امامت از دیدگاه اهل سنت: تفاوت میان نسخه‌ها

علمای [[اهل سنّت]] قائل‌اند [[خلافت]] و [[امامت]] عبارت است از [[مسئولیّت]] بزرگ [[اجتماعی]] و [[دینی]] که از طریق [[انتخاب]] به مقام [[سرپرستی]] [[مسلمانان]] نایل می‌شود، [[خلیفه]] هم [[مشکلات]] [[دینی]] [[مردم]] را می‌گشاید و هم از راه [[قدرت]] نظامی، [[امنیّت]] عمومی و مرزهای [[کشور]] را حراست می‌نماید، به این ترتیب [[امام]] یک [[زمامدار]] عادّی و یک [[حاکم]] [[اجتماعی]] است. هدف‌ و مقصد اصلی‌ امامت‌ در نظر [[اهل سنت]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]] است‌.  

شرایط انتخاب خلیفه یا امام از سوی اهل سنت عبارت است از: انتخابی بودن خلیفه و امام از سوی مردم؛ [[افضلیّت]] علمی و [[تقوی]] شرط خلافت نیست تا چه رسد به [[عصمت]]. از جمله‌ اوصاف‌ امام که اهل سنت بیان کرده‌اند این است که امام باید دارای‌ رتبه [[اجتهاد]] باشد؛ عدالت‌ از شروط و اوصاف‌ امام است؛ بیشتر اهل سنت، یکی‌ از شروط امام را قرشی‌ بودن‌ او می‌دانند.

== مقدمه ==

[[امامت]] در نظر [[اهل سنت]] بر شالوده تجربه تاریخی‌ امت‌ [[اسلامی]] پس‌ از [[پیامبر|حضرت رسول]] {{صل}} [[استوار]] است‌ و از این‌رو، توجه‌ به‌ سیر تحولات‌ نهاد خلافت‌ در [[اسلام]] می‌تواند به‌ ارزیابی‌ دقیق‌تری‌ از موضوع‌ [[امامت‌]] در میان‌ [[اهل سنت]] رهنمون‌ گردد. [[معتزله]]، [[مرجئه]] و حتی‌ عالمان‌ [[اشعری]] و گاه‌ [[حنبلی]] مذهب‌ نسبت‌ به‌ این‌ تجربه‌ موضع‌ خود را بیان‌ کرده‌اند و هر یک‌ فراخور منظومه [[دینی]] و [[فکری]] خود نسبت‌ به‌ این‌ تجربه‌ ابراز نظر نموده‌اند. مهم‌ترین‌ نکته‌ در این‌ باره‌ دیدگاه این‌ گروه‌ها نسبت‌ به‌ عصر نخستین‌ [[خلافت]]، یعنی‌ عصر [[خلفای راشدین]] و گذار از آن‌ به‌ دوره اموی‌ است‌؛ به‌ ویژه‌ اینکه‌ برای‌ گروه‌های‌ غیر [[معتزلی]] [[اهل سنت]] که‌ نسبت‌ به‌ "سنت‌ِ" جماعت‌ حساسیت‌ دارند، این‌ عصر به‌ عنوان‌ الگوی‌ همیشگی‌ "[[جماعت]]" و به‌ عبارت‌ دیگر سلف‌ صالح‌ "امت‌" تلقی‌ می‌شود. به‌ هر حال‌، از آنجا که‌ [[خلافت]]، صورت‌ تاریخی‌ [[اندیشه]] [[امامت‌]] در [[اسلام]] است‌، باید مفهوم‌ [[امامت‌]] را در راستای‌ [[ظهور]] تاریخی‌ آن‌ در خلافت‌ جست‌وجو کرد؛ اما از سویی‌ دیگر باید دانست‌ [[امامت‌]] در [[اسلام]] سنّی‌ مفهومی‌ عام‌تر از [[خلافت]] است‌ و در مقام‌ نظر می‌تواند خارج‌ از چارچوب‌ مفهومی‌ [[تاریخی]] [[خلافت]] تحقق‌ پیدا کند؛ گرچه‌ [[خلافت]] همیشه‌ از سوی‌ [[اهل سنت]] به‌ عنوان‌ نهاد مشروع‌ [[امامت]] معرفی‌ شده‌ است‌<ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]؛ [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۴.</ref>.

