←مباحث مقدماتی در علوم قرآن و منابع آن
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
*این اصطلاح به سه معنا به کار رفته است: | *این اصطلاح به سه معنا به کار رفته است: | ||
'''۱. علومٌ فِی القرآن (معارف قرآن):''' این اصطلاح از علوم قرآنی, نگاهی به درون قرآن است. بی تردید قرآن کریم حاوی علوم و حکمت‌هایی است که بشر با دانستن و به کار بستن آنها می‌تواند به هدف عالی آفرینش خود دست یازد. با تدبر در قرآن است که می‌توان به شاخه‌ها و میوه‌های جدیدی از معرفت قرآنی دست یافت. گرچه قرآن کریم در موضوعات گوناگون به نشر دانش و حکمت پرداخته است، اما شاید بتوان آنها را در موضوعاتی کلی همچون اعتقادات، اخلاقیات، احکام، قصص و امثال طبقه‌بندی کرد. بسیاری از مطالبی که در قرآن آمده است در صورتی که قرآن آنها را بیان نمی‌کرد بشر نمی‌توانست از راه عقل خویش بدان دست یابد. به طور مثال، خداوند متعال یکی از نظام‌های پاداش و کیفر خود را چنین بیان می‌کند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ}}﴾}}<ref> کسانی که نیکی آورند ده برابر آن (پاداش) دارند و کسانی که بدی آورند جز همانند آن کیفر نمی‌بینند و به آنان ستم نخواهد شد؛ سوره انعام، آیه: ۱۶۰.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | '''۱. علومٌ فِی القرآن (معارف قرآن):''' این اصطلاح از علوم قرآنی, نگاهی به درون قرآن است. بی تردید قرآن کریم حاوی علوم و حکمت‌هایی است که بشر با دانستن و به کار بستن آنها می‌تواند به هدف عالی آفرینش خود دست یازد. با تدبر در قرآن است که می‌توان به شاخه‌ها و میوه‌های جدیدی از معرفت قرآنی دست یافت. گرچه قرآن کریم در موضوعات گوناگون به نشر دانش و حکمت پرداخته است، اما شاید بتوان آنها را در موضوعاتی کلی همچون اعتقادات، اخلاقیات، احکام، قصص و امثال طبقه‌بندی کرد. بسیاری از مطالبی که در قرآن آمده است در صورتی که قرآن آنها را بیان نمی‌کرد بشر نمی‌توانست از راه عقل خویش بدان دست یابد. به طور مثال، خداوند متعال یکی از نظام‌های پاداش و کیفر خود را چنین بیان می‌کند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ}}﴾}}<ref> کسانی که نیکی آورند ده برابر آن (پاداش) دارند و کسانی که بدی آورند جز همانند آن کیفر نمی‌بینند و به آنان ستم نخواهد شد؛ سوره انعام، آیه: ۱۶۰.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | ||
*از رهگذر این آیه [[قرآن]] است که ما می‌فهمیم خداوند متعال به کارهای نیک ده برابر پاداش می‌دهد. این امر چیزی نیست که عقل انسان بتواند به آن برسد، بلکه این خداوند است که به عنوان صاحب روز جزا، حق دارد چنین نظامی را وضع کند. به طور کلی مجموعه نظام پاداش و کیفر و جزئیات مربوط به جهان پس از مرگ و بهشت و جهنم از اموری است که دانش آن را تنها از طریق وحی می‌توان به دست آورد. بدون شک قرآن کریم اصیل‌ترین منبع در این زمینه به شمار می‌آید. معرفت خداوند و صفات و اسماء او و شناخت فرشتگان، ملکوت و عالم غیب از دیگر مواردی است که دانش آن را تنها از طریق [[وحی]] می‌توان به دست آورد | *از رهگذر این آیه [[قرآن]] است که ما می‌فهمیم خداوند متعال به کارهای نیک ده برابر