فرموده است: «[[آموختن]] شرایط [[امر به معروف و نهی از منکر]] و موارد وجوب و عدم آن، واجب است»<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۴۶۷، مسئله ۸.</ref>.

با توجه به جایگاهی که امر به معروف و نهی از منکر در [[نظام فکری]] [[امام علی]] {{ع}} دارد و آن همه تأکیدات ایشان بر اجرای این فریضه و اهمیت آن - که به آنها اشاره شد- به نظر می‌رسد که ایشان هیچ شرطی را برای تعطیل آن موجه نمی‌شمارد و می‌کوشد تا زمینه [[رشد]] و گسترش این فریضه فراهم آید<ref>برای مثال ر. ک: نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.</ref>. حساسیت ایشان در باب صلاحیت آمر و ناهی اعجاب برانگیز است. به گفته [[عطار نیشابوری]]، روزی [[حضرت]] به [[بصره]] آمد، «مهار شتر بر میان بسته و سه [[روز]] بیش درنگ نکرد. و فرمود [[منابر]] بشکنند و مذکران را منع کرد، و به مجلس حسن [[[بصری]]] شد و از او سؤال کرد که تو عالمی یا [[متعلم]]؟ گفت: هیچ. دو سخنی که از [[پیغمبر]] به من رسیده است، باز می‌گویم. [[مرتضی]] {{ع}} او را منع نکرد و گفت: این [[جوان]] [[شایسته]] سخن است»<ref>عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، ص۳۵.</ref>.

ماجرای مواجهه [[امام]] با [[حسن بصری]] را معالم القربه مفصل‌تر نقل می‌کند. به [[روایت]] او، [[امام]] چون حسن را دید که برای [[مردم]] [[وعظ]] می‌گوید، از او پرسید: «ستون [[دین]] چیست؟» پاسخ داد: «[[ورع]]» باز پرسید: «آفت آن کدام است؟» گفت: «[[طمع]]»<ref>ابن اخوه، محمد بن محمد قرشی، معالم القربة فی احکام الحسبه، ص۲۷۱.</ref> آن‌گاه [[حضرت]] به او اجازه ادامه سخن داد. ماجرای [[منبر]] شکستن و واعظان را منع کردن، در صورت [[صحت]]، نشان از اهمیت [[اجتهادی]] نبودن [[امر به معروف و نهی از منکر]] دارد. از آنجا که [[غالب]] مذکران [[گرایش]] به معروف‌تراشی و منکرسازی داشته‌اند و به نام دین چیزهایی را [[حلال]] و چیزهایی را [[حرام]] می‌کرده‌اند، امام آنان را از این کار باز می‌دارد و چون می‌بیند که [[حسن بصری]] از خود چیزی نمی‌گوید و در این باب، تابع [[پیامبر]] است و [[راوی]] سخنان او، او را [[تأیید]] می‌کند و اجازه ادامه کار را به او می‌دهد. همچنین تأکید امام در باب نقش [[عالمان]] و حلیمان در اجرای این [[فریضه]]<ref>برای مثال ر. ک: نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.</ref>، گویای نقش [[علم]] در [[لزوم]] امر به معروف و نهی از منکر است. اما از سوی دیگر [[دانا]] بودن و [[ضرورت]] علم در این مسئله، به معنای [[سقوط]] آن از گردن [[جاهلان]] نیست. تأکیدات امام در باب این فریضه چنان [[قاطع]] و عام است که هر [[جاهلی]] را موظف می‌کند که نخست خود معروف و منکر را درست بشناسد و بیاموزد و سپس اجرای آن را پیشه خود کند.<ref>[[سید حسن اسلامی|اسلامی، سید حسن]]، [[امر به معروف و نهی از منکر (مقاله)| مقاله «امر به معروف و نهی از منکر»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۲۷۴.</ref>