== دیدگاه [[اهل سنت]] درباره [[امامت]] ==

بیشتر علمای [[اهل سنّت]] بر این باورند که [[خلافت]] و [[امامت]] دارای مفهوم واحدی هستند و آن عبارت از [[مسئولیّت]] بزرگ [[اجتماعی]] و [[دینی]] است که از طریق [[انتخاب]] به [[مقام]] [[سرپرستی]] [[مسلمانان]] نایل می‌شود، [[خلیفه]] هم [[مشکلات]] [[دینی]] [[مردم]] را می‌گشاید و هم از راه [[قدرت]] نظامی، [[امنیّت]] عمومی و مرزهای [[کشور]] را حراست می‌نماید، به این ترتیب [[امام]] یک [[زمامدار]] عادّی و یک [[حاکم]] [[اجتماعی]] است<ref>[[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ص۱۴.</ref>.

اگر بی‌توجه‌ به‌ سیر تحولات‌ [[اندیشه]] [[سیاسی]] [[اهل سنت]] و اختلافات‌ آنان‌ که‌ در بستر تاریخی‌ شکل‌ گرفته‌ است‌، دیدگاه عمومی‌ گروه‌های‌ غیر [[شیعی]] در موضوع‌ [[امامت‌]] بررسی‌ شود، این‌ اصول‌ بنیادین‌ جلب‌ نظر می‌کند:

# فراتر از تعریف‌ لغوی‌ [[امام]] "[[پیشوا]]"<ref>(نک: ابن‌ منظور، لسان‌، جوهری‌، اسماعیل‌، الصحاح‌، به‌ کوشش‌ احمد عبدالغفور عطار، نیز تاج‌ العروس‌، ذیل‌ ام‌.</ref>: از سوی‌ [[اهل سنت]] تعریفی‌ تقریباً یکسان‌ از [[امامت‌]] عرضه‌ شده‌ است‌: [[امامت‌]] مقامی‌ است‌ تعیین‌ شده‌ برای‌ خلافت‌ [[نبوت]] در نگاهبانی‌ از [[دین]] و [[سیاست]] [[دنیا]]. این‌ تعریف‌ که‌ از سوی‌ ماوردی‌ عرضه‌ شده‌<ref>ماوردی‌، علی‌، الاحکام‌ السلطانیه، ص‌ ۵.</ref>، تقریباً از سوی‌ دیگر علمای‌ [[اهل سنت]] نیز با همان‌ عبارت‌، یا با الفاظی‌ نزدیک‌ به‌ همین‌ مفاهیم‌ ارائه‌ شده‌ است‌<ref>نک: جوینی‌، عبدالملک‌، غیاث‌ الامم‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ حلمی‌و فؤاد عبدالمنعم‌، ص۱۵؛ نیز نک: نسفی‌، عمر، العقائد، ضمن‌ شرح‌ العقائد، ص۲۳۳؛ ایجی‌، عبدالرحمان‌، المواقف، ص۳۹۵؛ ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، ص۱۵۱.</ref>. در تعریف‌ [[ابن‌ خلدون‌]] به‌ دو مفهوم‌ مهم‌ "نظر شرعی‌" و "مصالح‌" اشاره‌ شده‌ است‌. به‌ گفته وی‌ [[امام]] کسی‌ است‌ که‌ امت‌ را بر اساس‌ نظر [[شرع]] و در راستای‌ مصالح‌ دینی‌ و دنیوی‌ آنان‌ رهبری‌ می‌کند. به‌ هر حال‌، [[امامت‌]] در منظومه [[دینی]] [[اهل سنت]]، در حد رهبری‌ شرعی‌ امت‌ [[اسلامی]] تنزل‌ می‌یابد و با نظر [[امامیه‌]] که‌ آن را پایه‌ و اساس‌ [[دین]] می‌شمارند، تفاوت‌ دارد<ref>برای‌ لفظ [[امام]] در قرآن‌، نک: سوره بقره‌، آیه۱۲۴؛ سوره توبه‌، آیه۱۲؛ سوره انبیاء، آیه ۷۳؛ سوره فرقان‌، سوره ۷۴؛ سوره قصص‌، آیه ۵، ۴۱؛ نیز نک: طبری‌، تفسیر، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶، ج۱۰، ص۶۲ -۶۳، ج۱۷، ص۳۶، ج۱۹، ص۳۴، ج۲۰، ص۱۹، ۵۰؛ در حدیث‌ و سنت‌، نک: ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج۱۳، ص۱۴۱؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۲، ص۵۴.</ref>. با توجه‌ به‌ نسبت‌ میان‌ خلافت‌ و [[امامت‌]] باید گفت‌ [[اهل سنت]] مفاهیم‌ [[امامت‌]]، خلافت‌ و إمرة المؤمنین‌ را مترادف‌ می‌دانند<ref>نک: نووی‌، یحیی‌، روضه الطالبین‌، ج۱۰، ۴۹؛ برای‌ سابقه به‌ کارگیری‌ اصطلاح‌ امیرالمؤمنین‌ و خلیفه‌، نک: ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۳، ۲۸۱؛ هیثمی‌، علی‌، مجمع‌ الزوائد، ج۹، ۶۱؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، مناقب‌ عمر بن‌ الخطاب‌، به‌ کوشش‌ سعید محمد لحام‌، ۷۸-۷۹.</ref>.

