ناکثین در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[بیعت مردم با امیر مؤمنان]] {{ع}} چونان صاعقه‌ای بر پیکر [[قریش]] و کلیه بدخواهان [[اسلام]]، فرود آمد. [[حکومت امام]] {{ع}} امتداد همان [[حکومت]] [[رسول اکرم]] {{صل}} به شمار می‌آمد که [[جور]] و [[ستم]] و [[دشمنی]] و [[سرکشی]] را به [[خاک]] [[مذلّت]] کشاند و [[عدل]] و [[مساوات]] و [[حق]] و [[فضیلت]] را به ارمغان آورد، و [[منافع]] [[اقتصادی]] را که بر پایه [[ربا]] و [[احتکار]] و بهره‌کشی [[استوار]] بود، درهم [[شکست]] و از آنجا که [[فرمانروایان]] [[عثمان]] مشمول [[اصلاحات]] [[امام علی]] {{ع}} می‌شدند بر بسیاری از بزرگان قریش گران می‌آمد که خود را با هر [[شهروند]] دیگر و از هر گروه و دسته‌ای که در دستگاه [[حکومتی]] [[امام]] راه یافته بودند، مساوی بدانند.

[[طلحه]] و [[زبیر]] پس از آن‌که توسط [[عمر]] نامزد [[خلافت]] شدند، هر یک خود را هم‌سنگ [[امیر المؤمنین]] {{ع}} می‌پنداشتند و [[انتظار]] داشتند حداقل بر بخش عظیمی از [[سرزمین اسلامی]] [[حاکمیت]] یابند، [[عایشه]] نیز نزد خلفای پیشین از جایگاهی برجسته برخوردار بود؛ چراکه او هرگونه می‌خواست سخن می‌راند، ولی اکنون پی می‌برد در حکومتی که اساس و منبع آن را در [[قانونگذاری]] و [[اجرا]]، [[قرآن]] و [[سنّت]]، تشکیل می‌دهند، جایی نخواهد داشت.

[[معاویه]] در [[شام]] به عنوان فرمانروای یکه‌تازی [[حکم]] می‌راند که چشم [[طمع]] به حاکمیت بزرگ [[اسلامی]] دوخته بود. وی می‌کوشید زمام امور [[مسلمانان]] را کاملا به دست گیرد، اقدامات و برنامه‌ریزی‌های امام {{ع}} در جهت اصلاحات گسترده برای تمام این افراد، موضوعی غافلگیرانه بود. افزون بر این، مجموعه افرادی که در [[زمان عثمان]] از [[پست]] و [[مقام]] خود بهره می‌جستند، اکنون در حکومت امام منبع ثروت‌های خود را از دست داده بودند؛ زیرا [[حضور امام]] {{ع}} در رأس [[قدرت]]، برای خط قبیله‌ای منحرفی که قریش می‌پیمود، تهدیدی جدّی به شمار می‌آمد، چون امام {{ع}} به خوبی می‌دانست بی‌آن‌که در [[راه خدا]] از [[نکوهش]] هیچ نکوهش‌گری بیمی داشته باشد، [[قادر]] است [[پرچم]] [[اسلام واقعی]] را به اهتزاز درآورد و بدین‌سان، بی‌تردید از آن خط [[منحرف]] پرده برمی‌داشت.

لذا این افراد [[تصمیم]] به [[فتنه‌انگیزی]] گرفتند تا از استقرار [[حکومت]] نوپای [[امام]] {{ع}} جلوگیری به عمل آورند؛ البته اوضاع [[سیاسی]] و وجود عناصر مخالف روند صحیح حرکت [[حکومت اسلامی]]، برای [[امام علی]] {{ع}} ناشناخته نبود؛ زیرا [[نبیّ اکرم]] {{صل}} به [[حضرت]] اطلاع داده بود که برخی گروه‌ها از حکومت وی [[سرپیچی]] خواهند کرد و به او سفارش کرد با آنان بستیزد و آنها را [[ناکثین]] و [[قاسطین]] و [[مارقین]] نامید<ref>مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۹؛ تاریخ بغداد، ج۸، ص۳۴۰؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۲۳۵؛ کنز العمال، ج۶، ص۸۲.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۶۵.</ref>

