مدایح و مراثی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[مدایح]]، جمع [[مدح]] و مدیحه است، و [[مراثی]]، جمع مرثیه. "[[مدح]]": [[ستایش]]، ثنای به صفات [[نیک]]، توصیف به نیک‌خویی، مدحت<ref>لغت‌نامه، دهخدا.</ref>. "مرثیه": مرده‌ستایی، [[عزاداری]]، شرح [[محامد]] و اوصاف مرده، چکامه‌ای که در عزای از [[دست]] رفته‌ای سرایند، در عزای کسی [[شعر]] سرودن، [[گریستن]] بر مرده و بر شمردن و ذکر [[محاسن]] وی، [[سوگواری]]، [[روضه]]، [[مراسم]] عزایی که به یاد [[شهیدان]] [[راه]] [[دین]] و بخصوص در ایّام [[محرّم]] و به یاد واقعۀ [[کربلا]] برپا کنند، اشعاری که در ذکر [[مصائب]] و شرح [[شهادت]] [[پیشوایان دین]] و بخصوص [[شهیدان کربلا]] سرایند و خوانند<ref>لغت‌نامه، دهخدا.</ref>. ‌

از جمله برنامه‌هایی که از سوی [[امامان معصوم]] مورد [[تشویق]] قرار گرفته تا از این طریق، خاطرۀ رشادت‌ها و مظلومیّت‌های [[شهدای کربلا]] و [[فرهنگ عاشورا]] زنده بماند، سرودن [[مدح]] و مرثیه است. قالب [[شعر]]، به لحاظ برخورداری از وزن و آهنگ و بعد [[عاطفی]]، مؤثرتر و ماندگارتر است. از این‌رو بعنوان سلاحی مؤثر در [[دفاع از حق]] و [[ستایش راستی]] و راستان به کار گرفته شده است. در [[تاریخ شیعه]]، شاعرانی برجسته همچون: [[فرزدق]]، [[عوف بن عبدالله]]، کمیت، [[عبدالله]] بن کثیّر، [[دعبل]]، [[سید حمیری]] و... با زیباترین وجهی [[مفاخر]] و [[فضایل اهل بیت]] را ترسیم کرده و با سوزناک‌ترین صورت، برای [[شهدای کربلا]] مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌های معتبری نیز از اشعار [[شاعران]] [[شیعی]] گرد آمده است<ref>کتاب «ادب الطفّ» در ۱۰ جلد از جواد شبّر، مجموعه‌ای است که به بررسی شعرا و اشعار قرن اول تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین {{ع}} و حادثۀ عاشورا سروده‌اند. ‌</ref>. به بیان [[آیت الله]] [[خامنه‌ای]]: "با توجّه به پایگاه بلند "[[شعر]] مسلکی" در قرن‌های اول و دوم [[هجری]] و [[یادآوری]] این نکته که شاعر متعهّد به یک مسلک، برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در [[ترویج]] گرایش‌های مسلک خود و [[تبیین]] [[هدف‌ها]] و شعار‌های آن به کار می‌برده است، طبیعی می‌نماید که حساب ویژه‌ای برای اظهارات و سروده‌های [[شاعران]] وابسته به جناح‌های [[سیاسی]] در نظر گرفته آید..."<ref>پیشوای صادق، ص۸۱.</ref>.

سروده‌های موضع‌دار [[شاعران]] مکتبی در [[مدح]] و مرثیۀ [[ائمه]] و [[اهل بیت]]، به‌طور ضمنی خلفای [[جور]] و [[مظالم]] [[حکّام]] [[غاصب]] را هم مورد [[انتقاد]] قرار می‌داد. "در [[شعر]] مذهبی، نظر کلّی بر نشر مبادی [[دین]] بود و احیای حقایق [[ایمان]] و زنده کردن [[دل‌ها]] و [[جان‌ها]] و جاری ساختن [[خون]] [[حماسه]] و [[تعهّد]] در رگ‌ها و پی‌ها. از این‌رو [[شاعران]] بزرگ [[شیعه]] همیشه برای حکومت‌های [[فاسد]]، خطری بزرگ محسوب می‌شدند زیرا آنان در خلال [[مدح]] [[آل محمد]] {{صل}} حقایق [[دین]] و [[صفات لازم]] [[حاکم]] [[دینی]] را یاد می‌کردند و با ذکر [[صفات]] [[اسلامی]] [[امامان]] و مقایسه و [[تحقیر]] [[زمامداران]]، [[دل‌ها]] را به [[حق]] و [[حکومت حق]] توجّه می‌دادند"<ref>ادبیات و تعهد در اسلام، محمدرضا حکیمی، ص۲۷۴.</ref>. این شیوه و [[راه]]، برگرفته و [[الهام]] یافته از رهنمود‌های خود [[امامان]] بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع [[شاعران]] [[متعهد]] و مرثیه سرایان [[متّقی]] و [[حق]] [[شعار]] بودند. در این زمینه، [[حدیث]] بسیار است، به‌ویژه تأکید [[ائمه]] نسبت به سرودن مرثیه دربارۀ [[حسین]] {{ع}} با انگیزۀ "ذکر" و [[احیاء]] یاد و گریاندن بر آن [[مصیبت‌ها]] بیش از دیگر محورهاست. [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: {{متن حدیث|مَنْ قَالَ فِينَا بَيْتَ شِعْرٍ بَنَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۴۶۷؛ بحار الانوار، ج۷۶، ص۲۹۱.</ref>. هر کس که یک [[بیت]] [[شعر]] دربارۀ ما بگوید، [[خداوند]] برای او خانه‌ای در [[بهشت]] بنا می‌کند. نیز از آن [[حضرت]] است: {{متن حدیث|مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ}}<ref>رجال شیخ طوسی، ص۲۸۹.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} نیز به [[دعبل]] توصیه می‌کند که دربارۀ [[حسین]] {{ع}} مرثیه بسراید و بدین وسیله [[ائمه]] را [[یاری]] کند: {{متن حدیث|يَا دِعْبِلُ ارْثِ الْحُسَيْنَ فَأَنْتَ نَاصِرُنَا وَ مَادِحُنَا مَا دُمْتَ حَيّاً فَلَا تُقَصِّرْ عَنْ نَصْرِنَا مَا اسْتَطَعْتَ}}<ref>جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۵۶۷. دربارۀ شعر دعبل، به‌ویژه قصیدۀ «مدارس آیات» وی، ر. ک: الغدیر، ج۲، ص۳۵۰. نیز برای آشنایی با زندگی شاعران برجسته‌ای چون کمیت، دعبل، سید حمیری و... ر. ک: الغدیر، ج۲، ۳ و ۴. نمونه‌هایی از مرثیه‌های شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار، ج۱، ص۵۰۹ آمده است. همچنین در بحار الأنوار، ج۴۵، ص۲۴۲، (باب ما قیل من المراثی فیه) و عوالم (امام حسین)، ص۵۴۳ تا ۵۹۰.</ref>.