# فراتر از برخی‌ مخالفت‌ها با [[وجوب‌ امامت‌]]، [[اهل سنت]] همچون‌ [[شیعه]] به‌ [[وجوب امامت]] معتقدند<ref>نک: ماوردی‌، علی‌، الاحکام‌ السلطانیه، همانجا؛ ابویعلی‌، محمد، الاحکام‌ السلطانیه، به‌ کوشش‌ محمد حامد فقی‌، ص۱۹؛ ابن‌ حزم‌، علی‌، الفصل‌، ج۴، ۸۷، ابن‌ حزم‌، علی‌، مراتب‌ الاجماع‌، ص۱۲۴؛ ابن‌ تیمیه‌، احمد، السیاسه الشرعیه، ص: ۱۶۱؛ نیز نک: قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱، ۲۶۴؛ ابن‌ ازرق‌، محمد، بدائع‌ السلک‌ فی‌ طبائع‌ الملک‌، به‌ کوشش‌ علی‌ سامی‌ نشار، ج۱، ۷۱.</ref>. در وجوب‌ [[امامت‌]]، [[اهل سنت]] عموماً به‌ احادیثی‌ از [[پیامبر]] {{صل}} و اجماع‌ استناد می‌کنند<ref>نک: مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحیح‌، به‌ کوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، ج۳، ۱۴۷۸، جم؛ نیز نک: ابن‌ تیمیه‌، احمد، الحسبه، ۱۱؛ شهرستانی‌، نهایه الاقدام‌، به‌ کوشش‌ الفرد گیوم‌، ص۴۸۰.</ref>. آنان‌ معتقدند قیام‌ [[دین]] جز به‌ [[امامت‌]] ممکن‌ نیست‌، چه‌، بیشتر امور [[دین]] ـ همچون‌ [[امر به معروف و نهی از منکر]]، [[جهاد]]، اقامه [[حج]] و [[جماعت]] و حدود ـ به‌ [[وجود امام]] وابسته‌ است‌<ref>ابن‌ تیمیه‌، احمد، السیاسه الشرعیه، ۱۶۱-۱۶۲.</ref>. [[اهل سنت]] عموماً نظام‌ [[دنیا]] را برای‌ نظام‌ [[دین]] ضروری‌ می‌دانند و وجوب‌ [[امامت‌]] را از ضروریات‌ شرع‌ می‌شمارند<ref>نک: غزالی‌، محمد، الاقتصاد فی‌ الاعتقاد، ۱۴۷-۱۴۹.</ref>.