== احتمال تأثیر ==

اگر آمر به معروف [[یقین]] داشته باشد که امر به معروف او تأثیر ندارد، تکلیف چیست؟ آیا این فریضه ساقط می‌شود، یا آن‌که باید شرط تأثیر را پدید آورد؟ اهمیت طرح این سؤال هنگامی آشکارتر می‌شود که ما این [[فریضه]] را در گستره اصلی آن و از منظر [[امام علی]] {{ع}} بنگریم. از دیدگاه ایشان اساساً [[امر به معروف و نهی از منکر]]، محور [[احکام دین]] و خاستگاه [[اقتدار]] [[دینی]] و [[تشکیل حکومت اسلامی]] است. امر به معروف و نهی از منکر، فریضه‌ای در کنار [[فرایض]] دیگر همچون [[نماز]] و [[روزه]] نیست؛ بلکه شالوده دیگر [[احکام]] و شیرازه [[دین]] به شمار می‌رود. همه [[نیکی‌ها]] و [[جهاد در راه خدا]]، در کنار امر به معروف و نهی از منکر، چون دمیدنی است به دریای مواج و پهناور<ref>ر. ک: نهج البلاغه، حکمت ۳۷۴.</ref>. همچنین از نظر [[امام]] [[غایت]] دین چیزی نیست، جز امر به معروف و نهی از منکر<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج۴، ص۳۷۴.</ref>. در جای دیگر امام، امر به معروف و نهی از منکر را، عبارت از [[دعوت به اسلام]] می‌داند<ref>حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۲۳۷. این سخن به امام حسین {{ع}} نیز منسوب است.</ref>. همچنین ایشان ترک این فریضه را زمینه‌ساز اقتدار [[اشرار]] و [[مستجاب]] نشدن [[دعاها]] می‌دانند<ref>برای مثال ر. ک: شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج۲، ص۴۱۵؛ محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. ج۱، ص۳۹۰.</ref>. با این همه تأکیدات در باب این فریضه و نقش آن در [[بهداشت]] و [[سلامت جامعه]]، به [[پرسش]] خود باز می‌گردیم که در صورت عدم تأثیر [[امر به معروف]]، آیا [[وجوب]] آن ساقط می‌شود؟ پاسخ پاره‌ای از [[فقیهان]] به این سؤال مثبت است<ref>شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج۲، ص۴۱۵.</ref>. بی‌شک این نوع افتا، نتیجه نگاه فردگرایانه به [[فقه]] است که به گفته مرحوم [[شهید صدر]]، آفتی است در میان [[فقهای شیعه]] که مانع از آن شده است تا آنان مسائل [[فقهی]] را از منظر کلان بنگرند و در سطحی وسیع طرح کنند<ref>برای آشنایی با دیدگاه شهید صدر در این باب بنگرید به مجموعه مقالات تأملی در نظام آموزشی حوزه، مقاله «رویکردهای آینده حرکت اجتهاد»، سیدمحمدباقر صدر، ترجمه نگارنده، ص۲۷۰.</ref>. در مقابل این [[تفکر]]، پاره‌ای از فقهای معاصر نگاه اجتماعی‌تری به این مسئله داشته و گفته‌اند که در صورت عدم تأثیر: «بر ما لازم است مقدمات تأثیر [[امر و نهی]] را فراهم کنیم»<ref>نوری همدانی، حسین، کتاب الامر بالمعروف والنهی عن المنکر، ص۷۲.</ref>.

پس هنگامی می‌توان از تأثیر امر و نهی سخن گفت که آن را از منظری کلان و در بستر [[تاریخ]] و جامعه دید. از نگاه کوتاه‌نگرانه، [[قیام امام حسین]] {{ع}} که به قصد [[امر به معروف و نهی از منکر]] بود، بی‌تأثیر بود؛ اما اگر از منظری گسترده‌تر بنگریم، بیش‌ترین تأثیر را داشت و دارد. [[درک]] درست تأثیر امر و نهی، نیازمند شناختن [[قوانین]] جامعه و راه‌کارهای [[نفوذ]] [[کلام]] است. از دیدگاه [[امام علی]] {{ع}} همگان [[مکلف]] به امر به معروف و [[نهی]] از منکرند. اگر هم [[امر و نهی]] خود را بی‌تأثیر دیدند، نباید آن را ترک کنند؛ بلکه باید بکوشند تا با [[اخلاص]] عمل، [[امر و نهی]] خود را مؤثر سازند و بدین ترتیب اساس [[شریعت]] را زنده نگه دارند. دامنه تأثیر نیز چندان گسترده و عمیق است که نمی‌توان آن را در چارچوب محدودی گنجاند و اگر سخنی در جایی اثر فوری نداشت، از مؤثر نبودن آن به طور مطلق سخن گفت. گاه نفس [[امر به معروف و نهی از منکر]]، مؤثر است و نشان حضور [[دین]] در [[جامعه]]. بدین روی درباره تأثیر باید دید این امر و نهی در چه حدی و متوجه چه کسانی است.<ref>[[سید حسن اسلامی|اسلامی، سید حسن]]، [[امر به معروف و نهی از منکر (مقاله)| مقاله «امر به معروف و نهی از منکر»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۲۷۸.</ref>

