معانی القرآن و اعرابه (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| ناشر = انتشارات عالم الکتب

| سال نشر = ۱۴۰۸ ق، ۱۹۸۸ م، ۱۳۶۷ ش

اخیراً کتابی با عنوان معانی القرآن و اعرابه تألیف [[زجاج|زجّاج]] با شرح و تحقیق دکتر [[عبدالجلیل عبده شلبی]] در پنج جلد<ref>جلد اول، ۵۳۱ صفحه سوره‌های حمد، بقره، و آل عمران، جلد دوم، ۵۰۰ صفحه سوره‌های نساء تا برائت، جلد سوم ۴۵۵ صفحه سوره‌های یونس تا حج، جلد چهارم ۴۶۲ صفحه سوره‌های مؤمنون تا احقاف و جلد پنجم ۳۹۸ صفحه سوره‌های محمد {{صل}} تا ناس را دربر دارد.</ref> چاپ و منتشر شده است<ref>انتشارات «عالم الکتب» در بیروت در سال ۱۴۰۸ ه‍‌. ق این کتاب را چاپ و منتشر کرده است.</ref> و ظاهراً این، همان معانی القرآن زجاج است که کتاب‌شناسان، [[تاریخ‌نویسان]]، رجال‌شناسان و مفسرشناسان [[اهل تسنن]] از آن خبر داده‌اند.  

محقق این کتاب - دکتر عبدالجلیل عبده شلبی - از شش نسخۀ خطی این کتاب که برخی کامل و برخی، قسمتی از این کتاب می‌باشد، خبر داده است<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص«ج».</ref>.

در جلد اول، متن کتاب پس از ۳۸ صفحه مقدمه محقق در شرح‌ حال مؤلف و معرفی کتاب و... ، با عبارت {{عربی|"قال ابواسحق ابراهيم بن السري الزجاج هذا كتاب مختصر في اعراب القرآن ومعانيه"}} آغاز شده است. این عبارت گویای آن است که مؤلف از این کتاب با عنوان [[اعراب]] القرآن و معانیه یاد کرده است، ولی در چهارچوب فعلی (شاید به [[صلاح]] دید شلبی محقق کتاب) این عنوان [[تغییر]] یافته و با عنوان فوق نام‌گذاری شده است.

در هر صورت، بیشتر محتوای این کتاب شرح و بحث ادبی شامل قرائت، ساختار، اعراب و معانی واژه‌ها و جمله‌های [[قرآن]] به ترتیب [[سوره‌ها]] و [[آیات]] است و تمام [[سوره‌های قرآن]] را دربر دارد. در برخی سوره‌ها، درباره همه جمله‌ها و واژه‌ها و در برخی، درباره بیشتر جمله‌ها و در برخی مانند سوره‌های آخر قرآن، درباره بعضی از جمله‌ها بحث کرده است؛ برای نمونه، در [[سوره حمد]] درباره تمام جمله‌ها بحث کرده است؛ مانند چگونگی قرائت واژه‌های {{متن قرآن|الْحَمْدُ}}، {{متن قرآن|رَبِّ الْعَالَمِينَ}}، {{متن قرآن|الرَّحْمَنِ}}، {{متن قرآن|الرَّحِيمِ}}، {{متن قرآن|مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}}، {{متن قرآن|عَلَيْهِمْ}} و حتی چگونگی تلفظ‍ «آمین» بعد از [[سوره]]؛ معانی واژه‌های {{متن قرآن|الْحَمْدُ}}، {{متن قرآن|الْعَالَمِينَ}}، {{متن قرآن|الدِّينِ}}، {{متن قرآن|إِيَّاكَ}}، {{متن قرآن|الصِّرَاطَ}} و {{متن قرآن|اهْدِنَا}}؛ [[اعراب]] {{متن قرآن|الْحَمْدُ}}، {{متن قرآن|للَّهِ}}، نون {{متن قرآن|الْعَالَمِينَ}}، {{متن قرآن|مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}}، {{متن قرآن|صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ}}، {{متن قرآن|غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ}} و {{متن قرآن|وَلَا الضَّالِّينَ}}؛ همچنین وجه اختصاص {{متن قرآن|مَالِكِ}} به {{متن قرآن|يَوْمِ الدِّينِ}}، صیغه {{متن قرآن|نَسْتَعِينُ}} و اعلال آن را بیان کرده است<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ص۴۵-۵۴.</ref>.