== [[نافرمانی]] [[عایشه]] ==

موضع عایشه در قبال [[عثمان]] شگفت‌انگیز و متناقض و در [[شأن]] زنی که [[افتخار]] همسری [[رسول خدا]] {{صل}} را داشته باشد، نبود. وی در مورد عثمان همواره می‌گفت: «این پیر احمق را بکشید»<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۶، ص۲۱۵؛ کشف الغمه، ج۳، ص۳۲۳.</ref> و [[مردم]] را به [[سرپیچی]] از عثمان و کشتن او تحریک می‌کرد. در بحبوحه‌ای که [[شورشیان]]، [[خانه]] عثمان را در محاصره داشتند عایشه از [[مدینه]] آهنگ [[مکه]] کرده بود و [[انتظار]] داشت کار عثمان به سرعت پایان پذیرد و [[طلحه]] به [[خلافت]] برسد و [[قدرت]] را به دست گیرد. ولی زمانی که متوجه شد پس از [[بیعت مردم با علی]] {{ع}}، زمام خلافت در دست آن [[حضرت]] قرار گرفته، با اینکه [[تصمیم]] گرفته بود به مدینه بازگردد، راه خود را به سمت مکه ادامه داد<ref>کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۰۶.</ref> و با [[اعلان]] [[حزن]] و [[اندوه]] خود بر این ماجرا، به [[خون‌خواهی عثمان]] پرداخت. به او گفته شد: شما که خود، مردم را به کشتن عثمان تحریک می‌کردی، وی با تراشیدن بهانه‌ای واهی و پوچ، پاسخ داد: او را [[توبه]] داده‌اند و سپس کشته‌اند<ref>کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۰۶.</ref>، گویی او ناظر بر [[کشته شدن عثمان]] بوده است.

عایشه با سخنانی در مکه که طی آن پیروانش را به [[جنگ]] تحریک کرد، بر [[ضد]] [[امام علی]] {{ع}} اعلان جنگ نمود<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۴۷۴.</ref>، وی در پی توسعه [[جبهه]] خویش بر ضد [[امام]] {{ع}} برآمد. ازاین‌رو، تلاش کرد تا دیگر [[همسران رسول خدا]] {{صل}} را بفریبد و آنها را در جنگ خود بر ضد امام {{ع}} با خود همراه سازد، ولی آنان بدو پاسخ مثبت ندادند.

[[ام سلمه]] کوشید با [[پند]] و [[اندرز]]، عایشه را از [[سرکشی]] و [[طغیان]] خود باز دارد و [[امّت]] را از [[گرفتاری]] و [[مصیبت]] و جنگ و [[خونریزی]] دور نگاه دارد لذا به او گفت: عایشه! تو خود، دیروز مردم را بر ضد عثمان می‌شوراندی و رکیک‌ترین سخنان را درباره او به کار می‌بردی و او را پیر احمق می‌خواندی، از سویی تو به [[مقام]] و [[منزلت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} نزد [[رسول اکرم]] {{صل}} به خوبی آشنایی داری، آیا [[تمایل]] داری برایت یادآور شوم؟

یادت هست روزی علی {{ع}} بر [[رسول خدا]] {{صل}} وارد شد و من و تو در کنار رسول اکرم {{صل}} حضور داشتیم، [[حضرت]] از سمت چپ منطقه قدید که پایین آمد با علی در [[خلوت]] رازی می‌گفت و سخنانش به طول انجامید؛ تو نگران شدی و خواستی به آن دو [[اعتراض]] کنی، من تو را [[نصیحت]] کردم ولی نافرمانی‌ام کردی و آن دو را مورد اعتراض قرار دادی، دیری نپایید که با چشم گریان باز گشتی، علّت را از تو پرسیدم گفتی: وقتی آنها با یکدیگر آرام سخن می‌گفتند من بدان‌ها اعتراض کرده و به علی گفتم: پسر [[ابو طالب]] از هر ۹ [[روز]] یک روز نوبت من با [[رسول]] خداست، این روز نیز مرا آسوده نمی‌گذاری؟

رسول اکرم {{صل}} که از شدّت [[خشم]] چهره‌اش برافروخته شده بود رو به من کرد و فرمود: [[[عایشه]]!] برگرد، به [[خدا]] [[سوگند]]! فردی که او (علی) را به خشم آورد [[بی‌ایمان]] است، خواه از [[اهل بیت]] من باشد یا [[مردم]] عادی. و تو از کرده خود نادم و پشیمان شدی و بازگشتی.