== [[اصرار]] بر ادامه منکر و [[ترک معروف]] ==

[[سنت]] [[امام علی]] {{ع}} در باب [[گناه‌کاران]] دقیقاً بر اساس این [[منطق]] [[استوار]] بود و ایشان به گونه‌های مختلفی می‌کوشید خطاهای اتفاقی را نادیده بگیرد و مرتکبان را به فراموش کردن آن [[تشویق]] کند. هرگاه کسی که مرتکب منکری شده بود، نزد [[امام]] می‌آمد و از ایشان می‌خواست تا حد را بر او جاری کند، نخست به شکل‌های مختلفی طفره می‌رفت و پس از ثبوت [[جرم]] و پافشاری [[مجرم]] برای [[اجرای حد]]، اگر ممکن بود، از اجرای حد در می‌گذشت؛ زیرا از نظر امام، [[اجرای حدود]] برای تأمین [[سلامت]] [[اخلاقی]] [[جامعه]] است، نه [[کینه‌جویی]] و تشفی خاطر، و هرگاه احراز شود که بر اثر [[توبه]] شخص [[گناه‌کار]] احتمال تکرار جرم منتفی است، از اجرای حد، در [[مقام]] [[حق امام]] خودداری می‌گردد<ref>برای مثال ر. ک: شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۱۱-۱۳، ۶۲-۶۳ و ۱۴۸؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، ج۷، ص۱۵۸ و ۱۸۸.</ref>.<ref>[[سید حسن اسلامی|اسلامی، سید حسن]]، [[امر به معروف و نهی از منکر (مقاله)| مقاله «امر به معروف و نهی از منکر»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۲۸۳.</ref>

== موجب [[مفسده]] نبودن اجرای این [[فریضه]] ==

در باره این شرط سخن فراوان است و نقض و ابرام‌های بسیاری می‌توان به دست داد<ref>برای آشنایی با پاره‌ای از تفسیرها و برداشت‌های گوناگون و حتی سوء فهم‌ها در این باره، بنگرید به: طیبی شبستری، سید احمد، تقیه، امر به معروف و نهی از منکر، ص۹۷-۱۴۴.</ref>؛ اما یک نکته مسلم است و آن اینکه اجرای این [[فریضه]] هر قدر هم ضررهایی برای آمر و ناهی داشته باشد، ترک آن زیان‌های بیش‌تری دارد؛ از جمله [[حاکمیت]] [[اشرار]] و [[مستجاب]] نشدن [[دعاها]]، و هیچ زیانی از این بالاتر نیست که [[حاکمیت اسلام]] مضمحل شود و [[دولت]] به دست سفلگان [[قوم]] بیفتد. مگر قرار است که تحقق [[اسلام]] و پیشبرد [[احکام]] آن بدون ضرر و زیان باشد؟ مگر اسلام خود بدون ضرر و زیان استقرار یافت؟ در این باب گزارش [[امام علی]] {{ع}} که از آغاز در شکل‌گیری اسلام حضور و نقش اساسی داشته است، گویاتر از هر تحلیلی است. ایشان درباره سختی‌هایی که [[مسلمانان]] صدر اول به [[جان]] خریدند و جانبازی‌هایی که کردند، می‌فرماید: ما - در میدان [[کارزار]] - با [[رسول خدا]] بودیم. [[پدران]]، [[پسران]]، [[برادران]] و عموهای خود را می‌کشتیم و در [[خون]] می‌آلودیم. این خویشاوندکشی- ما را ناخوش نمی‌نمود- بلکه بر ایمانمان می‌افزود، که در [[راه راست]] پابرجا بودیم، و در سختی‌ها [[شکیبا]] و در [[جهاد با دشمن]] کوشا، گاه تنی از ما و تنی از [[سپاه]] [[دشمن]] به یکدیگر می‌جَستند و چون دو گاو نر سر و تن هم را می‌خستند. هر یک می‌خواست جام [[مرگ]] را به دیگری بپیماید و از شربت مرگش [[سیراب]] نماید. گاه [[نصرت]] از آن ما بود و گاه دشمن گوی [[پیروزی]] را می‌ربود. چون [[خداوند]]، ما را آزمود و [[صدق]] ما را مشاهدت فرمود، دشمن ما را [[خوار]] ساخت و [[رایت]] پیروزی ما را برافراخت. چندان که [[اسلام]] به هر [[شهر]] و دیار رسید و [[حکومت]] آن در [[آفاق]] پدیدار گردید. به جانم [[سوگند]]، که اگر [[رفتار]] ما همانند شما بود، نه ستون [[دین]] برجا بود و نه درختی [[ایمان]] شاداب و خوش‌نما<ref>نهج البلاغه، خطبه ۵۶. (ترجمه سید جعفر شهیدی).</ref>.