برای‌ شناخت‌ جایگاه‌ [[امام]] در میان‌ [[اهل سنت]]، باید پیش‌ از هرچیز به‌ مقاصد و اهداف‌ [[امامت‌]] توجه‌ کرد. هدف‌ و مقصد اصلی‌ [[امامت‌]] در نظر [[اهل سنت]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]] است‌<ref>ابن‌ تیمیه‌، احمد، الحسبه، ص: ۱۴.</ref>. تکالیف‌ و وظایف‌ [[امام]] در همین‌ چارچوب‌ معنا می‌یابد: [[حفظ]] و حراست‌ از [[دین]] و اجرای‌ آن‌ و [[تدبیر]] دنیای‌ مسلمانان‌<ref>ابن‌ تیمیه‌، احمد، مجموع‌ فتاوی‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ عاصمی‌، ج۲۸، ۲۶۲.</ref>. در راستای‌ [[اقامه دین]]، جدا از [[امر به معروف و نهی از منکر]]<ref>ابن‌ تیمیه‌، احمد، مجموع‌ فتاوی‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ عاصمی‌، ج۱۵، ۱۶۵.</ref>، [[فریضه]] [[جهاد]] نیز مطرح‌ می‌شود که‌ از اصلی‌ترین‌ ارکان‌ منظومه فقهی‌ ـ کلامی‌ [[اهل سنت]] است‌ و در چارچوب‌ امامت‌ سامان‌ می‌یابد<ref>نک: سبکی‌، عبدالوهاب‌، معید النعم‌ و مبید النقم‌، به‌ کوشش‌ محمد علی‌ نجار و دیگران‌، ۱۶-۱۷؛ نیز نک: جوینی‌، غیاث‌ الامم‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ حلمی‌و فؤاد عبدالمنعم‌، ۱۵۶.</ref>. در همین‌ جهت‌، حمایت‌ از امنیت‌ [[جامعه‌]] و تمامیت‌ ارض‌ دارالاسلام‌ و جلوگیری‌ از بروز فتنه‌های‌ داخلی‌ نیز مطرح‌ می‌شود<ref>نک: ماوردی‌، علی‌، الاحکام‌ السلطانیه، ۱۶؛ ابویعلی‌، محمد، المعتمد فی‌ اصول‌الدین‌، به‌ کوشش‌ ودیع‌ زیدان‌ حداد، ۲۷؛ جوینی‌، غیاث‌ الامم‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ حلمی‌و فؤاد عبدالمنعم‌، ۱۵۶.</ref>. در جهت‌ اجرای‌ دین‌ نیز، [[وظیفه]] [[اقامه حدود]] و [[اداره امور]] مالی‌ ـ دینی‌ مسلمانان‌ از سوی‌ [[اهل سنت]] مطرح‌ شده‌ است‌<ref>نک: ابن‌ تیمیه‌، احمد، الحسبه، ۵۵، ۷۳.</ref>. [[تدبیر]] دنیای‌ مسلمانان‌ که‌ در نظر [[اهل سنت]] در چارچوب‌ مصالح‌ دینی‌ آنان‌ ضرورت‌ یافته‌<ref>نک: ابن‌ تیمیه‌، احمد، مجموع‌ فتاوی‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ عاصمی‌، ج۲۸، ۲۶۲.</ref>، در کنار حراست‌ و نگاهبانی‌ از دین‌ به‌ عنوان‌ وظیفه‌ و مسئولیت‌ [[امام]] مطرح‌ شده‌ است‌<ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]؛ [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۴.</ref>.

