قاسطین در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== [[معاویه]] و [[آمادگی]] [[نبرد]] با [[امام]] {{ع}} ==

با استقرار امام {{ع}} در [[کوفه]] و اجرای طرح و برنامه‌های خود برای یکپارچه ساختن [[دولت]] و ایجاد تمدّنی [[اسلامی]] بر اساس [[قرآن]] و [[سنّت نبوی]]، [[ترس]] و [[بیم]] وجود معاویه را فرا گرفت. به همین دلیل به سرعت دست به کار شد و از [[عمرو عاص]] [[حیله‌گر]] و [[خیانت‌پیشه]]، یاری‌طلبیده و چاره‌جویی نمود و در جهت [[دشمنی]] با [[اسلام]] و امام {{ع}} با او به توافق دست یافت عمرو عاص در برابر [[نامه]] معاویه بی‌درنگ حاضر شد حتی با گذشتن از [[دین]] و [[آیین]] خود که وی را وارد [[بهشت]] می‌ساخت، آن را به دنیایش بفروشد<ref>وقعة صفین، ص۳۴؛ الامامة و السیاسة، ص۱۱۶؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۷۵.</ref>.

با رسیدن [[عمرو]]، به [[شام]] مانند [[زنان]] به [[شیون]] و [[زاری]] پرداخت<ref>کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۷۴.</ref> تا در آغاز کار با اجرای نقشه خود [[مردم]] را به [[گمراهی]] کشانده و آنها را بفریبد و پس از [[حیله]] و نیرنگی که بین معاویه و عمرو با تبانی قبلی صورت گرفت، به سوداگری پرداختند که در برابر [[رویارویی]] و [[جنگ با امام]] علی {{ع}} [[فرمانروایی]] [[مصر]] در [[اختیار]] عمرو قرار گیرد و معاویه در این نامه به وی نوشت<ref>وقعة صفین، ص۴۰؛ الامامة و السیاسة، ص۱۱۷.</ref>.

معاویه و عمرو عاص جهت [[برابری]] با امام {{ع}} و وضعیت موجود، به طراحی و نقشه‌کشی پرداختند و برای ادامه این روند خصمانه و آمیخته با [[ستم]] و [[خیانت]] و [[سرکشی]]، با یکدیگر به توافق رسیدند؛ زیرا جز از طریق [[جنگ]] و [[مبارزه]] با امام {{ع}} [[وارث]] قانونی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و [[پرچمدار]] [[حق]] و [[عدالت]]، راهی برای رسیدن به اهداف و مقاصد خود نمی‌دیدند. این دو، در نهایت به یک نتیجه رسیدند زیرا هردو با دست برداشتن از [[پشتیبانی]] [[عثمان]] در این طرح و نقشه بودند که برای تحریک [[احساسات]] و اذهان انبوه مردم [[ناآگاه]]، به [[شعار]] [[پیراهن عثمان]] [[متوسل]] شوند، به همین دلیل مردم پس از وارد شدن [[نعمان بن بشیر]] به [[گریه و زاری]] پرداختند به گونه‌ای که [[روح]] [[حقد]] و [[کینه‌توزی]] و [[نارضایتی]] در آنها راه یافت و [[جهل و نادانی]] را بر [[هدایت]] [[حق]]، ترجیح دادند<ref>وقعة صفین، ص۳۷؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۷۷.</ref>.