[[روایت]] شده: [[همسران رسول خدا]] {{صل}} تا منطقه «ذاق عرق» عایشه را [[همراهی]] کردند، به نظر می‌رسد آنان سعی کردند عایشه را به [[مدینه]] بازگردانند و از [[فتنه]] و [[آشوب]] جلوگیری کنند، ولی به راه حلّی دست نیافتند و بر [[آینده]] [[اسلام]] گریستند و مردم نیز به [[گریه]] افتادند و آن [[روز]] «[[یوم]] النحیب» (روز [[شیون]] و [[زاری]]) نام گرفت<ref>کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۰۹.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۶۷.</ref>

== [[حیله]] [[معاویه]] و [[پیمان شکنی]] [[طلحه]] و [[زبیر]] ==

قبل از معاویه برادرش [[یزید]] [[حاکم]] شام بود، از سویی [[سرزمین شام]] دور از مرکز [[خلافت]] بود و این خود، به اندازه کافی به آن [[آرامش]] و توان و [[قدرت]] می‌بخشید. معاویه برای دامن زدن به آشوبی که در اثر [[کشته شدن عثمان]] شعله ور بود، فعالیّت [[سیاسی]] خویش را آغاز کرد تا به [[سود]] خود از آن بهره بگیرد؛ لذا طلحه و زبیر را به گونه‌ای مخاطب ساخت که برای ورود در [[مبارزه]] جدّی بر [[ضد]] [[امام علی]] {{ع}} در آنها [[آز]] و [[طمع]] و [[امید]] و [[آرزو]] شعله‌ور شود و بدین‌سان [[آشوب]] و [[فتنه]] در مرکز خلافت فزونی یافت و معاویه طی نامه‌ای به زبیر، چنین نوشت: به [[بنده]] [[خدا]] زبیر [[امیر المؤمنین]]، از [[معاویة بن ابو سفیان]]... [[درود]] بر تو.

وقتی [[نامه]] معاویه به زبیر رسید، از [[خوشحالی]] در پوست خود نمی‌گنجید و به [[راستگویی]] معاویه [[اطمینان]] حاصل کرد. ازاین‌رو، با [[طلحه]] به توافق رسیدند که با [[امام]] {{ع}} [[پیمان‌شکنی]] کرده و بر او بشورند و بر بیعتی که با امام انجام داده بودند [[افسوس]] خورده و با اظهار [[تأسف]] همواره می‌گفتند: ما با [[اکراه]] با علی [[بیعت]] کردیم و به مجرّد اینکه فریاد [[عایشه]] در تحریک [[مردم]] بر [[ضد]] امام به گوششان رسید تلاش کردند دست به حیله‌ای زده تا خود را به عایشه برسانند.

نقل شده: آن دو نزد امام {{ع}} آمدند و از او خواستار مشارکت در [[حکومت]] شدند و چون به نتیجه‌ای دست نیافتند، [[تصمیم]] گرفتند به عایشه بپیوندند؛ لذا بار دوّم خدمت امام {{ع}} آمده برای انجام [[عمره]] از آن [[حضرت]] اجازه [[سفر]] خواستند، امام {{ع}} به آنان فرمود: آری، به [[خدا]] [[سوگند]]! شما منظورتان عمره نیست بلکه در پی [[هدف]] خویش هستید<ref>الامامة و السیاسة، ص۷۰.</ref>، [[روایت]] شده که امام {{ع}} به آن دو فرمود: شما قصد [[خیانت]] دارید<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱، ص۲۳۲.</ref>.