== تعریف امامت از دیدگاه متکلمان اهل سنت ==

رویکرد [[متکلمان اهل سنت]] به مسئله [[امامت]]، تفاوتی اصیل و جوهری با رویکرد [[متکلمان شیعه]] دارد؛ چرا که [[امامت]] در [[اندیشه]] [[شیعه امامیه]]، یکی از [[اصول اعتقادی]] [[دین]] است؛ از این‌رو، در کنار اصولی همچون [[توحید]]، [[نبوت]] و [[معاد]]، حجم بالایی از [[مباحث اعتقادی]] را به خود اختصاص داده است. اما [[امامت]] در میان [[اهل سنت]] چیزی جز یک فرع [[فقهی]] نیست؛ چنان‌که [[ابو حامد غزالی]] (۵۰۵ق) در این‌باره می‌نویسد: {{عربی|النظر في الإمامة أيضا ليس من المهمات و ليس أيضا من فن المعقولات فيها [بل] من الفقيهات}}<ref>ابوحامد غزالی، الاقتصاد فی الاعتقاد، ص۱۴۷.</ref>. [[قاضی عضد الدین ایجی]] (۸۱۶ق) نیز راجع به [[امامت]] می‌نویسد: "[[امامت]] نزد ما از [[فروع]] است و همانا به خاطر [[پیروی]] از گذشتگان، [[امامت]] را در [[علم کلام]] بیان کردیم"<ref>{{عربی|[الامامة] عندنا من الفروع و انما ذكرناها في علم الكلام تأسيا بمن قبلنا}}. ر. ک: میر سید شریف جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۴.</ref>. [[سعد الدین تفتازانی]] در بیانی صریح‌تر، اعلام می‌کند این نظریه باوری عمومی است و می‌نویسد: "در اینکه مباحث [[امامت]]، به [[علم]] [[فروع]] شایسته‌تر است، اختلافی نیست"<ref>{{عربی|لا نزاع في أن مباحث الإمامة بعلم الفروع أليق}}. مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۲. وی سخن خود را چنین ادامه می‌دهد: {{عربی|أحكامه في الفروع. إلا أنه لما شاعت من أهل البدع اعتقادات فاسدة مخلة بكثير من القواعد، أدرجت مباحثها في الكلام}}. مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۲. سیف الدین آمدی نیز در این باره می‌نویسد: {{عربی|و أعلم أن الكلام في الإمامة ليس من أصول الديانات؛ بل من الفروعيات غير أنه لما جرت العادة بذكرها في أواخر كتب المتكلمين و مصنفات الأصوليين، جرينا على العادة في ذكرها هاهنا}}. علی بن ابی علی سیف‌الدین آمدی، ابکار الافکار فی الاصول الدین، ج۵، ص۱۱۹.</ref>.

نقد سخن [[اهل سنت]]:

# صغرای این [[استدلال]] ناتمام است زیرا با توجه به [[جایگاه]] ویژه [[امام]]، [[نصب]] او به وسیله [[مکلفان]] ممکن نیست. بنابراین ابتدا باید مفهوم و [[حقیقت امامت]] را بررسی کنیم و از [[آیات قرآن]] و [[سنت]] [[قطعیه]] [[جایگاه]] واقعی [[امامت]] را [[استنباط]] نماییم آنگاه سخن از شیوه [[انتخاب امام]] را مطرح کنیم.  

# قرار دادن بحث [[امامت]] در کتاب‌های [[کلامی]] خود حاکی از آن است که [[متکلمان]] [[اهل سنت]] بحث [[امامت]] را یک بحث فرعی نمی‌دانند. بلکه بعضی از محققان [[اهل سنت]] مانند [[قاضی بیضاوی]] در کتاب "[[المنهاج فی الوصول الی علم الاصول (کتاب)|المنهاج فی الوصول الی علم الاصول]]" صریحاً [[امامت]] را از اصول دانسته‌اند<ref>الابهاج فی شرح المنهاج، ج ۲، ص ۲۹۶، و نیز ر. ک: شرح اصول الکافی، ج ۵- پاورقی، ص ۲۴۰.</ref><ref>[[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۱ (کتاب)|'''معارف و عقاید ۵ ج۱''']]؛ ج۵، ص۲۱-۲.</ref>

چندین تعریف از [[امامت در کلام]] [[اهل سنت]] وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

نخستین تعریف از [[امامت]] در میان [[اهل سنت]] در [[کلام معتزله]] صورت گرفته است. [[قاضی عبد الجبار معتزلی]] در کتابی که منسوب به اوست، می‌نویسد: "[[امام]] در اصل لغت، همان فردی است که [[مقام]] شده است... اما در [[شریعت]]، اسمی است که قرار داده شده است، برای کسی که [[ولایت]] بر [[امت]] و [[تصرف در امور]] آنها را دارد، به گونه‌ای که بالاتر از [[دست]] او دستی نیست"<ref>مشروح عبارت قاضی عبدالجبار چنین است: {{عربی|أن الإمام في أصل اللغة هو المقدم، سواء كان مستحقا للتقديم أو لم يكن مستحقا. و أما في الشرع فقد جعله اسماً لمن له الولاية على الأمامة و التصرف في أمورهم على وجه لا يكون فوق يده يد، احترازا عن القاضي و المتولي، فإنهما يتصرفان في أمر الأمة و لكن يد الإمام فوق أيديهم}}. قاضی عبدالجبار معتزلی اسدآبادی، شرح الاصول الخمسة، ص۵۰۹</ref>.