== دست‌یابی به [[فرات]] ==

معاویه پس از بسیج مردم شام برای جنگ، از آنان [[بیعت]] گرفت و نامه‌ای حاکی از [[اعلان]] جنگ به امام {{ع}} نوشت و آن را توسط «جریر»<ref>وقعة صفین، ص۵۶.</ref> که با تأخیر [[زیاد]] [[حضور امام]] {{ع}} رسید، نزد آن [[حضرت]] فرستاد. در پی آن معاویه به سرعت [[سپاهیان]] خود را برای اشغال بلندی‌های مشرف بر فرات در منطقه [[صفّین]]، بدان سو گسیل داشت تا از پیشروی [[سپاه امام]] {{ع}} جلوگیری به عمل آورد و آب را به روی آنها ببندد. معاویه می‌پنداشت این عمل، نخستین گام [[پیروزی]] وی بر امام {{ع}} به شمار می‌آید. [[امیر مؤمنان]] {{ع}} پس از آن‌که با تأخیر به منطقه [[صفین]] رسید، از معاویه خواست تا به سپاهیانش اجازه استفاده از [[آب فرات]] دهند ولی معاویه و لشکریانش پذیرای درخواست امام {{ع}} نشدند. [[تشنگی]] بر سپاهیان [[عراق]] آسیب‌های فراوانی به جای نهاد و [[امام علی]] {{ع}} برای شکستن محاصره، به شدت تحت فشار سپاهیان خود قرار گرفت. ازاین‌رو، به [[یاران]] خویش [[رخصت]] [[حمله]] به سواحل [[فرات]] را صادر فرمود و بدین ترتیب، [[سپاهیان معاویه]] از ساحل نهر، عقب رانده شدند. ولی [[حضرت]] با [[شامیان]] [[مقابله به مثل]] نکرد بلکه به آنان اجازه داد بی‌هیچ‌گونه مخالفتی، از آب استفاده کنند<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴؛ شرح نهج البلاغه ابن الحدید، ج۳، ص۳۲۰؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۸۳.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۸۷.</ref>

== تلاشی صلح‌آمیز ==

با وجود [[نامه‌نگاری]] فراوان [[امام]] {{ع}} با [[معاویه]] و گشودن کانال‌های متعدد [[گفت‌وگو]] برای جذب وی به سوی خود و وارد ساختن او در بیعتش پاسخ معاویه تنها [[جنگ]] و تلاش جهت از میان برداشتن امام {{ع}} و [[سپاهیان]] وی به هر وسیله ممکن بود، ولی با این همه، امام {{ع}} پس از آن‌که خود و سپاهیانش در ساحل فرات استقرار یافتند [[آتش‌بس]] و آرامشی موقّت در منطقه [[حاکم]] شد و حضرت به تلاش صلح‌آمیز دیگری [[امیدوار]] بود، به همین دلیل طی مدت [[آتش بس]]، [[بشیر بن محصن انصاری]] و [[سعید بن قیس همدانی]] و [[شبث بن ربعی تمیمی]] را به [[نمایندگی]] از سوی خود نزد معاویه فرستاد و بدانان فرمود: «نزد این مرد- یعنی معاویه- بروید و او را به [[خدا]] و [[اطاعت]] او و [[پیوستن]] به جمع [[مسلمانان]] فرا خوانید». ولی معاویه جز [[شمشیر]] و جنگ پاسخی نداد و به فرستادگان امام {{ع}} گفت: از نزدم بیرون روید، میان من و شما چیزی جز شمشیر حاکم نخواهد بود<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۵۶۹؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۸۴.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۸۷.</ref>

== درگیری پس از آتش‌بس ==

میان دو [[سپاه]] جنگ و گریزهایی به وجود آمد ولی هنوز [[آتش]] جنگ شعله‌ور نشده بود که گروهی از دو طرف به میدان آمده و با یکدیگر به [[نبرد]] پرداختند و به مجرّد [[حلول]] [[ماه محرم]] [[سال ۳۷ هجری]] میان طرفین [[پیمان‌نامه]] صلحی برقرار شد، امام {{ع}} با انعقاد این پیمان‌نامه کوشید تا به [[صلح]] و آرامشی دست یابد. ازاین‌رو، پیشنهاداتی که امام {{ع}} ارائه داد، [[دعوت]] به صلح و [[آرامش]] و [[وحدت]] و [[یکپارچگی]] و جلوگیری از [[خونریزی]]، ولی پیشنهادات [[معاویه]] و [[مردم]] [[شام]]، نپذیرفتن [[بیعت]] [[امام]] {{ع}} و [[خون‌خواهی عثمان]] بن عفّان بود<ref>وقعة صفین، ص۱۹۵؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۵۷۰.</ref>.