این تأکیدات، بوضوح نشان‌دهندۀ خطّ حمایت‌گرانۀ [[ائمه]] از [[شعر]] و مرثیه‌ای است که در [[احیاء]] [[حادثۀ کربلا]] و [[فضایل]] [[سیدالشهدا]] و [[مناقب]] و مظلومیت‌های او باشد. [[عالمان]] بزرگ [[شیعه]] نیز در [[تبعیت]] از روش و سیرۀ [[ائمّه]]، همین موضع و عمل را داشته‌اند<ref>به بحث مستوفا و تحقیقی علامه امینی درباره شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه {{عم}} و علمای شیعه و جایگاه والای شعرای متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایستۀ دین با شعر موضع‌دار، در «الغدیر»، ج۲، ص۲ تا ۲۴مراجعه کنید.</ref>. روشن است که حرکت در چنین خطّی، همیشه برای [[شاعران]] [[اهل بیت]]، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در زندان به سر می‌بردند. این خطّ [[مقدّس]]، که انتقال [[فرهنگ]] [[شهادت]] را به آیندگان در برداشت، همچنان ادامه داشته است، تاکنون. به کمک [[مراثی]]، احساس‌ها و [[عواطف]] برانگیخته می‌شد و [[اشک]]، که زبان گویای [[دل]] بود، [[پایبندی]] [[انسان]] متعهّد را به [[خط حسینی]] و کربلایی تثبیت می‌کرد. نکاتی را هم دربارۀ اشعار [[مدح]] و مرثیه باید مراعات کرد:

# محتوای اشعار، باید از [[متانت]]، دقّت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرف‌های [[سست]] و بی‌مدرک، یا [[دروغ]] و جعلیّات و مطالب [[ضعیف]] و احیاناً وهن‌آمیز نسبت به [[معصومین]]، بشدّت باید [[پرهیز]] کرد.

# از آنجا که [[شعر]] [[مدح]] و مرثیه، عامل انتقال [[فرهنگ]] است، باید سطح آن بالا و [[ارزشمند]] و عمیق باشد تا به [[جامعۀ اسلامی]] و هواداران [[ائمه]]، [[بینش]] و [[بصیرت]] و عمق در [[فهم]] و [[فکر]] بدهد.

# اشعار [[مراثی]] و [[مدایح]]، در عین حال که باید [[استوار]] و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که برای شنوندگان و خوانندگان، گویایی و رسایی خود را از [[دست]] بدهد و نتواند با عامّۀ [[خلق]]، [[ارتباط]] برقرار کند.

# به بهانۀ [[دینی]] و مذهبی بودن [[شعر]] [[مدح]] و مرثیه، نباید اجازه داد که شعر‌های [[ضعیف]] و [[سست]] و فاقد [[قوّت]] ادبی و صلاحیت شعری رواج یابد. [[مدایح]] و [[مراثی]]، باید در نهایت [[قوّت]] شعری باشد، آنگونه که در آثار بزرگان پیش کسوت [[عصر ائمه]] و دوره‌های بعد، در مرثیه دیده می‌شود.

# خوب سرودن دربارۀ [[ائمه]] {{عم}}، نیاز به غنای [[فکری]] و معلومات عمیق شاعر دارد. بنا بر این [[شاعران]] مرثیه سرا باید بشدّت [[اهل]] مطالعه در متون و منابع باشند و [[شور]] و [[شعور]] را در [[شعر]] خویش درآمیزند و پخته، پرمطلب و مایه‌دار بسرایند<ref>در این زمینه‌ها، ر. ک: «ستودگان و ستایشگران»، حوزه هنری.</ref><ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص ۴۴۴.</ref>.