=== تعریف دوم ===

[[ابو الحسن ماوردی]] (۴۵۰ق)، از [[متکلمان]] نامدار [[اشعری]]، در کتاب معروف الاحکام السلطانیه، [[امامت]] را چنین تعریف می‌کند: {{عربی|الامامة موضوعة لخلافة النبوة في حراسة الدين و سياسة الدنيا}}<ref>علی بن محمد مارودی، الاحکام السلطانیة، ص۱۳.</ref>. [[ابن خلدون]] (۸۰۸ق) نیز در تعریفی مشابه می‌نویسد: {{عربی|فهي [الامامة] في الحقيقة خلافة عن صاحب الشرع في حراسة الدين و سياسة الدنيا}}<ref>عبدالرحمن بن خلدون، مقدمه ابن‌خلدون، ص۱۵۱. شایان ذکر است، ابن خلدون در فصل بیست و پنجم از باب سوم کتاب خود، بحثی با عنوان «فی معنی الخلافة و الامامة» مطرح می‌کند، اما در این فصل، تنها به معنای «خلافت» و حقیقت آن می‌پردازد؛ با وجود این، با توجه به عنوان این فصل، به نظر می‌رسد در اندیشه وی، خلافت و امامت به یک معنا بوده است و نتیجه پایانی او که در متن نوشتار نقل شد، تعریف وی از امامت به شمار می‌آید.</ref>. بر اساس این تعریف، [[امام]] [[جانشین پیامبر]] در [[پاسداری از دین]] و [[تدبیر]] [[سیاسی]] و [[دنیوی]] [[مردم]] است.

=== تعریف سوم ===

[[فخر رازی]] (۶۰۶ق)، از بزرگ‌ترین و نامدارترین [[متکلمان اشعری]]، در نهایة العقول، زمانی که به مبحث [[امامت]] می‌رسد، می‌نویسد: {{عربی|الامامة رياسة في الدين و الدنيا عامة لشخص من الأشخاص}}<ref>نهایة العقول، به نقل از: میر سید حامد حسین، عبقات الانوار، ج۱۰، ص۶۰۰.</ref>. وی قیود این تعریف را چنین تبیین می‌کند که قید "عامة"، برای احتراز از [[ریاست]] [[رئیس]]، [[قاضی]] و مانند آنهاست؛ قید "لشخص من الاشخاص" نیز برای احتراز از [[ریاست]] جمیع [[امت]] است؛ بدین بیان که وقتی امامی [[فاسق]] می‌گردد، به وسیله جمیع [[امت]] از [[مقام]] خود برکنار می‌شود و از آنجا که تعبیر [[ریاست عامه]]، شامل [[ریاست]] کل [[امت]] نیز می‌شود، به قید "لشخص من الاشخاص" نیازمندیم تا [[ریاست]] کل [[امت]] را خارج سازد<ref>نهایة العقول، به نقل از: میر سید حامد حسین، عبقات الانوار، ج۱۰، ص۶۰۰.</ref>. [[سید شریف جرجانی]] (۸۱۶ق) نیز هم‌نوا با تعریف فوق می‌نویسد: {{عربی|[الامام] هو الذي له الرئاسة العامة في الدين و الدنيا جميعا}}<ref>میر سید شریف جرجانی، التعریفات، ص۱۶.</ref>.

سیف الدین آمدی" (۶۳۱ق)، از [[متکلمان]] نامور [[اشعری]]، در کتاب ابکار الافکار، با تعرض به تعریف [[فخر رازی]]، می‌نویسد این تعریف، مانع اغیار نیست. از دیدگاه وی، این تعریف، شخص [[نبی]] را نیز شامل می‌شود؛ از این‌رو، [[حق]] آن است که در [[تعریف امامت]] چنین گفته شود: "همانا [[امامت]] عبارت است از [[جانشینی]] شخصی از اشخاص از [[رسول]] {{صل}}، در [[اجرای قوانین]] [[شریعت]] و [[حفظ جامعه]]، به گونه‌ای که [[تبعیت]] از او بر تمام [[امت]] [[واجب]] است"<ref>{{عربی|أن الإمامة عبارة عن خلافة شخص من الأشخاص للرّسول {{صل}} في إقامة قوانین الشّرع، و حفظ حوزة الملة، على وجه يجب اتّباعه على كافة الأمة}}؛ علی بن ابی علی سیف الدین آمدی، ابکار الافکار فی اصول الدین، ج۵، ص۱۲۱.</ref>.