پاداش می‌دهد. این امر چیزی نیست که عقل انسان بتواند به آن برسد، بلکه این خداوند است که به عنوان صاحب روز جزا، حق دارد چنین نظامی را وضع کند. به طور کلی مجموعه نظام پاداش و کیفر و جزئیات مربوط به جهان پس از مرگ و بهشت و جهنم از اموری است که دانش آن را تنها از طریق وحی می‌توان به دست آورد. بدون شک قرآن کریم اصیل‌ترین منبع در این زمینه به شمار می‌آید. معرفت خداوند و صفات و اسماء او و شناخت فرشتگان، ملکوت و عالم غیب از دیگر مواردی است که دانش آن را تنها از طریق [[وحی]] می‌توان به دست آورد. | ||
*می‌توان گفت که یکی از دستاوردهای مهم دانشِ تفسیر، کشف و عرضه علوم و معارف [[قرآن کریم]] است. تفسیر موضوعی ـ به معنای رایج آن؛ یعنی گردآوری آیات مربوط به یک موضوع از سراسر [[قرآن]] در یک‌جا و نظام بخشیدن به مدلول مجموعِ آنها ـ می‌تواند به عنوان یکی از پرفایده‌ترین راه‌ها در این جهت مورد استفاده قرار گیرد. گفتنی است که مفسّر نامدار شیعه، [[ابو علی طبرسی]]، تفسیر ارجمند خویش را مجمع البیان فی علوم القرآن نام نهاده است که به نوعی کاربرد علوم قرآن در معنی علومٌ فی القرآن است | *می‌توان گفت که یکی از دستاوردهای مهم دانشِ تفسیر، کشف و عرضه علوم و معارف [[قرآن کریم]] است. تفسیر موضوعی ـ به معنای رایج آن؛ یعنی گردآوری آیات مربوط به یک موضوع از سراسر [[قرآن]] در یک‌جا و نظام بخشیدن به مدلول مجموعِ آنها ـ می‌تواند به عنوان یکی از پرفایده‌ترین راه‌ها در این جهت مورد استفاده قرار گیرد. گفتنی است که مفسّر نامدار شیعه، [[ابو علی طبرسی]]، تفسیر ارجمند خویش را مجمع البیان فی علوم القرآن نام نهاده است که به نوعی کاربرد علوم قرآن در معنی علومٌ فی القرآن است. | ||
*گذشته از تفاسیر، دایرة المعارف‌های قرآنی نیز به صورت موجز اما عمدتاً با اتّکا بر خود قرآن به بیان معارف قرآن می‌پردازند. خوشبختانه امروزه دایرة المعارف‌های قرآنی به زبان‌های مختلف در سطح علمیِ قابل قبولی در حال شکل‌گیری است که در گذشته جای آنها خالی بود<ref>در این مورد می‌توان به این آثار اشاره کرد: ۱. دایرة المعارف قرآن لیدن (The Encyclopedia of the Quran): مرکز نشر این دایرة المعارف در شهر لیدن هلند است و به زبان انگلیسی نوشته شده است. بیش‌تر نویسندگان مقالات این دایرة المعارف، دانشمندان غربی و غیر مسلمان هستند. این اثر در پنج جلد طراحی شده که تا کنون جلدهای اول تا سوم آن به بازار عرضه شده است. ۲. دایرة المعارف قرآن: این مجموعه که به زبان فارسی منتشر می‌شود، توسط مرکز فرهنگ و معارف قرآن در قم طراحی و اجرا می‌شود. از این مجموعه نیز تا کنون دو جلد منتشر شده است در حالی که هنوز از مدخل‌های مربوط به حرف «الف» خارج نشده است. ۳. دانش‌نامۀ قرآن: پژوهشکدۀ فرهنگ و اندیشه در قم عهده‌دار تهیه و نشر این دایرة المعارف است. این کار هنوز به مرحلۀ چاپ و نشر نرسیده است.