مأمون عباسی در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

هفتمین [[خلیفه]] از [[خلفای بنی عباس]]، [[عبدالله بن هارون]]، معروف و ملقب به مأمون است که در پانزدهم [[ربیع الاول]] [[سال ۱۷۰ هجری]] قمری، در [[شهر]] یاسریه [[بغداد]] متولد شد. مادرش یکی از [[کنیزان]] دستگاه هارون الرشید به نام مراجل، از اهالی بادغیس<ref>نام روستایی در خراسان بود. برخی آن را در نزدیکی بغداد می‌دانند (معجم البدان، ج۵، ص۴۲۵).</ref> بود<ref>حیاة الحیوان، ج۱، ص۷۲. در این کتاب، ماجرای تولد مأمون، چنین نقل شده است: «در یکی از روزهایی که هارون عنوان ولی‌عهدی پدرش را یدک می‌کشید، با همسرش زبیده، مشغول بازی شطرنج بودند، مشروط بر این که پاداش فرد برنده، هر چیز دلخواه او باشد. بعد از اتمام بازی، این هارون بود که برنده شد و از زبیده خواست که پوشش سرش را بردارد و با سری برهنه، در مقابل درباریان بدود. این عمل برای زبیده که در آن زمان شیعه شده بود و در برابر هارون تقیه می‌کرد و ایمانش را مخفی می‌نمود، بسیار سخت آمد، اما چاره‌ای نداشت، پس خواسته همسرش را عملی ساخت. زبیده از هارون خواست یک بار دیگر بازی کنند و این بار این زبیده بود که برنده شد. اکنون نوبت او بود که در ازای برنده شدن از هارون چیزی بخواهد؛ بنابراین او از هارون خواست که با مراجل، کنیز آشپزخانه که زن فاسد و کثیفی بود، همبستر شود. هارون حاضر شد مالیات‌های سراسر مصر و عراق را به زبیده ببخشد تا او را از اجرای این حکم منصرف سازد. ولی زبیده نپذیرفت. بنابران هارون به اکراه قبول کرد و همبستر شدن با آن زن، سبب باردار شدنش گردید. این بزرگترین انتقامی بود که زبیده از هارون الرشید گرفت و او را در دامان ننگی بزرگ رها کرد. آن شبی که هارون به خلافت رسید، فرزند مراجل به دنیا آمد، ولی او به هنگام تولد فرزندش مُرد و هارون فرزندش را عبدالله نامید که بعدها به مأمون مشهور و ملقب شد، مأمون که نطفه‌اش در اثر شرط قمار منعقد شده بود، برای رسیدن به خلافت چه جنایاتی را که مرتکب نشد».</ref>.

مأمون [[نوجوانی]] و [[جوانی]] خود را صرف [[پرهیز]] از عیاشی و [[فراگیری علم]] نمود. او [[اهل]] [[دانش]] و [[علم]] بود و سهم فراوانی در [[حکمت]] و [[علم نجوم]] داشت، و [[فلسفه]] را بسیار [[دوست]] می‌داشت و پیوسته برای [[مناظره]] و [[مباحثه]] میان [[ادیان]] و [[مذاهب]] مختلف، مجالس تشکیل می‌داد؛ بنابراین، [[تمایل]] داشت به عنوان یک [[زمامدار]] عالم در [[جامعه اسلامی]] معرفی گردد و مورد توجه قرار گیرد و [[فیلسوف]] [[خلفای عباسی]] شناخته شود<ref>حیاة الحیوان، ج۱، ص۷۲؛ الفهرست، ص۱۷۴؛ تاریخ الخلفاء، ص۳۰۶؛ فوات الوفیات، ج۱، ص۲۳۹.</ref>. او از نظر [[دوراندیشی]]، [[اراده]] [[قوی]]، [[بردباری]]، دانش، [[زیرکی]]، بزرگی، [[شجاعت]] و [[جوانمردی]] از همه عباسیان [[برتر]] بود<ref>مآثر النافه فی معالم الخلاقه، ج۱، ص۲۱۳؛ تاریخ الخلفاء، ص۳۰۶؛ فوات الوفیات، ج۱، ص۲۳۹؛ العصر العباسی الثانی، ص۱۰.</ref>. او در عین حال که در مجالس [[عیش و نوش]] شرکت می‌جست، به کتاب و فلسفه و بحث و [[جدل]] و مناظره [[علمی]] و مباحث [[فقهی]] و... علاقه شدید داشت!<ref>مآثر النافه فی معالم الخلاقه، ج۱، ص۲۱۳. قلقشندی در این کتاب می‌نویسد: مردم سه چیز را بر مأمون عیب می‌گرفتند. اول: قائل بودن او به خلق قرآن؛ دوم: تشیع او؛ سوم: او فلسفه را در مردم رواج داد.</ref>