در [[سوره بقره]] درباره برخی جمله‌ها مانند {{متن قرآن|وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}}<ref>«و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳.</ref> و {{متن قرآن|وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«و عذابی سترگ خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۷.</ref>. سخنی ندارد<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۷۴.</ref> و در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref> با اینکه بیان معنای «ولی» و اعراب {{متن قرآن|وَهُمْ رَاكِعُونَ}} لازم و مهم بوده، درباره آن دو سخنی نگفته است<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۲، ص۱۸۳-۱۸۴.</ref> و در سوره‌های فلق و ناس فقط‍ معنای برخی واژه‌ها مانند {{متن قرآن|الْفَلَقِ}}، {{متن قرآن|غَاسِقٍ}}، {{متن قرآن|النَّفَّاثَاتِ}}، {{متن قرآن|الْوَسْوَاسِ}}، {{متن قرآن|الْخَنَّاسِ}} و {{متن قرآن|الْجَنَّةَ}} بیان شده است<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۵، ص۳۷۹.</ref>.

در بیان مطالب، فراوان به [[آیات]]<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۵۱، ۷۲، ۷۳، ۸۶، ۹۰-۹۳، ۲۷۸، ۳۷۸ و ۴۰۱.</ref>، اشعار [[عرب]]<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۴۴، ۴۸، ۵۲، ۷۶، ۸۱-۸۴، ۸۷ و ۸۸؛ ج۵، ص۳۷۷ و ۳۷۸.</ref>، گفته‌های لغت‌دانان و ادیبان عرب مانند [[خلیل]]<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۴۲، ۸۰.</ref>، سیبویه <ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۴۰، ۴۲، ۵۰، ۸۰.</ref>، ابو عمرو<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۴۲.</ref>، اخفش<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۶۶.</ref>، قطرب<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۱، ص۵۵.</ref> و گاهی نیز به [[روایات]]<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۲، ص۴۸، ج۵، ص۳۷۸ و ۳۸۱.</ref> و آرای برخی [[صحابه]]<ref>مانند ابن عباس ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۲، ص۵۶، ۶۲.</ref> و [[تابعین]]<ref>مانند شعبی ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۲، ص۵۶.</ref> استناد کرده است. گاهی [[تفسیر]] برخی [[آیات]] را از [[مفسران]] نقل می‌کند و به ندرت به سبب یا [[شأن نزول]] برخی آیات نیز اشاره دارد<ref>ر. ک: زجاج، معانی القرآن و اعرابه، ج۴، ص۳۹۸ و ۴۴۷.</ref>. بنابراین، می‌توان این کتاب را [[تفسیر ترتیبی]] ادبی [[قرآن کریم]] نامید و از نظر گستره محتوایی هرچند توضیح ادبی لازم برای همه واژه‌ها و جمله‌های [[قرآن]] را دربر ندارد، ولی در میان معانی القرآن‌ها و تفسیرهای ادبی تألیف شده در قرون نخستین که به دست ما رسیده است، این کتاب از کتاب‌های دیگر گسترده‌تر می‌باشد و بیان معانی و [[اعراب]] آیات بیشتری را دربر دارد<ref>معانی القرآن فرّاء (۲۰۷ ه‍‌.ق) و معانی القرآن اخفش (۲۱۵ ه‍‌.ق) پیش از این کتاب تألیف شده و اکنون موجود است ولی آن دو کتاب به گستردگی این کتاب نمی‌باشد.</ref><ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۵۰۹-۵۱۱.</ref>