آنان‌که از بیعت امام {{ع}} خارج شده و در [[دوران عثمان]] با یکدیگر سر [[ستیز]] داشتند، در [[خانه]] عایشه در [[مکه]] با یکدیگر همدست و [[متحد]] شدند. در این گرد همایی قرار شد طلحه و [[زبیر]] و [[مروان حکم]] برای [[بسیج]] مردم جهت [[مبارزه]] و [[نبرد]] با [[امام علی]] {{ع}}، [[خون عثمان]] را بهانه قرار داده و پیراهن وی را به نشانه [[تمرّد]] و [[نافرمانی]] بالا برند و با این دستاویز که امام {{ع}} [[قاتلان عثمان]] را [[پناه]] داده و آنان را [[قصاص]] نکرده است آن حضرت را [[مسئول]] ریختن خون عثمان معرفی کنند. ازاین‌رو، تصمیم گرفتند پیشروی خود را به سمت [[بصره]] آغاز و آن [[شهر]] را به اشغال خود درآورند و به مرکز فعالیت و پایگاه [[جنگی]] خویش مبدّل سازند زیرا [[شام]] تحت [[سیطره]] [[معاویه]] قرار داشت و [[مدینه]] همواره در [[آشفتگی]] به سر می‌برد<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۴۷۱ چاپ مؤسسه اعلی.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۶۹.</ref>

== حرکت عایشه به سمت بصره ==

عایشه برای ایجاد [[فتنه]] و [[آشوب]] و [[رویارویی]] مسلّحانه با [[امام علی]] {{ع}} [[خلیفه]] قانونی، در پی اجرای نقشه خود برآمد و [[جمعیت]] انبوهی را که نسبت به [[اسلام]] و [[امام]] {{ع}} [[حقد]] و [[کینه]] در [[دل]] و انگیزه‌ای جز [[طمع]] به [[دنیا]] و دست‌یابی به [[قدرت]] نداشتند، گرد آورد و [[یعلی بن منبه]] که امام {{ع}} او را از [[فرمانروایی]] [[یمن]] برکنار ساخته بود با شمشیرها و شترانی که از آن دیار به [[سرقت]] برده بود، این جمعیّت را مجهّز ساخت و [[عبد الله بن عامر]] نیز [[اموال]] و [[دارایی]] فراوانی را که از [[بصره]] سرقت نموده بود، در [[اختیار]] آنان قرار داد<ref>الامامة و السیاسة، ص۷۹؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۰۷.</ref> و شتری به نام ([[عسکر]]) برای [[عایشه]] [[تدارک]] دیده و [[بنی امیّه]] آن را در میان گرفتند و عایشه پیشاپیش انبوه جمعیّت به سمت بصره به حرکت درآمد و قبل از حرکت با ارسال نامه‌هایی به تعدادی از سران بصره به بهانه [[خونخواهی عثمان]] از آنان خواستار بیرون رفتن از [[بیعت]] امام علی {{ع}} شده بود<ref>الامامة و السیاسة، ص۸۰؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۱۰.</ref>.

گفت: از [[رسول خدا]] {{صل}} شنیدم به همسرانش می‌فرمود: گویی من یکی از شما را در منطقه حوأب می‌بینم که سگ‌های آن آبادی بر او پارس می‌کنند و به من فرمود: ای حمیرا! <ref>الامامة و السیاسة، ص۸۲؛ این حدیث را احمد در مسند خود، ج۶، ص۵۲۱ آورده؛ شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۴۹۷.</ref> مبادا آن [[زن]] تو باشی.

عایشه پس از این سخن شتر خود را خوابانید و گفت: مرا بازگردانید، به [[خدا]] [[سوگند]]! آن زنی که رسول خدا {{صل}} فرمود، منم. و بدین ترتیب، همراهانش یک شبانه [[روز]] شتران خود را در اطراف محل توقف او، خوابانیدند و [[عبد الله بن زبیر]] نزد وی آمد و برایش به [[ذات الهی]] سوگند یاد کرد که آن منطقه، آبادی حوأب نیست و عدّه‌ای از [[اعراب]] [[بادیه‌نشین]] را با [[فریب]] و [[تطمیع]] نزد عایشه آوردند و بر این مطلب [[گواهی]] دادند<ref>الامامة و السیاسة، ص۸۲؛ مروج الذهب، ج۲، ص۳۹۵.</ref>، [[شهادت]] این افراد نخستین گواهی [[دروغ]] در [[اسلام]] به شمار می‌آید.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۷۱.</ref>

== درگیری‌هایی در حومه [[بصره]] ==

با نزدیک شدن [[سپاه جمل]] به [[شهر بصره]]، [[عثمان بن حنیف]] فرمانروای [[امام]] {{ع}} در بصره، ماجرای سپاهی را که به سمت [[مردم بصره]] می‌آمد، برایشان تشریح کرد و آنان را از [[آشوب]] و درگیری برحذر داشت و موضع‌گیری غیر صحیح و گمراهانه سران سپاه جمل را برای آنان روشن ساخت. ارادتمندان به [[اسلام]] و امام {{ع}} [[آمادگی]] خویش را برای [[دفاع از حق]] و [[آیین]] [[مقدس]] [[خدا]] و جلوگیری از [[تسلط]] ناکثان بر بصره، [[اعلان]] داشتند<ref>الامامة و السیاسة، ص۸۳.</ref>.