== [[پایبندی]] آمر و ناهی به گفته‌های خود ==

پاره‌ای فقیهان بر آن رفته‌اند که یکی دیگر از شرایط امر به معروف و نهی از منکر آن است که [[آمر به معروف و ناهی از منکر]]، خود به گفته‌هایش پایبند باشد و گفتارش از کردارش فراتر نرود. [[شیخ بهایی]] با استناد به آیاتی مانند «آیا در حالی که کتاب را می‌خوانید، [[مردم]] را به [[نیکی]] [[فرمان]] می‌دهید و خود را فراموش می‌کنید؟ آیا به [[عقل]] درنمی‌یابید؟»<ref>بقره، آیه ۴۴.</ref> و «ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید، چرا سخنانی می‌گویید که به کارشان نمی‌بندید؟ [[خداوند]] سخت به [[خشم]] می‌آید که چیزی بگویید و به جای نیاورید»<ref>صف، آیه‌های ۲ و ۳.</ref>. و همچنین [[روایات]] بسیاری [[قریب]] به مضمون این [[آیات]]، این شرط را جزو شرایط [[وجوب]] امر به معروف و نهی از منکر شمرده است. لکن [[صاحب جواهر]] نظر او را رد و دلایلش را یکایک [[نقد]] می‌کند و [[استدلال]] می‌کند که مقصود این آیات و روایات این نیست که [[امر به معروف و نهی از منکر]] بر کسی که پایبند گفته‌هایش نیست، [[واجب]] نمی‌باشد؛ بلکه این [[نصوص]] در [[مقام]] [[نکوهش]] کسانی است که خود از دانسته‌های خویش بهره نمی‌گیرند و چون کورانی مشعله دارند که راه را بر دیگران روشن می‌کنند، اما خود همواره در [[تاریکی]] به سر می‌برند<ref>برای آشنایی با رویکرد فقهی به این شرط و نقض و ابرام‌های ادله آن ر. ک: نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۱، ص۳۷۳- ۳۷۴.</ref>. بدین ترتیب این شرط، شرط تأثیر است، نه شرط [[وجوب]]. غزالی این تفاوت را با مثالی [[نیک]]، توضیح می‌دهد:

با توجه به همین نکته است که عمده [[فقیهان]]، این شرط را جزو شرایط وجوب ندانسته و گفته‌اند که چون این [[فریضه]]، واجب توصلی است و [[قصد قربت]] در آن شرط نیست، حتی بر تارکان معروف و مرتکبان منکر نیز واجب است<ref>برای مثال ر. ک: امام خمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۴۷۵، مسئله ۲۰.</ref>.