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | *گذشته از تفاسیر، دایرة المعارف‌های قرآنی نیز به صورت موجز اما عمدتاً با اتّکا بر خود قرآن به بیان معارف قرآن می‌پردازند. خوشبختانه امروزه دایرة المعارف‌های قرآنی به زبان‌های مختلف در سطح علمیِ قابل قبولی در حال شکل‌گیری است که در گذشته جای آنها خالی بود<ref>در این مورد می‌توان به این آثار اشاره کرد: ۱. دایرة المعارف قرآن لیدن (The Encyclopedia of the Quran): مرکز نشر این دایرة المعارف در شهر لیدن هلند است و به زبان انگلیسی نوشته شده است. بیش‌تر نویسندگان مقالات این دایرة المعارف، دانشمندان غربی و غیر مسلمان هستند. این اثر در پنج جلد طراحی شده که تا کنون جلدهای اول تا سوم آن به بازار عرضه شده است. ۲. دایرة المعارف قرآن: این مجموعه که به زبان فارسی منتشر می‌شود، توسط مرکز فرهنگ و معارف قرآن در قم طراحی و اجرا می‌شود. از این مجموعه نیز تا کنون دو جلد منتشر شده است در حالی که هنوز از مدخل‌های مربوط به حرف «الف» خارج نشده است. ۳. دانش‌نامۀ قرآن: پژوهشکدۀ فرهنگ و اندیشه در قم عهده‌دار تهیه و نشر این دایرة المعارف است. این کار هنوز به مرحلۀ چاپ و نشر نرسیده است.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | ||
'''۲. علومٌ لِلقرآن:''' همان طور که گفتیم علوم قرآنی در این اصطلاح به مجموعه دانش‌هایی اطلاق می‌شود که فراگیری آنها به عنوان مقدمه فهم [[قرآن]] لازم است. برای مثال اسباب نزول؛ یعنی علل، شرایط و موقعیت‌هایی که در آنها آیات و سور [[قرآن]] نازل شده است، یکی از شاخه‌های علوم قرآنی به شمار می‌آید، چرا که بدون آنها فهم درست بسیاری از آیات [[قرآن]] ممکن نیست. همچنین معناشناسی واژه‌های [[قرآن]] از مقدمات شناخت محتوای [[قرآن]] است<ref>جلال الدین سیوطی (م ۹۱۱ ﻫ) در کتاب الإتقان فی علوم القرآن از جمله شرایط مفسّر قرآن را عالم بودن به پانزده شاخه از دانش‌ها بر شمرده است. این علوم عبارت‌اند از: ۱. لغت ۲. نحو ۳. تصریف ۴. اشتقاق ۵. معانی ۶. بیان ۷. بدیع ۸. قرائات ۹. اصول دین ۱۰. اصول فقه ۱۱. اسباب نزول و قصص ۱۲. ناسخ و منسوخ ۱۳. فقه ۱۴. احادیث تفسیری ۱۵. علم موهبت. ر. ک: الإتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، قم، منشورات رضی، ۱۳۶۳ ش، ج ۴، ص ۲۱۵ ـ ۲۱۳ (نوع ۷۸). البته همۀ علوم مقدماتی را علوم قرآن نمی‌گویند | '''۲. علومٌ لِلقرآن:''' همان طور که گفتیم علوم قرآنی در این اصطلاح به مجموعه دانش‌هایی اطلاق می‌شود که فراگیری آنها به عنوان مقدمه فهم [[قرآن]] لازم است. برای مثال اسباب نزول؛ یعنی علل، شرایط و موقعیت‌هایی که در آنها آیات و سور [[قرآن]] نازل شده است، یکی از شاخه‌های علوم قرآنی به شمار می‌آید، چرا که بدون آنها فهم درست بسیاری از آیات [[قرآن]] ممکن نیست. همچنین معناشناسی واژه‌های [[قرآن]] از مقدمات شناخت محتوای [[قرآن]] است<ref>جلال الدین سیوطی (م ۹۱۱ ﻫ) در کتاب الإتقان فی علوم القرآن از جمله شرایط مفسّر قرآن را عالم بودن به پانزده شاخه از دانش‌ها بر شمرده است. این علوم عبارت‌اند از: ۱. لغت ۲. نحو ۳. تصریف ۴. اشتقاق ۵. معانی ۶. بیان ۷. بدیع ۸. قرائات ۹. اصول دین ۱۰. اصول فقه ۱۱. اسباب نزول و قصص ۱۲. ناسخ و منسوخ ۱۳. فقه ۱۴. احادیث تفسیری ۱۵. علم موهبت. ر. ک: الإتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، قم، منشورات رضی، ۱۳۶۳ ش، ج ۴، ص ۲۱۵ ـ ۲۱۳ (نوع ۷۸). البته همۀ علوم مقدماتی را علوم قرآن نمی‌گویند.</ref>. | ||