[[آتش‌بس]]، یک ماه به طول انجامید، با پایان [[پذیرفتن]] برهه [[درگیری‌ها]]، دو طرف خسته شدند، امام {{ع}} به [[سپاهیان]] خود دستور [[بسیج عمومی]] داد، معاویه نیز چنین کرد و دو [[سپاه]] در کارزاری سهمگین با یکدیگر درآویختند. [[حضرت]] همواره با سفارش به سپاهیان خود می‌فرمود:

== [[شهادت]] [[عمار یاسر]] ==

[[عمّار]] با همان [[شجاعت]] و [[دلاور]] مردی که در کنار [[رسول خدا]] {{صل}} صادقانه و مخلصانه جنگیده بود، خود را به [[قلب]] سپاه دشمن زد و بدن شریفش آماج نیزه‌ها قرار گرفت و ابو العادیه و ابن جون سکسکی او را با ضربت نیزه از پا درآوردند. نقل شده که این دو تن برای بردن [[سر مطهر]] [[عمّار]] نزد [[معاویه]] با یکدیگر درگیر شدند و عبدالله فرزند [[عمرو عاص]] که در آن جمع حاضر بودند به آنان گفت: هریک از شما [[دوست]] دارید، سر را بردارید زیرا من از [[رسول خدا]] {{صل}} شنیدم به [[عمار]] می‌فرمود:

وقتی عمار در آن [[روز]] رهسپار میدان [[جنگ]] شد، [[امام علی]] {{ع}} مضطرب و پریشان و بی‌قرار بود و همواره از او سراغ می‌گرفت و زمانی که خبر شهادت عمار به وی رسید [[حضرت]] با [[غم]] و [[اندوه]] و چشمی اشکبار به سرعت خود را به محل شهادت عمّار رساند. در [[حقیقت]] آن بزرگوار [[یاور]] [[راستین]] و [[برادر]] [[امین]] خود را از دست داده بود. سپس [[امام]] {{ع}} بر پیکر [[پاک]] عمّار [[نماز]] گزارد و او را به [[خاک]] سپرد.

خبر شهادت عمار میان دو [[سپاه]] منتشر شد و از آنجا که [[مردم]] از موقعیّت برجسته عمّار و سخن [[تاریخی]] رسول خدا {{صل}} درباره او [[آگاهی]] داشتند، میان صفوف [[لشکریان معاویه]] [[اختلاف]] به وجود آمد ولی [[مکر]] و [[حیله]] در کمین هر [[انسان]] [[ساده‌لوح]] و [[نادان]] هست لذا معاویه با دست زدن به [[شایعه]] [[اعلان]] کرد [[قاتل]] عمار همان کسی است که وی را برای جنگ به این دیار آورده و مردم ساده [[لوح]] [[شام]] نیز این شایعه فریبکارانه را [[باور]] کردند<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۶۳۵.</ref>.

منقول است: خبر انتشار این شایعه به امام {{ع}} رسید حضرت فرمود: اگر این‌گونه باشد بنابراین، حضرت [[حمزه]] را نیز ما به شهادت رسانده‌ایم، چون ما او را به [[احد]] آوردیم!<ref>عقد الفرید، ج۴، ص۳۴۳؛ تذکرة الخواص، ص۹۰.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۸۹.</ref>

== [[نیرنگ]] [[قرآن]] بر نیزه ==

جنگ و [[مبارزه]] مدتی ادامه یافت و [[یاران امام]] {{ع}} طی این مدت، [[صبر]] و [[بردباری]] و جانفشانی خود را در مسیر [[پیروزی حق]]، به نمایش گذاشتند. سپس [[امام]] {{ع}} بپاخاست و با ایراد خطابه‌ای آتشین آنان را به [[جهاد]] و [[پیکار]] [[تشویق]] و [[ترغیب]] کرد و فرمود:

این فراخوانی [[گمراه‌کننده]]، چونان [[صاعقه]] بر سر [[سپاهیان]] [[امام]] {{ع}} وارد شد و [[جمعیت]] به [[جوش]] و [[خروش]] آمد و میان آنان ولوله و هیاهو ایجاد شد و اظهار داشتند: ما [[دعوت]] به [[حکمیّت]] و [[داوری]] [[کتاب خدا]] را می‌پذیریم و به پیشگاه او بازمی‌گردیم، در این میان [[اشعث بن قیس]] یکی از [[فرماندهان]] ارشد [[سپاه امام]] {{ع}} بیش از دیگران بر این قضیه از خود پافشاری نشان داد.