عثمان بن حنیف که برخوردار از [[اخلاق پسندیده]] [[اسلامی]] و [[مطیع]] [[رهبر]] و پیشوای خود [[امام علی]] {{ع}} بود کوشید تا [[عایشه]] و همراهانش را از [[طغیان]] و [[سرکشی]] منصرف سازد و از وقوع درگیری و [[جنگ]] [[پرهیز]] شود. ازاین‌رو، [[عمران بن حصین]] و ابو الأسود دئلی را نزد آنان اعزام کرد تا با عایشه و همراهانش به [[گفت‌وگو]] بپردازند و آنها را از [[تصمیم]] [[بیهوده]] خود منصرف کنند، ولی تلاش‌های این دو تن با [[شکست]] مواجه شد و عایشه در کنار [[طلحه]] و [[زبیر]]، بر ایجاد [[فتنه]] و آشوب و اعلان جنگ، پافشاری نشان دادند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۴۷۹ چاپ مؤسسه اعلمی؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۱۱.</ref>.

عایشه و همراهان وی به منطقه «مربد» رسیدند و از سمت بالای آن منطقه بدان‌جا وارد شدند، عثمان بن حنیف و جمعی از مردم بصره، به سوی آنان حرکت کردند، طلحه و زبیر و عایشه با ایراد سخن به بهانه [[خون‌خواهی عثمان]]، [[مردم]] را به بیرون رفتن از [[بیعت]] امام علی {{ع}} تحریک می‌کردند و بدین وسیله، میان مردم [[اختلاف]] به وجود آمد و دسته‌ای مخالف و جمعی اعلان موافقت کردند.

== جنگ، [[آتش بس]]، [[خیانت]] ==

با ورود [[عایشه]] به [[بصره]]، مردم گرفتار [[فتنه]] و [[تفرقه]] و پراکندگی شدند و برخی به این [[لشکرکشی]] [[اعتراض]] و برخی [[تأیید]] و گروهی [[تصدیق]] و جمعی آن را مردود دانستند و با [[بحرانی]] شدن اوضاع، مردم با یکدیگر درگیر شده و در دروازه [[شهر]] به [[نبرد]] پرداختند و با فرا رسیدن شب دست از جنگ کشیدند، [[عثمان بن حنیف]] نه تنها قصد [[خونریزی]] نداشت بلکه [[تمایل]] به [[صلح]] و [[آشتی]] نشان می‌داد و در [[انتظار]] تشریف فرمایی [[امام علی]] {{ع}} به بصره بود، وقتی دو طرف از جنگ خسته شدند، [[اعلان]] صلح و آشتی کردند و [[پیمان‌نامه]] [[آتش‌بس]] موقّت نوشتند تا پیکی را به [[مدینه]] اعزام کنند و از مردم آن سامان جویا شوند چنانچه [[طلحه]] و [[زبیر]] (آن‌گونه که مدعی‌اند) به [[بیعت]] مجبور شده‌اند، عثمان بن حنیف از بصره خارج شود، وگرنه طلحه و زبیر از بصره بیرون روند<ref>الامامة و السیاسة، ص۸۷؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۴۸۳ و ۴۸۴ چاپ مؤسسه اعلمی؛ کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۱۵.</ref>.

== حرکت امام {{ع}} و پایان دادن به [[سرکشی]]<ref>الامامة و الساسة، ص۷۴؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۵۰۷.</ref>==

زمانی که [[امام علی]] {{ع}} زمام [[حکومت]] را به دست گرفت، [[اعلان]] [[نافرمانی]] [[معاویه]] از [[خلافت امام]] {{ع}} مانع بزرگی بر سر راه [[آرامش]] و [[امنیّت]] و [[حاکمیت]] حکومت مرکزی قانونی به شمار می‌آمد. ازاین‌رو، امام {{ع}} به [[تدارک]] تجهیزات نظامی و فراهم آوردن شرایط [[سیاسی]] پرداخت تا از [[تفرقه]] و پراکندگی و [[خونریزی]] میان [[مسلمانان]] جلوگیری کند.