*گفتنی است که گاهی علوم قرآنی را در مقابل معارف قرآنی به کار می‌برند که منظور همین اصطلاح از علوم قرآنی است | *گفتنی است که گاهی علوم قرآنی را در مقابل معارف قرآنی به کار می‌برند که منظور همین اصطلاح از علوم قرآنی است. | ||
*در اینجا باید به این نکته نیز توجه داشت که به همه علومی که دانستن آنها مقدمه فهم [[قرآن]] باشد، علوم قرآن اطلاق نمی‌شود، بلکه علوم قرآن تنها به آن دسته از علوم می‌گویند که به طور مستقیم در فهم قرآن دخیل هستند. به بیانی روشن‌تر، علومی که در فهم [[قرآن]] به کار می‌آیند دو دستهاند | *در اینجا باید به این نکته نیز توجه داشت که به همه علومی که دانستن آنها مقدمه فهم [[قرآن]] باشد، علوم قرآن اطلاق نمی‌شود، بلکه علوم قرآن تنها به آن دسته از علوم می‌گویند که به طور مستقیم در فهم قرآن دخیل هستند. به بیانی روشن‌تر، علومی که در فهم [[قرآن]] به کار می‌آیند دو دستهاند: | ||
*دسته اول علومی است که هم برای فهم [[قرآن]] و هم برای فهم غیر [[قرآن]] لازم است. علومی چون صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، منطق و اصول فقه از این دستهاند | *دسته اول علومی است که هم برای فهم [[قرآن]] و هم برای فهم غیر [[قرآن]] لازم است. علومی چون صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، منطق و اصول فقه از این دستهاند. | ||
*دسته دوم علومی است که تنها برای فهم [[قرآن]]، احکام و معارف آن باید آنها را فرا گرفت. علومی چون [[اعراب قرآن]]، [[اسباب نزول]]، [[محکم و متشابه]]، [[ناسخ و منسوخ]]، قرائات و [[مکی و مدنی]] از این گونه‌اند. | *دسته دوم علومی است که تنها برای فهم [[قرآن]]، احکام و معارف آن باید آنها را فرا گرفت. علومی چون [[اعراب قرآن]]، [[اسباب نزول]]، [[محکم و متشابه]]، [[ناسخ و منسوخ]]، قرائات و [[مکی و مدنی]] از این گونه‌اند. | ||
*از میان این دو دسته تنها به دسته دوم، اصطلاحاً علوم قرآنی اطلاق می‌شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | *از میان این دو دسته تنها به دسته دوم، اصطلاحاً علوم قرآنی اطلاق می‌شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | ||
'''۳. علومٌ حولَ القرآن:''' این تعریف، عام‌ترین تعریف علوم قرآنی است. طبق این تعریف، مراد از علوم قرآنی، دانش‌ها و فنونی است که بر محور قرآن و موضوعات مرتبط با آن شکل گرفته و رشد کرده و هدف آن شناخت همه شئون مربوط به قرآن اعم از اصالت، تاریخ، صورت و محتوای آن است. بنا بر این هر گونه مسئله‌ای که موضوع آن قرآن یا مربوط به قرآن باشد، اعم از این‌که درون‌قرآنی یا برون‌قرآنی باشد، در علوم قرآنی جای می‌گیرد، چه این علم مقدمه‌ای برای فهم [[قرآن]] باشد یا خیر. به عنوان مثال وقتی از اعراب‌گذاری یا نقطه‌گذاری [[قرآن]] و زمان انجام آن بحث می‌شود، این بحث از مباحث علوم قرآنی است در حالی‌که نه از مقدمات فهم [[قرآن]] است و نه از مباحث مربوط به معارف [[قرآن]] است، بلکه یک بحث صرفاً تاریخی و برون‌قرآنی است که موضوع آن قرآنِ مکتوب است. مباحثی دیگر از قبیل تاریخ جمع و تدوین [[قرآن]]، رسم الخط و تجوید قرآن از این قبیل است. آنچه زرقانی در کتاب مناهل