امام {{ع}} به آنان فرمود:

آنان [[امیر المؤمنین]] {{ع}} را با نام مخاطب قرار داده و گفتند: ای علی! آن‌گاه که به سوی کتاب خدای عز و جلّ فرا خوانده شدی، دعوتش را [[اجابت]] نما، در غیر این صورت تو را به دشمن تحویل خواهیم داد و همان بلایی را بر سرت خواهیم آورد که بر سر پسر عفّان آوردیم.

امام {{ع}} راهی برای کنار آمدن با این فریب‌خوردگان نیافت. ازاین‌رو، فرمود: اگر از من [[فرمان]] می‌برید، بجنگید و اگر قصد [[نافرمانی]] دارید، هرچه خواستید انجام دهید<ref>وقعة صفین، ج۴۸۱؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۳۴ و ۳۰ چاپ مؤسسه اعلمی.</ref>.

[[مالک اشتر]] در آن عرصه [[پیکار]] با [[دلاوری]] و [[یقین]] می‌جنگید و برای دست یافتن به معاویه چندان فاصله‌ای نداشت که این فریب‌خوردگان به [[امیر المؤمنین]] {{ع}} گفتند: کسی را نزد اشتر بفرست تا نزدت برگردد، ولی اشتر از [[تصمیم]] خود در [[مبارزه]] دست برنداشت؛ زیرا وی می‌دانست این ماجرا فریبی بیش نیست، مالک را [[تهدید]] کردند که اگر برنگردد [[امام]] را به [[شهادت]] خواهند رساند و بدین ترتیب، اشتر از میدان [[کارزار]] بازگشت و آنان را به شدت مورد [[نکوهش]] قرار داد و بدانان گفت: به [[خدا]]! [[فریب]] خوردید و [[گمراه]] گشتید، به دست برداشتن از [[جنگ]] فرا خوانده شدید، بدان پاسخ مثبت دادید ای پیشانی پینه بسته‌ها! ما می‌پنداشتیم، [[نماز]] شما از سر [[بی‌رغبتی به دنیا]] و [[اشتیاق]] به [[دیدار]] خداست، ولی اکنون می‌بینم از [[مرگ]] گریخته و به [[دنیا]] رو آورده‌اید.

[[مردم]] در پاسخ، یک صدا می‌گفتند: امیر المؤمنین به متارکه و پایان دادن به جنگ [[راضی]] شده است و امام {{ع}} ساکت بود و کلمه‌ای سخن نگفت و با حالتی از [[اندوه]] سر به زیر افکنده بود، در [[حقیقت]] [[حیله]] و [[نیرنگ]] بر سپاهیانش سایه افکنده از [[فرمان]] آن بزرگوار سر بر تافتند و از او کاری ساخته نبود و خود از وضعیتی که بدان [[مبتلا]] گشته بود چنین یاد کرد:

== [[حکمیّت]] و [[پیمان‌نامه]] [[صلح]] ==

[[رنج]] و [[محنت]] امام {{ع}} با دست برداشتن [[سپاه]] از [[یاری]] او، پایان نپذیرفت. اگر [[نافرمانان]] از [[اطاعت امام]] پذیرای [[نمایندگان]] [[حضرت]] در [[حکمیت]] شده بودند امکان دست‌یابی امام {{ع}} به یک دست‌آورد [[سیاسی]] از طریق مذاکراتی که بدان فرا خوانده شده بود، وجود داشت.