او از اشتباه‌های [[امین]] نیز [[پند]] آموخت. به عنوان مثال، [[فضل بن سهل]] با [[مشاهده]] این که خود را به [[لهو و لعب]] سرگرم ساخته بود، به مأمون می‌گفت که تو [[پارسایی]] و [[دینداری]] و [[رفتار نیکو]] از خود بروز بده و مأمون نیز همین گونه می‌کرد. هر بار که امین حرکت [[سستی]] را آغاز می‌کرد، مأمون آن حرکت را با [[جدیت]] در پیش می‌گرفت<ref>الاداب السلطانیه، ص۲۱۲.</ref>.

[[محمّد]] [[فرید]] وجدی نیز گفته: «بعد از [[خلفای راشدین]]، کسی با کفایت‌تر از مأمون نیامد»<ref>دایرة المعارف الاسلامیه، ج۱، ص۶۲۰.</ref>.

[[هارون الرشید]] خود نیز به [[برتری]] [[مأمون]] بر برادرش [[امین]] [[شهادت]] داده و گفته بود: «[[تصمیم]] گرفته‌ام ولایتعهدی را تصحیح کنم و به دست کسی بسپارم که بیشتر رفتارش را می‌پسندم و [[خط مشی]] را می‌ستایم، به [[حُسن]] سیاستش [[اطمینان]] دارم، از [[ضعف]] و سستی‌اش آسوده خاطرم، و او کسی جز [[عبدالله]] نمی‌باشد. اما [[بنی عباس]] به [[پیروی از هوای نفس]] خویش، [[محمّد]] را می‌طلبند، چه در او یک پارچه [[متابعت]] از [[خواهش‌های نفسانی]] است، دستش به [[اسراف]] باز است، [[زنان]] و [[کنیزان]] در [[رأی]] او [[شریک]] و مؤثر واقع می‌شوند. در حالی که عبدالله [[شیوه]] [[پسندیده]] و رأیی اصیل داشته، برای چنین امری بزرگ، قابل اطمینان است. اگر به عبدالله روی برم، بنی عباس را به [[خشم]] خواهم آورد؛ و اگر این [[مقام]] را تنها به دست محمّد بسپارم، از [[تباهی]] که بر سر [[ملّت]] خواهد آورد، ایمن نیستم»<ref>مروّج الذّهب، ج۳، ص۳۵۲-۳۵۳.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۶۱۳.</ref>

هر چند مأمون از امین بزرگ‌تر بود، اما امین دارای دار و دسته بسیار نیرومند و [[یاران]] بسیار قابل اعتمادی بود که در راه [[تحکیم]] قدرتش کار می‌کردند که می‌توان به [[زبیده]] و برادرانش، [[فضل بن یحیی]] [[برمکی]] و اکثر برامکه و همچنین [[عرب‌ها]] اشاره کرد. اینان شخصیت‌های با نفوذی بودند که [[رشید]] را تحت [[نفوذ]] قرار می‌دادند، و نقشی بزرگ در تعیین [[سیاست]] [[دولت]] داشتند، و طبیعی بود که هارون الرشید در برابر نیروی آنان اظهار ضعف کند. بنابراین، [[اطاعت]] از آنها، هارون را مجبور ساخت که مقام ولایتعهدی را به فرزند کوچکتر خود، یعنی امین بسپارد و فرزند بزرگتر خود مأمون را رها کرده و فقط او را ولی‌عهد دوّم پس از امین اعلام دارد و [[حکومت]] [[خراسان]] را به او واگذارد<ref>تاریخ طبری، ج۱۰، ص۶۱۱؛ النجوم الزاهره، ج۲، ص۷۶؛ کامل، ج۵، ص۸۸.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۶۱۵.</ref>

