شورش خوارج در دوران عباسیان: تفاوت میان نسخه‌ها

مهم‌ترین خاستگاه خوارج در [[زمان]] عباسیان، منطقه سیستان و [[خراسان]] بود. خوارج همزمان با رسیدن [[آل عباس]] به خلافت، اوضاع [[سیاسی]] آن مناطق را آشفته کرده بودند و به رغم کوشش فرمانداران عباسی برای آرام کردن اوضاع، آشوب و [[فتنه]] آنان در آن دیار چنان بالا گرفته بود که [[حکومت عباسی]] را در [[مشرق]] [[ایران]] به‌شدت تضعیف و سرانجام نابود کرد.

مهم‌ترین خاستگاه خوارج در [[زمان]] عباسیان، منطقه سیستان و [[خراسان]] و قسمت سفلای بین‌النهرین بود. خوارج همزمان با دستیابی [[آل عباس]] بر خلافت، اوضاع [[سیاسی]] مناطق مذکور را به‌شدت آشفته ساخته بودند و به رغم [[کوشش]] والیان [[سفاح]] و [[منصور]] برای آرام کردن اوضاع، [[آشوب]] و [[فتنه]] آنان در آن دیار چنان بالا گرفته بود<ref>درباره آشوب‌های سیستان و خراسان، نک: البلدان، ص۲۸۵؛ تاریخ سیستان، ص۱۲۷ - ۱۳۶؛ الکامل، ج۶، ص۱۲۴؛ زین الاخبار، ص۲۸۶ که مطالب مهم و درخور توجهی آورده‌اند.</ref> که [[حکومت عباسی]] را در [[مشرق]] [[ایران]] به‌شدت [[تضعیف]] و سرانجام نابود کرد.

نخستین برخورد آشکار و مهم خوارج با عاملان [[عباسی]]، در زمان [[حکومت]] [[معن بن زائده]] در سیستان بود و موجب شد که سیستان به دست خوارج بیفتد. [[زورگویی]] و زیاده‌ستانی معن بن زائده [[ناخشنودی]] گسترده‌ای پدید آورده بود، تا جایی که گروهی از بزرگان سیستان، از جمله [[عبیدالله بن علاء]]، نامه‌هایی به منصور نوشتند و از [[بدرفتاری]] ولایت‌دار او بنالیدند. معن بن زائده، پس از [[آگاهی]] از این [[نامه‌ها]]، دستور داد تا عبیدالله را چهارصد تازیانه زدند. به‌علاوه، گروهی را به [[اتهام]] [[همدلی]] و [[ارتباط]] با خوارج دستگیر کرد و در ساختن [[کاخ]] مجلل خویش به بیگاری گماشت. از این‌رو عده‌ای از خوارج زرنج<ref>یا زَرَنگ.</ref> به [[رهبری]] [[ابوالعلاء]] به همان کاخ درآمدند و معن بن زائده را در حال [[باده گساری]] به [[قتل]] رساندند (۱۵۲ق) و سیستان را زیر [[فرمان]] آوردند<ref>تاریخ سیستان، ص۱۴۶-۱۴۷؛ و قس: البلدان، که به خطا این واقعه را مربوط به سال ۱۵۶ ق. می‌داند (ص ۲۸۵).</ref>.

در سال (۱۷۵ق) نیز یک [[شورش]] خارجی به [[رهبری]] یکی از [[موالی]] بنی [[قیس بن ثعلبه]] به نام حُضین، در ناحیه‌ای میان زرنگ و بُست برپا شد. حُضین پس از آنکه [[سپاهیان]] [[عثمان بن عمر]] ـ [[کارگزار]] عباسیان ـ را در هم [[شکست]]، نواحی [[شرق]] خراسان، شامل هرات و بادغیس و پوشنگ را ـ که از دیرباز [[پناهگاه]] [[خوارج]] بود ـ [[تصرف]] کرد<ref>الکامل، ج۶، ص۱۲۴.</ref> و تا [[سال ۱۷۷ ق]] که در افزار کشته شد، همچنان به [[مبارزه]] با عاملان [[عباسی]] ادامه داد<ref>تاریخ سیستان، ص۱۵۳ - ۱۵۴؛ زین الاخبار، ص۲۸۶ - ۲۸۷.</ref>.