نظر سعدی آن است که [[انسان]] باید بتواند گفته را از گوینده جدا کند و اگر گفته درست بود، بی‌توجه به صاحب آن، به جان بنیوشد و آن را به کار بندد. [[حق]] آن است که اگر [[آدمی]] به این حد از [[رشد]] و کمال برسد که بتواند فارغ از دغدغه‌های گوناگون گوهر را از خلاب بیرون بکشد و سخنان حق را از [[اهل باطل]] بپذیرد و [[حکمت]] را گم‌شده خویش بداند که آن را هرجا یافت، مملوک خود بشناسد، زهی [[سعادت]] و کمال. این یکی از آموزه‌های بزرگ [[معصومان]] است که هر کس [[حقیقت]] را از هر کس بود، بپذیرد و آن را آویزه گوش خود سازد. [[امام علی]] {{ع}} در این باب می‌فرماید: «[[حکمت]] گم‌شده [[مؤمن]] است. حکمت را فراگیر؛ هرچند از [[منافقان]]»<ref>نهج البلاغه، حکمت ۸۰، (ترجمه شهیدی).</ref>. همچنین ایشان می‌فرماید: «حکمت را هرجا باشد، فراگیر که حکمت- گاه - در سینه [[منافق]] بود. پس در سینه‌اش بجنبد تا برون شود و با همسان‌های خود در سینه مؤمن بیارمد»<ref>نهج البلاغه، حکمت ۷۹. (ترجمه شهیدی).</ref>.

با توجه به اهمیت این شرط است که می‌بینیم [[امام علی]] {{ع}}، بر آن تأکید بسیار دارند و اگر در باب شروط دیگر، چندان سخنی به تصریح نمی‌گویند، بر این شرط بسیار پافشاری می‌کنند و آن را اساسی‌ترین شرط امر به معروف و نهی از منکر می‌شمارند. گیرم که مقصودشان از شرط، شرط تأثیر باشد، نه [[وجوب]]؛ مگر نه اینکه [[هدف]] اساسی و [[فلسفه]] وجوب آن، همین تأثیر است؟ [[امام]] کسانی را که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، اما خود به گفته‌هایشان عمل نمی‌کنند، [[لعنت]] می‌کنند و می‌فرمایند: «[[خداوند]] [[آمران به معروف]] را که خود آن را وا می‌گذارند و [[ناهیان از منکر]] را که خود بدان عمل می‌کنند، لعنت کند»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۲۹.</ref>. ایشان همچنین پیش‌شرط [[امر و نهی]] را [[پایبندی]] آمر وناهی می‌دانند و می‌فرمایند: «[[نهی از منکر]] کنید و خود از آن باز ایستید؛ چراکه پس از باز ایستادن، به بازداشتن [[فرمان]] یافته‌اید»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۰۵.</ref>. ایشان خود را پیشاهنگ این روش و شیوه می‌داند و می‌فرماید: «ای [[مردم]]، به [[خدا]] [[سوگند]] من شما را به طاعتی [[ترغیب]] نمی‌کنم، مگر آن‌که پیش از شما بدان روی می‌آورم و شما را از معصیتی باز نمی‌دارم، مگر آن‌که پیش از شما خود از آن باز می‌ایستم»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵.</ref>. در [[تفسیر]] [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد؛ از روزی می‌هراسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن زیرورو می‌شوند» سوره نور، آیه ۳۷.</ref>، به [[وصف]] خدامردانی می‌پردازد که تجلی [[حق]] در [[زمین]] هستند. شاخصه کار اینان [[وحدت]] [[علم]] و عمل آنان است و هر آن‌چه بگویند، خود نیز بدان عمل می‌کنند: «به [[عدالت]] فرمان می‌دهند و خود بدان عمل می‌کنند و از منکر باز می‌دارند و خود از آن باز می‌ایستند»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۲.</ref>.

این نکته درباره [[مربیان]] مردم و کسانی که خود را در موضع [[رهبری]] و [[راهنمایی]] نشانده‌اند، مهم‌تر است. آنان باید با عمل نه گفتار، مردم را [[هدایت]] کنند و به جای سخن از معروف، خود مصداق معروف و نماد آن باشند. بدین رو، از نظر [[امام علی]] {{ع}} «آن‌که خود را [[پیشوای مردم]] سازد، پیش از [[تعلیم]] دیگری باید به [[ادب]] کردن خویش بپردازد و پیش از آن‌که به گفتار تعلیم فرماید، باید به [[کردار]] ادب نماید، و آن‌که خود را تعلیم دهد و ادب اندوزد، شایسته‌تر به [[تعظیم]] است از آن‌که دیگری را تعلیم دهد و ادب آموزد»<ref>نهج البلاغه، حکمت ۷۳. (ترجمه شهیدی).</ref>.