تاریخ‌گذاری قرآن در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

از دیگر مباحثی که جای بررسی دارد، این است که در [[قرآن]] موجود افزون بر آنکه سوره‌های آن برخلاف [[نزول]] جایگذاری شده، آیا [[آیات]] در [[سوره‌ها]] نیز این چنین جایگذاری شده‌اند؟ نظر مشهور میان [[دانشمندان اسلامی]] بر فرض نخست است. کسانی نظیر [[سیوطی]] <ref>الاتقان، ج‌۱، ص‌۵۷.</ref> و [[زرقانی]]<ref> مناهل العرفان، ج‌۱، ص‌۹۷.</ref> با تکیه بر [[روایت]] [[ابن عباس]] ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref> و روایت [[عثمان بن ابی العاص]] ذیل آیه {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref> و روایت [[عثمان ‌بن عفان]] درباره قرینتین ([[انفال]] و [[توبه]])<ref> المصاحف، ص‌۳۹؛ الاتقان، ج‌۱، ص‌۱۳۳؛ جامع البیان، ج‌۱، ص‌۶۹ ـ ۷۰.</ref> بر این نظر هستند که [[پیامبر اسلام]] {{صل}} به [[فرمان]] [[جبرئیل]] آیاتی را بر خلاف نزول جایگذاری کرده است. افزون بر این سه روایت، آن دسته از [[روایات]] [[اسباب نزول]] که آیاتی از سوره‌ها را به تاریخهای متفاوتی نسبت می‌دهند،<ref> البرهان فی علوم القرآن، ج‌۱، ص‌۲۸۷ ـ ۲۹۲.</ref> در [[تأیید]] این نظر [[شاهد]] گرفته می‌شوند، منتها این روایات را نمی‌توان معتبر تلقی کرد، چون از سویی با روایات دیگر در تعارض‌اند؛ نظیر روایاتی که حاکی است پیامبر ‌اکرم {{صل}} به [[علی]] {{ع}} فرمان داد، قرآن را جمع‌آوری کند و او قرآن را به ترتیب نزول جمع‌آوری کرد<ref> تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۴۵۱؛ المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۲۶.</ref> و روشن است که او با اشاره [[پیامبر]] {{صل}} قرآن را به ترتیب نزول جمع کرد. همین‌طور روایاتی که گزارش می‌کنند که پیامبر ‌اکرم {{صل}} و [[صحابه]] آغاز و پایان سوره‌ها را نمی‌دانستند تا آنکه {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}}<ref>«به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.</ref> نازل می‌شد و با نزول آن درمی‌یافتند که [[سوره]] پیشین کامل شده و سوره جدیدی شروع گردیده است.<ref> الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۰؛ اسباب النزول، ص‌۲۲.</ref> به این ترتیب با کامل شدن سوره‌ای وجهی ندارد که قائل شویم، پیامبر {{صل}} بعد از آن، آیاتی را در آن جای داده باشد. [[علامه طباطبایی]] از [[روایات]] بسمله و [[جعفر مرتضی عاملی]] از روایات مربوط به ترتیب [[مصحف علی]] {{ع}} همین معنا را استفاده کرده‌اند.<ref>المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۲۸؛ التمهید، ج‌۱، ص‌۲۸۷؛ حقائق هامه، ص‌۱۴۳ـ ۱۴۴؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۳۴.</ref> باید دانست که روایات [[اسباب نزول]] نیز که مبنای جایگذاری [[آیات]] و سور بر‌خلاف [[نزول]] شده است، نزد قرآن‌پژوهان اعتباری ندارند و مشکل عمده آنها [[مخالفت]] با [[سیاق]] خود آن آیاتی دانسته شده است که ذیل آنها آورده شده‌اند.<ref>ر. ک: درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص‌۹۶ ـ ۱۰۲.</ref> بنابراین بهتر آن است که قائل شویم آیات به همان ترتیبی که نازل می‌شده، در [[سوره‌ها]] جایگذاری شده‌اند. به این ترتیب، مشخص شدن [[تاریخ]] نزول آیه‌ای از یک [[سوره]] تدریجی النزول کافی است که تاریخ نزول کل آن سوره را مشخص کند، چون به کمک آن می‌توان دریافت که فقرات نزول قبلی‌اش همزمان با آن یا پیش از آن و فقرات نزول بعدی‌اش همزمان با آن یا پس از آن نازل شده‌اند.<ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۷.</ref>