پس از آنکه شورش‌های متعدد خوارج در سیستان زمینه را برای قیامی بزرگ فراهم کرد، [[حمزة بن آذرک]] رهبری این [[قیام]] را بر عهده گرفت<ref>پیش از این، درباره شورش حمزه سخن گفتیم (نک: ص۶۱ همین کتاب).</ref>. در گزارش نسبتاً مفصلی که [[بغدادی]] از شرح [[زندگی]] و عملیات [[جنگی]] [[حمزه]] آورده است، نکته در خور توجه آن است که وی در [[مخالفت]] با [[خلفای عباسی]] و برای [[رقابت]] مذهبی و [[سیاسی]] با آنان، برای نخستین بار، [[لقب]] [[امیرالمؤمنین]] و [[خلیفه]] بر خود نهاد. ظاهراً عکس‌العمل عموم [[مردم]] سیستان، به‌جز مردم زرنگ که تمایلی به حذف نام [[خلیفه عباسی]] نداشتند، در برابر این [[اقدام]] حمزه مثبت بوده است؛ به‌ویژه که وی پیش از آن، زمینه این کار را با حذف [[مالیات]] و [[خراج]] از [[عامه]] مردم فراهم ساخته بود. به گفته مؤلف [[تاریخ]] سیستان، «حمزه [[مردمان]] سواد سیستان را همه بخواند و بگفت یک درم خراج و [[مال]] بیش به [[سلطان]] مدهید، چون شما را نگاه نتواند داشت و من از شما هیچ نخواهم و نستانم که من بر یکجای نخواهم نشست»<ref>تاریخ سیستان، ص۱۵۸.</ref>.

این [[سیاست]] موجب شد [[عامه]] [[مردم]] سیستان و [[خراسان]] به [[نهضت]] [[حمزه]] علاقه‌مند شوند؛ زیرا با آنکه نهضت [[خوارج]] در میان [[اعراب]] [[بدوی]] به وجود آمده بود<ref>تاریخ سیستان، ص۱۶۸.</ref>، گروه بسیاری از مردم بومی آن دیار نیز به دلیل ستم‌های [[امیران]] محلی و برای [[گریز]] از مالیات‌های سنگین و [[مبارزه]] با باج‌گیران [[ستمگر]] و [[اثبات]] [[روح]] [[حق‌طلبی]] و [[عدالت‌خواهی]] به [[مذهب]] خارجی روی آوردند<ref>تاریخ سیستان، ص۱۵۸ - ۱۶۸.</ref>.

[[هارون الرشید]] پس از مدتی به این نتیجه رسید که برای سامان بخشیدن به اوضاع آشفته [[خراسان]] و خوابانیدن [[شورش]] [[حمزه]]، لازم است خود راهی آن دیار شود<ref>تاریخ سیستان، ص۱۴۰؛ و قس: طبری و ابن اثیر که علت سفر هارون به ری را پاسخ‌گویی به شکایات خراسانیان از علی بن عیسی بن ماهان می‌دانند. این مورخان از حوادثی که مربوط به خوارج سیستان و اقدامات حمزه است، یاد نمی‌کنند و می‌گویند خلیفه پس از آنکه از کارهای علی بن عیسی در ولایت‌داری خراسان خرسندی یافت به بغداد بازگشت (تاریخ الطبری، ج۴، ص۶۷۴- ۶۷۵؛ الکامل، ج۶، ص۲۰۷ - ۲۰۸).</ref>؛ اما [[بیماری]] او بالا گرفت و در [[سال ۱۹۳ ق]] در توس دیده از [[جهان]] فروبست<ref>الکامل، ج۲، ص۲۱۱؛ تاریخ سیستان، ص۱۶۸- ۱۶۹.</ref>. پس از [[مرگ]] [[هارون]]، هنگامی که [[امین]] به [[خلافت]] رسید، [[ولایت]] شرقی خلافت در دست [[مأمون]] باقی ماند و کار دفع [[خوارج]] نیز بر عهده او قرار گرفت؛ اما چون درگیری وی و امین بر سر خلافت آغاز گردید، [[فرصت]] کافی برای آن کار به دست نیامد و در نتیجه، کار خوارج بالا گرفت و خطر آن برای [[خلافت عباسی]] جدی گردید. مأمون پس از [[پیروزی]] بر امین و در مدت اقامتش در خراسان، با خوارج درافتاد و برای [[سرکوب]] آنان [[کوشش]] بسیار کرد. با این همه، اقدامات او بار دیگر بی‌نتیجه ماند؛ زیرا [[ضرورت]] حضور او در [[بغداد]] سبب شد تا این اقدامات ناتمام بماند و کار دفع خوارج به [[آل طاهر]] سپرده شد.