به مجرد اطلاع امام {{ع}} از حرکت [[عایشه]] و [[طلحه]] و [[زبیر]] به سمت [[بصره]] و اعلان نافرمانی آنان، از برنامه‌ریزیی که برای [[سرکوب]] معاویه و [[تصرف]] [[شام]] انجام داده بود منصرف شد و با سپاهی متشکل از بزرگان [[مهاجر]] و [[انصار]] رهسپار [[مکه]] گردید.

امام {{ع}} به منطقه «[[ربذه]]» که رسید به [[کلیه]] [[شهرها]] [[نامه]] فرستاد و از [[مردم]] آن دیار [[یاری]] خواست و موضوع را برایشان تشریح فرمود تا بتواند [[آتش فتنه]] را در محدوده‌ای بسیار اندک، خاموش سازد؛ لذا [[محمد بن ابی بکر]] و [[محمد بن جعفر]] را به [[کوفه]] اعزام نمود ولی [[ابو موسی اشعری]] به [[پیام]] امام پاسخ مثبت نداد بلکه مردم را از یاری آن [[حضرت]] در [[جنگی]] که پیش رو داشت دلسرد و [[مأیوس]] می‌کرد، سپس [[عبد الله بن عباس]] را به کوفه فرستاد وی نیز نتوانست [[ابو موسی]] را قانع سازد تا از مأیوس و دلسرد کردن مردم از [[یاری امام]] {{ع}} دست بردارد، پس از آن فرزندش [[امام مجتبی]] {{ع}} و [[عمار یاسر]] و در پی آنان [[مالک اشتر]] را به آن دیار اعزام فرمود و این گروه ابو موسی را از [[فرمانروایی]] برکنار ساختند، و بدین‌سان، [[مردم کوفه]] یکپارچه و با تمام توان برای یاری [[امیر المؤمنین]] {{ع}} به حرکت درآمدند و در منطقه «[[ذی قار]]» به آن بزرگوار پیوستند.

[[امام]] {{ع}} در همین گیرودار نیز از [[نامه‌نگاری]] و اعزام پیک به نزد [[طلحه]] و [[زبیر]] کوتاهی نکرد، به این [[امید]] که شاید بر سر [[عقل]] آیند و به اهمیّت [[فتنه]] و آشوبی که به پا کرده‌اند پی ببرند و [[مسلمانان]] را در دام [[بلا]] و [[مصیبت]] و [[خونریزی]] گرفتار نسازند به همین سبب، [[زید بن صوحان]] و [[عبد الله بن عباس]] و عده دیگری را نزد [[عایشه]] اعزام کرد، این گروه با دلیل و [[برهان]] و عقل و [[منطق]] با آنان به [[گفت‌وگو]] پرداختند، تا آنجا که عایشه به [[ابن عباس]] گفت: من [[تحمّل]] شنیدن دلیل و برهان علی را ندارم.

== آخرین [[اندرز]] ==

با نزدیک شدن [[سپاه امام]] {{ع}} به دروازه‌های [[بصره]]، آن [[حضرت]] با طلحه و زبیر بیشتر مکاتبه می‌کرد [و آنان را از این [[آشوب]] برحذر می‌داشت‌] عایشه و همراهانش از آن [[بیم]] داشتند که مبادا [[فرماندهان سپاه]] و انبوه جمعیّتی که وی- را [[همراهی]] می‌کردند، تحت تأثیر دلائل و براهین امام {{ع}} قرار گیرند؛ لذا جهت [[رویارویی]] با آن حضرت از [[شهر]] خارج شدند، زمانی که برای [[جنگ]] صف آرایی کردند، امام {{ع}} [[فرمان]] داد جارچی میان یارانش [[اعلان]] دارد که:

ولی امام {{ع}} از آنها جز [[لجاجت]] و پافشاری بر جنگ چیزی ندید. آن‌گاه به سمت طلحه و زبیر رفت و هرسه تن، بین دو صف [[لشکر]] توقف کردند و امام {{ع}} به آن دو فرمود:

سپس [[امام]] {{ع}} به [[طلحه]] فرمود:

تو [[همسر رسول خدا]] {{صل}} را با خود آورده‌ای تا در کنار او بجنگی و [[همسر]] خود را در خانه‌ات مخفی کرده‌ای؟ آیا تو دست [[بیعت]] با من ندادی؟

زبیر! آیا به یاد داری روزی را که من با [[رسول خدا]] {{صل}} در [[قبیله]] [[بنی غنم]] همراه بودم، [[حضرت]] به من نگاهی کرد و لبخندی زد و من نیز خندیدم، تو به رسول خدا گفتی: پسر [[ابو طالب]] هم‌چنان [[خودستایی]] می‌کند، [[پیامبر]] در پاسخ تو فرمود: او [[اهل]] خودستایی نیست، تو در حالی که در [[حق علی]] [[ستم]] روا می‌داری با او خواهی جنگید؟

== وقوع درگیری ==

امام {{ع}} تا آخرین لحظه درگرفتن جنگ، [[امیدوار]] بود [[پیمان‌شکنان]] را از [[سرکشی]] خود باز دارد، به همین دلیل با وجود [[لجاجت]] و پافشاری سران [[فتنه]] بر جنگ و درگیری، آن حضرت اجازه جنگ نداد و به یارانش فرمود:

[[سپاه جمل]] با شلیک تیر [[جنگ]] را آغاز کردند و یک تن از [[یاران امام]] {{ع}} به [[شهادت]] رسید، در پی آن نفر دوم و سوم به [[فیض]] شهادت نائل شدند. در این هنگام<ref>الامامة و السیاسة، ص۹۵.</ref>، [[امام]] {{ع}} به [[سپاه]] خویش دستور داد بدان‌ها پاسخ دهند و از [[حق]] و [[عدالت]] [[دفاع]] نمایند.

دو سپاه با یکدیگر درآویختند و نبردی دهشت‌زا رخ داد به گونه‌ای که سرها بر [[زمین]] می‌ریخت و دست‌ها از [[بدن]] جدا می‌گشت و دو طرف زخم و جراحات فراوانی برداشتند. [[امیر المؤمنین]] {{ع}} که ناظر عرصه [[کارزار]] بود متوجه شد سپاه جمل از (شتر حامل [[عایشه]]) سخت دفاع می‌کنند ازاین‌رو، [[حضرت]] با صدای بلند [[اعلان]] فرمود: وای بر شما! شتر را پی کنید که [[شیطان]] است.

امام {{ع}} و یارانش با [[یورش]] به سپاه، خود را به [[جمل]] رسانده و آن را پی کردند، به دنبال آن [[حمله]]، باقیمانده [[سپاهیان]] جمل از معرکه گریختند، سپس حضرت دستور داد آن شتر را بسوزانند و خاکسترش را بر باد دهند تا ذره‌ای از آن باقی نماند که افراد [[ساده‌لوح]] و [[نادان]]، [[فریب]] آن را بخورند و آن‌گاه فرمود:

پس از آن، امام {{ع}} به خاکستر پراکنده در فضا نگاهی کرد و این فرموده خدا را [[تلاوت]] کرد

== عملکرد امام {{ع}} پس از جنگ ==

[[خدای متعال]]، امیر المؤمنین {{ع}} را بر [[مخالفان]] خود، [[پیروزی]] و [[نصرت]] [[عنایت]] کرد و [[نبرد]]، بار سنگین خود را بر [[زمین]] نهاد و گرد و غبار عرصه [[پیکار]] فرو نشست و جارچی [[امام]] {{ع}} [[اعلان]] [[عفو عمومی]] داد و اظهار داشت: [[آگاه]] باشید! هیچ کس [[حق]] ندارد مجروحی را به [[قتل]] برساند یا فردی را که از میدان گریخته تعقیب کند و بر کسی که پشت به [[سپاه]] کرده، نیزه بکوبد، هر کس [[سلاح]] خود را بر زمین نهد، در [[امان]] است، آن کس که در خانه‌اش را ببندد، در امان است، کسی حق ندارد از [[اموال]] و [[دارایی]] [[سپاهیان]] [[جمل]] که در اردوگاه آنان به جای مانده جز سلاح و یا وسایلی که در [[جنگ]] از آنها استفاده کرده‌اند، چیزی برگیرد، غیر از موارد یاد شده هرچه هست مربوط به [[ورثه]] کشته‌شدگان است»<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷۲؛ مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۱.</ref>.