مأمون در [[سال ۱۹۸ هجری]] قمری، با کشتن برادرش امین، به [[خلافت]] رسید<ref>فوات الوفیات، ج۲، ص۲۶۹.</ref>. با روی کار آمدن [[مأمون]]، اوضاع [[حکومت عباسیان]] وضع آشفته‌ای داشت. [[شهادت]] [[امامان]]، و [[ظلم]] و ستمی که [[حکومت عباسی]] بر [[مردم]]، به خصوص [[علویان]] و [[شیعیان]] [[اعمال]] می‌کردند، موجبات [[نارضایتی]] علویان و شیعیان را فراهم کرده بود. در این میان، وقوع [[جنبش‌ها]] و قیام‌های متعدد علیه حکومت عباسی، اوضاع را از بیش از پیش آشفته کرده بود. مأمون که خلیفه‌ای باهوش و با [[درایت]] بود<ref>تاریخ الخلفاء، ص۳۰۶؛ فوات الوفیات، ج۱، ص۲۳۹.</ref>، برای ابقا و [[ثبات]] حکومتش اقداماتی در برنامه خویش گنجاند:

# [[استمرار]] [[تأیید]] [[قانون]] از سوی اهالی [[خراسان]] و تمام [[ایرانیان]].

# [[راضی]] نگه داشتن [[عباسیان]] و هواخواهانش که با علویان [[دشمنی]] داشتند.

ژنرال جلوب درباره مأمون چنین می‌نگارد: «در نخستین خطبه‌ای که ایراد کرد، به [[مردم]] [[وعده]] داد که حکومتش بر اساس [[شرع]] و خودش نیز فقط در [[خدمت]] [[خدا]] خواهد بود. این گونه وعده‌های [[پارسا]] منشانه، [[شوری]] در [[دل]] مردم برانگیخت و خود یکی از عوامل پیروزیش به شمار آمد. اما به جای پاییدن این وعده‌ها، بر مردم فاجعه‌ها فرود آمد، چه [[خلیفه]] قول‌های خویش را به [[فراموشی]] سپرده بود»<ref>امپراطوریه العرب، ص۵۷۰.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۶۱۵.</ref>