به همین سبب، امام {{ع}} تصمیم گرفت [[عبد الله بن عباس]] یا [[مالک اشتر]] را که از [[اخلاص]] و [[آگاهی]] آنان، اطلاع داشت برای این امر نامزد کند ولی اغفال‌شدگان و فریب‌خوردگان، بر نامزدی [[ابو موسی اشعری]] پافشاری می‌کردند؛ لذا [[امام]] {{ع}} فرمود:

[[معاویه]] و [[عمرو عاص]] توانستند با پراکنده ساختن [[سپاهیان]] امام {{ع}} به اهداف خود دست یابند و در این راستا، [[اشعث بن قیس]] از درون نیروهای امام {{ع}} با آنان [[همکاری]] می‌کرد.

عمرو عاص بی‌آنکه از ناحیه کسی مورد [[مخالفت]] قرار گیرد به عنوان [[نماینده]] [[مردم]] [[شام]] برای [[نگارش]] مواد [[پیمان‌نامه]] با ابو موسی اشعری حاضر شد و عنوان نام «[[امیر المؤمنین]] {{ع}}» را در پیمان‌نامه نپذیرفت. امام {{ع}} فرمود:

امروز، به [[روز]] [[حدیبیه]] شباهت دارد که [[سهیل بن عمرو]]، به [[رسول اکرم]] {{صل}} گفت: تو [[فرستاده خدا]] نیستی، امام {{ع}} آن‌گاه افزود: [[رسول خدا]] {{صل}} در آن لحظه به من فرمود: [ای علی!] تو نیز روزی در چنین شرایطی قرار می‌گیری و در حالی که مورد [[ظلم و ستم]] قرار گرفته‌ای به چنین کاری تن درخواهی داد<ref>وقعة صفین، ص۵۰۸؛ شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۳۲.</ref>.

== موضعی آگاهانه و ارزشگذاری ==

به [[امیر المؤمنین]] {{ع}} عرض شد: مالک اشتر نه حاضر است مواد قرارداد را تأیید کند و نه از دست برداشتن [[نبرد]] با دشمن تصمیمی دارد. [[حضرت]] فرمود:

== بازگشت [[امام]] و [[کناره‌گیری]] [[خوارج]] ==

[[امیر مؤمنان]] {{ع}} با انبوهی از درد و [[رنج]]، به [[کوفه]] بازگشت؛ زیرا با چشم خود می‌دید باطل‌گرایی [[معاویه]] [[استحکام]] یافته و در آستانه پیروزی است، از سویی به [[سپاهیان]] خود می‌نگریست که [[روح]] [[تمرّد]] و [[نافرمانی]] آنها را پراکنده و متفرق ساخته و دستور او را [[اجابت]] نمی‌کردند.

آن بزرگوار وارد کوفه که شد، در سراسر [[شهر]] [[شاهد]] [[شیون]] و [[زاری]] [[مردم]] در [[غم]] و [[اندوه]] کشته‌های [[صفّین]] بود. در این میان گروهی نزدیک به [[دوازده]] هزار [[جنگجو]]، از [[سپاه امام]] {{ع}} کناره گرفته و وارد کوفه نشدند و در منطقه «[[حروراء]]» اردو زدند و [[شبث بن ربعی]] را به [[فرماندهی]] [[جنگ]] خود و [[عبد الله بن کواء یشکری]] را برای [[امامت]] [[جماعت]] خویش [[انتخاب]] کردند و از [[بیعت]] [[امام]] {{ع}} خارج و خواهان ایجاد [[شورا]] میان [[مسلمانان]] شدند. ماجرای اینان از [[زمان]] [[نگارش]] [[قرارداد صلح]] آغاز شد زیرا آنان از مواد آن [[پیمان‌نامه]] اظهار ناخرسندی نموده و بدان [[اعتراض]] داشتند و می‌گفتند: [[حکمیت]] از آن خداست و با اینکه خود، با پافشاری از امام می‌خواستند تن به حکمیت بدهد، این جمله را به عنوان [[شعار]] خود برگزیدند.