امام {{ع}} میان کشته‌گان [[سپاه جمل]] گردش می‌کرد و هریک از آنان را با نام مخاطب می‌ساخت و مکرّر می‌فرمود:

من امروز کسی را که از نبرد با ما و دیگران دست بدارد [[نکوهش]] نمی‌کنم ولی آن کس که با ما سر جنگ دارد مورد نکوهش است<ref>ارشاد مفید، ج۱، ص۲۵۶ چاپ مؤسسه آل البیت {{عم}}.</ref>.

امام {{ع}} در حومه بصره اقامت فرمود و وارد [[شهر]] نشد و به [[مردم]] [[فرمان]] [[دفن]] کشته‌های خود را صادر کرد مردم نیز از شهر بیرون آمده و آنها را به [[خاک]] سپردند<ref>کامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۵۵.</ref> و پس از آن امام {{ع}} وارد [[شهر بصره]] [[دژ]] [[پیمان‌شکنان]] گردید و رهسپار [[مسجد]] شد و در آن [[نماز]] گزارد و سپس با [[مردم]] سخن گفت و عملکرد آن [[پیمان‌شکنان]] را با خود، بدانان یادآور شد و آنها [[حضرت]] را [[سوگند]] داده و از او خواستند آنان را مورد [[عفو]] و [[بخشش]] قرار دهد، [[امام]] {{ع}} فرمود: از شما گذشتم، مبادا مجددا در پی [[فتنه‌انگیزی]] برآیید، شما نخستین مردمی بودید که [[پیمان]] شکستید و [[امت]] را دچار [[تفرقه]] و پراکندگی نمودید»

و سپس انبوه مردم و بزرگان [[قوم]] [[حضور امام]] {{ع}} شرفیاب شده و با آن بزرگوار دست [[بیعت]] دادند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۵۴۴؛ ارشاد شیخ مفید، ص۱۳۷.</ref>.

پس از آن [[امیر مؤمنان]] {{ع}} وارد [[بیت المال]] [[بصره]] شد وقتی [[دارایی]] فراوان انباشته شده در آن را دید، مکرّر فرمود: {{متن حدیث|غُرِّى غَيْرِي‌}}؛ دیگری را بفریب. و [[فرمان]] داد آن [[اموال]] میان مردم به طور مساوی تقسیم شود و بدین ترتیب، به هریک از مردم پانصد درهم تعلق گرفت و سهمیه شخص آن حضرت نیز با دیگران تفاوتی نداشت، با [[توزیع اموال]]، چیزی در بیت المال باقی نماند در همین اثناء فردی که در [[جنگ]] حضور نداشت خدمت امام {{ع}} رسید و سهمیه خود را از آن بزرگوار مطالبه کرد، امام {{ع}} سهمیه خود را به او داد و بدین‌سان، حتی درهمی نصیب آن حضرت نشد<ref>شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۵۰.</ref>.

سپس [[امیر المؤمنین]] {{ع}} دستور داد وسایل حرکت [[عایشه]] را فراهم نمایند و او را به [[مدینه]] بفرستند و به [[پاس]] [[احترام]] همسری [[پیامبر]]، برادرش ([[محمد بن ابی بکر]]) و تعدادی از [[زنان]] را در [[لباس]] مردان که [[عمامه]] به سر و [[شمشیر]] حمایل داشتند با وی همراه ساخت، ولی عایشه نسبت به امیر المؤمنین [[خوشبین]] نبود و [[تصور]] می‌کرد حضرت، [[حرمت]] وی را نگاه نداشته است امّا به مجرّد اینکه شنید امام {{ع}} عدّه‌ای از زنان را به [[همراهی]] وی گمارده از حرکت خود و شکستی که نصیبش شد و فتنه‌انگیزی که به وجود آورده بود، اظهار [[ندامت]] و [[پشیمانی]] کرد و به شدّت گریست<ref>الامامة و السیاسة، ص۹۸؛ مروج الذهب مسعودی، ج۲، ص۳۷۹؛ مناقب خوارزمی، ص۱۱۵؛ تذکرة سبط ابن جوزی، ص۸۰.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]] ص ۲۸۰.</ref>