العرفان به عنوان تعریف علوم قرآنی آورده است ناظر به همین اصطلاح علوم قرآنی است، وی می‌نویسد: علوم قرآنی مباحثی متعلق به [[قرآن کریم]] است که از نظر نزول، ترتیب، تدوین، نگارش، قرائت، تفسیر، ناسخ و منسوخ و مانند این‌ها بحث می‌کند<ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن، محمد عبد العظیم الزرقانی، قاهره، دار الحدیث،۱۴۲۲ ﻫ، ج ۱، ص ۲۴ | '''۳. علومٌ حولَ القرآن:''' این تعریف، عام‌ترین تعریف علوم قرآنی است. طبق این تعریف، مراد از علوم قرآنی، دانش‌ها و فنونی است که بر محور قرآن و موضوعات مرتبط با آن شکل گرفته و رشد کرده و هدف آن شناخت همه شئون مربوط به قرآن اعم از اصالت، تاریخ، صورت و محتوای آن است. بنا بر این هر گونه مسئله‌ای که موضوع آن قرآن یا مربوط به قرآن باشد، اعم از این‌که درون‌قرآنی یا برون‌قرآنی باشد، در علوم قرآنی جای می‌گیرد، چه این علم مقدمه‌ای برای فهم [[قرآن]] باشد یا خیر. به عنوان مثال وقتی از اعراب‌گذاری یا نقطه‌گذاری [[قرآن]] و زمان انجام آن بحث می‌شود، این بحث از مباحث علوم قرآنی است در حالی‌که نه از مقدمات فهم [[قرآن]] است و نه از مباحث مربوط به معارف [[قرآن]] است، بلکه یک بحث صرفاً تاریخی و برون‌قرآنی است که موضوع آن قرآنِ مکتوب است. مباحثی دیگر از قبیل تاریخ جمع و تدوین [[قرآن]]، رسم الخط و تجوید قرآن از این قبیل است. آنچه زرقانی در کتاب مناهل العرفان به عنوان تعریف علوم قرآنی آورده است ناظر به همین اصطلاح علوم قرآنی است، وی می‌نویسد: علوم قرآنی مباحثی متعلق به [[قرآن کریم]] است که از نظر نزول، ترتیب، تدوین، نگارش، قرائت، تفسیر، ناسخ و منسوخ و مانند این‌ها بحث می‌کند<ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن، محمد عبد العظیم الزرقانی، قاهره، دار الحدیث،۱۴۲۲ ﻫ، ج ۱، ص ۲۴.</ref>. | ||
*گرچه این تعریف، رایج‌ترین تعریف علوم قرآنی است و بیش‌ترین کاربرد را دارد، اما برخی از شاخه‌های آن به دلیل گستردگی موجود در خودِ آن شاخه و یا به دلیل اهمیت موضوع و شاخص بودن آن در میان علوم اسلامی، خود به عنوان دانشی مستقل مطرح می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان از علم تفسیر قرآن یاد کرد. به هر حال، این تعریف، عام‌ترین و رایج‌ترین تعریف علوم قرآنی است و این ماده درسی نیز بر اساس همین اصطلاح برنامه‌ریزی شده است، گرچه به دلیل ضیق مجال، در آن تنها به مباحث معدودی خواهیم پرداخت<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | *گرچه این تعریف، رایج‌ترین تعریف علوم قرآنی است و بیش‌ترین کاربرد را دارد، اما برخی از شاخه‌های آن به دلیل گستردگی موجود در خودِ آن شاخه و یا به دلیل اهمیت موضوع و شاخص بودن آن در میان علوم اسلامی، خود به عنوان دانشی مستقل مطرح می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان از علم تفسیر قرآن یاد کرد. به هر حال، این تعریف، عام‌ترین و رایج‌ترین تعریف علوم قرآنی است و این ماده درسی نیز بر اساس همین اصطلاح برنامه‌ریزی شده است، گرچه به دلیل ضیق مجال، در آن تنها به مباحث معدودی خواهیم پرداخت<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص: ۷ - ۱۴.</ref>. | ||