[[طاهر]] در دفع خوارج اهتمام بسیار کرد. فرزندش، [[طلحه]]، نیز تمام هم خود را صرف [[مبارزه]] با آنان کرد. [[جنبش خوارج]] با مرگ [[حمزة بن آذرک]] به [[سال ۲۱۳ ق]]. فروکش کرد؛ اما چون [[طلحة بن طاهر]] نیز به فاصله اندکی در همان سال از [[دنیا]] رفت، خوارج از نو مجال فعالیت یافتند و این بار به [[رهبری]] ابوعوف، در خراسان و سیستان [[آشوب]] و [[فتنه]] به پا کردند<ref>زین الاخبار، ص۲۸۹؛ تاریخ سیستان، ص۱۸۰.</ref>. در این [[زمان]]، عبدالله بن طاهر که همچنان [[امارت]] [[خراسان]] را بر عهده داشت [[برادر]] دیگرش، علی بن [[طاهر]] را به [[نیابت]] از خویش به خراسان فرستاد. علی در قریه حمراء در نزدیکی [[نیشابور]] نبردی خونین با [[خوارج]] درانداخت؛ اما خود در این [[جنگ]] به [[قتل]] رسید و نیشابور دستخوش [[غارت]] خوارج گردید<ref>الکامل، ج۶، ص۴۱۴.</ref>. به دنبال قتل علی بن طاهر، اوضاع خراسان چنان در هم ریخت که [[خلیفه]] [[احساس]] خطر کرد و شتاب‌زده، عبدالله بن طاهر را ـ که درگیر جنگ با خرمدینان بود ـ از [[آذربایجان]] فرا خواند و به خراسان فرستاد<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۶۳.</ref>. عبدالله سوابق درخشانی در [[سرکوب]] [[مخالفان]] و مدعیان داشت؛ وی پیش از این، علاوه بر آنکه [[شورش نصر بن شبث]] را فرو نشانیده بود، اوضاع آشفته [[مصر]] را نیز آرام کرده<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۶۰.</ref> مقامی والا نزد [[مأمون]] یافته بود. عبدالله در دفع خوارج [[ایستادگی]] فراوان کرد و خراسان را از وجود آنان [[پاک]] ساخت. با وجود این، آنان همچنان سیستان را در [[تصرف]] داشتند تا اینکه زمینه انتقال [[قدرت]] از [[طاهریان]] به صفاریان فراهم گردید<ref>نک: تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۸۶ به بعد.</ref>.

{{پایان مدخل‌ وابسته}}

{{منابع}}

# [[پرونده:IM009737.jpg|22px]] [[سید احمد رضا خضری|خضری، سید احمد رضا]]، [[تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه (کتاب)|'''تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه''']]

{{پایان منابع}}

{{پانویس}}

[[رده:شورش خوارج در دوران عباسیان]]