[[امیر المؤمنین]] {{ع}} کوشید با [[پند]] و [[اندرز]]، آنان را متقاعد سازد. ازاین‌رو، [[عبد الله بن عباس]] را نزد آنان فرستاد و به او [[فرمان]] داد در بحث و مناقشه با آنان شتابزده عمل نکند، سپس [[حضرت]] خود، در پی [[ابن عباس]] نزد آنان رهسپار گشت و با آنها سخن گفت و تمام ادعاهای آنان را رد کرد، آنها نیز [[دعوت امام]] را پذیرا شده و به اتفاق آن حضرت وارد [[کوفه]] شدند<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۵۴؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۴۲۶.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۹۷.</ref>

== گردهمایی داوران ==

زمان گردهمایی داوران دو طرف فرا رسید، امام {{ع}} گروهی چهار صد نفره را به [[سرپرستی]] [[شریح بن هانی]] بدان سامان گسیل و عبد الله بن عباس را جهت [[اقامه نماز]] و اداره امورشان، با آنان همراه ساخت و [[ابو موسی اشعری]] نیز آنها را [[همراهی]] می‌کرد و از سویی [[معاویه]] نیز با اعزام چهار صد تن از [[شامیان]] به سر پرستی [[عمرو عاص]]، این کار را آغاز کرد و دو گروه در «[[دومة الجندل]]» با یکدیگر [[دیدار]] کردند.

عدّه‌ای از صاحب‌نظران و ارادتمندان امام {{ع}} از [[بیم]] [[مکر]] و [[حیله]] عمرو عاص نزد [[ابو موسی]] شتافته و با پند و [[موعظه]] به او هشدار دادند و در این راستا کوشیدند تا وی را به [[دوراندیشی]] و دقت در [[تصمیم‌گیری]] وا دارند<ref>وقعة صفین، ص۵۳۴؛ شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۴۶، چاپ دار احیاء التراث العربی.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۹۸.</ref>

== نتیجه حکمیت ==

ابو موسی اشعری و [[عمرو عاص]] در کنار یکدیگر قرار گرفتند، فرد نخست دارای [[حماقت]] [[سیاسی]] و [[ضعف]] [[گرایش]] [[اعتقادی]] و عدم [[پایبندی]] به [[ولایت‌پذیری امام]] و پیشوای خود علی {{ع}} و دوّمی، [[انسانی]] [[حیله‌گر]] و مکّار، دارای [[خوی]] [[فریبکاری]] و خواهان کنار گذاشتن و دور ساختن کامل خط [[اهل بیت]] {{عم}} از عرصه سیاسی بود، آن‌چه وی را بدین کار و [[همکاری]] با [[معاویه]]- [[آزاد]] شده فرزند آزاد شده- وامی‌داشت، [[آز]] و [[طمع]] دست‌یابی به [[قدرت]] و [[جاه و مقام]] بود.

این گردهمایی چندان به درازا نکشید که عمرو عاص توانست با [[شناسایی]] نقاط ضعف [[شخصیت]] [[اشعری]] بر او [[تسلط]] یابد و همان‌گونه که خود می‌خواهد او را جهت دهد، آن دو پشت درهای بسته در زمینه برکنارسازی [[امام علی]] {{ع}} و معاویه از [[فرمانروایی]] [[مسلمانان]] و [[گزینش]] [[عبد الله بن عمر]] به عنوان [[خلیفه]] پیشنهادی، به توافق رسیدند.

اشعری به پا خاست و [[خطابه]] ایراد کرد و امام علی {{ع}} را از [[خلافت]] برکنار ساخت، سپس عمرو از جا برخاست و [[خطبه]] خواند و بر برکناری [[امیر مؤمنان]] {{ع}} تأکید و معاویه را به فرمانروایی تثبیت کرد<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۵۲؛ مروج الذهب، ج۲، ص۴۱۱؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۳۲۲.</ref>.

بدین ترتیب، [[ابو موسی]] به [[مکه]] گریخت و [[ابن عباس]] و [[شریح بن هانی]] نزد [[امام علی]] {{ع}} بازگشتند.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۹۸.</ref>