ترجمه آثار [[علمی]] [[بیگانگان]] از [[زمان]] [[حکومت امویان]] شروع شد و در عصر [[خلافت]] عباسیان به‌ویژه در زمان [[هارون]] و مأمون به اوج خود رسید. زمانی که [[دولت عباسی]] روی کار آمد، از آنجا که این [[دولت]] رو به پارسیان داشت، [[عرب‌ها]] و پارسیان در پایتخت ایشان با هم اختلاط و آمیزش یافتند و [[خلفا]] به دانستن [[علوم]] یونان و [[ایران]] رغبت نشان دادند. [[منصور]] [[فرمان]] داده بود تا چیزی از کتاب‌های بیگانه را ترجمه کنند. [[حنین بن اسحاق]]، بعضی از کتاب‌های سقراط و جالینوس را برای وی به [[عربی]] برگرداند. [[ابن مقفع]]، کلیله را به عربی درآورد و نیز کتاب اقلیدس را ترجمه کرد و جز [[ابن مقفّع]] بسیاری دیگر از [[دانشمندان]] نیز در کار ترجمه متون به [[زبان فارسی]] شهرتی یافتند، مانند [[خاندان]] [[نوبختیان]] و [[حسن بن سهل]] و [[احمد بن یحیی بلاذری]] مؤلف [[فتوح البلدان]] و [[عمرو بن فرخان]]. از بعضی از شهرهای بزرگ [[روم]]، کتاب‌هایی به [[تصرف]] مأمون افتاد، او گفت از کتاب‌های یونان هر چه بیشتر به دست آمد ترجمه کنند. تشویقی که [[برمکیان]] از مترجمان می‌کردند و ایشان را عطاهای خوب می‌دادند، در رواج ترجمه مؤثر بود. خود مأمون هم ترجمه می‌کرد. او مخصوصاً به ترجمه کتاب‌های یونانی و [[ایرانی]] علاقه داشت و کسانی را به [[قسطنطنیه]] فرستاد تا کتاب‌های کمیاب [[فلسفه]] و هندسه و موسیقی و طب را بیاورند. میان مأمون و [[پادشاه روم]] نامه‌هایی رد و بدل شد و از او خواست تا از علوم قدیم که در [[خزانه]] [[روم]] بود، کتاب‌هایی بفرستد و او پس از [[امتناع]]، پذیرفت و [[مأمون]] گروهی را که [[حجاج]] بن [[مطر]] و ابن طریق و سلما از آن جمله بودند، به روم فرستاد تا از آن کتاب‌ها هر چه خواستند بر گرفتند و چون نزد مأمون بردند، او [[دستور]] داد تا آن‎ها را به [[عربی]] برگردانند<ref>تاریخ سیاسی اسلام، ج۲، ص۲۹۶.</ref>. [[حنین بن اسحاق]]، کتب طبی را از یونانی به عربی ترجمه کرد و هم وزنش طلای [[ناب]] دریافت نمود. [[خالد بن یزید]] که می‌خواست از راه شیمی طلای مصنوعی به دست آورد، طب و شیمی را، حنین بن اسحاق، بعضی از کتب سقراط و جالینوس را، [[یعقوب]] [[ابن اسحاق]] کندی که در طب، [[فلسفه]]، حساب، [[منطق]]، هندسه و [[نجوم]] [[خبره]] بود و در تألیفاتش از روش ارسطو [[پیروی]] می‌کرد، بسیاری از کتاب‌های فلسفه را به عربی برگرداند و [[مشکلات]] آن را توضیح داد<ref>آشنایی با فلسفه اسلامی، ص۱۴-۱۶.</ref>. [[محمّد]] بن [[موسی]] خوارزمی، ریاضی دان بزرگ، [[جبر]] را از حساب جدا کرد. به دنبال «[[نهضت]] ترجمه» آنچه مایه [[نگرانی]] بود، این که در بین این مترجمان، افرادی [[متعصب]] و سرسخت از [[مذاهب]] دیگر مانند [[زردشتی]]، صائبی، [[نسطوری]]، [[برهمایی]] و [[رومیان]] وجود داشتند و این فرصتی بود برای نشر [[افکار]] [[مسموم]] خود و [[القاء]] آن به [[جوانان]] و افراد ساده [[دل]] که محتوای این کتب ترجمه شده می‌توانست شبهاتی به همراه داشته باشد.

# [[تغییر]] لباس: چون مأمون کسانی که موجبات اعتراض و [[نارضایتی]] [[عباسیان]] را فراهم کرده بودند را از سر راه برداشته بود، با فراغ بال به [[بغداد]] وارد شد و در اولین [[اقدام]]، [[لباس]] سبز را از تن درآورد و باری دیگر [[لباس سیاه]] که نشان [[عباسیان]] بود را بر تن کرد و مقر [[خلافت]] خویش را [[شهر]] بغداد قرار داد.

مأمون، بالشکر مجهز و [[عظیم]] به [[جنگ]] با قوای [[روم]] حرکت کرد. وی بعد از [[پیروزی]]، به هنگام بازگشت، در کنار چشمه‌ای در منطقه «قشیره»<ref>در مروج الذهب مسعودی این منطقه پرسوس، ناحیه‌ای در قسمت‌های شمالی سوریه کنونی آمده است. بعضی منابع آن را طرطوس می‌دانند.</ref> که منطقه سبز و خرم و خوش آب و هوا بود، توقف کرد. او از آب سرد و زلال آن و سر سبزی اطراف [[تعجب]] نمود؛ بنابراین [[دستور]] داد تا چوب بزرگی از درخت‌های آنجا بریدند و روی آن چشمه که آب بسیار زلال و سردی داشت، به عنوان پل گذاردند.