[[دانشمندان]] [[اهل سنت]] در قرون بعد، همچون [[عضد الدین ایجی]] (۷۵۶ق) و [[میر سید شریف جرجانی]] (۸۱۶ق) نیز ایراد مزبور بر [[فخر رازی]] را [[نقل]] کرده‌اند و تعریف [[آمدی]] از [[امامت]] را پذیرفته‌اند؛ در این باره [[ایجی]] می‌نویسد: {{عربی|قال قوم الامامة رياسة عامة في أمور الدين و الدنيا و نقض بالنبوة و الاولى ان يقال هي خلافة الرسول في اقامة الدين بحيث يجب اتباعه على كافة الامة}}<ref>ر. ک: میر سید شریف جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵.</ref>. [[سعد الدین تفتازانی]] (۷۹۲ق) نیز تعریف یاد شده را تکرار کرده است<ref>تفتازانی می‌نویسد: {{عربی|و هي رياسة عامة في أمر الدين و الدنيا خلافة عن النبي}}. مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۲.</ref><ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان (کتاب)|معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان]]، ص ۴۰۴.</ref>

== وحدت امام از نگاه اهل سنت ==

اکثریت‌ قریب‌ به‌ اتفاق‌ مسلمانان‌ و از جمله‌ اکثریت‌ [[اهل سنت]]، [[وحدت‌ امام]] را شرط می‌دانند و معتقدند امامت‌ برای‌ دو تن‌ در عرض‌ یکدیگر حتی‌ اگر هر یک‌ در یک‌ سوی‌ [[دنیا]] باشد، منعقد نخواهد شد<ref>نک: ابن‌ حزم‌، همانجا؛ قاضی‌ عبدالجبار، المغنی‌، به‌ کوشش‌ عبدالحلیم‌ محمود و سلیمان‌ دنیا، ۲۰(۱)/۲۴۳؛ نیز نک: ماوردی‌، علی‌، الاحکام‌ السلطانیه، ۹؛ نووی‌، یحیی‌، شرح‌ صحیح‌ مسلم‌، ج۱۲، ۲۳۳-۲۳۴؛ ابن‌ حجر هیتمی‌، احمد، تحفه المحتاج‌، ۹/۷۸.</ref>.

برای‌ دریافت‌ درست‌تری‌ از مفهوم‌ [[امامت‌]] و نقش‌ آن‌ در اسلام‌ اهل سنت، بهتر است‌ تحلیلی‌ از تجربه تاریخی‌ سلف‌ِ امت‌، یعنی‌ [[صحابه]] [[پیامبر|حضرت رسول]] {{صل}} صورت‌ گیرد. به‌ گفته مادلونگ‌، [[اهل سنت]] معاصر مدعی‌ هستند برخلاف‌ سنت‌ انبیای‌ پیشین‌، لازم‌ نبود یکی‌ از خویشاوندان‌ [[پیامبر|حضرت رسول]] {{صل}} به‌ جانشینی‌ او که‌ خاتم‌ پیامبران‌ بود، از طرف‌ [[خداوند]] تعیین‌ شود و برای‌ روشن‌ ساختن‌ این‌ موضوع‌ حتی‌ [[خدا]] مقدر کرد همه پسران‌ آن‌ حضرت‌ در کودکی‌ از [[دنیا]] بروند. به‌ همین‌ دلیل‌ نیز [[پیامبر|حضرت رسول]] {{صل}} کسی‌ را به‌ جانشینی‌ خود تعیین‌ نکرد، چون‌ می‌خواست‌ امر خلافت‌ را بر اساس‌ اصل‌ قرآنی‌ [[شورا]] به‌ امت‌ واگذارد. مادلونگ‌ با رد چنین‌ تحلیلی‌ و با تبیین‌ سنت‌ جانشینی‌ در قرآن‌، می‌نویسد: دلیلی‌ وجود ندارد که‌ [[پیامبر]] {{صل}} نتواند کسی‌ را از خاندان‌ خود برای‌ رهبری‌ دینی‌ و دنیوی‌ امت‌ [[اسلامی]] پس‌ از خود تعیین‌ کند. وی‌ می‌افزاید در قرآن‌، فرزندان‌ و خویشاوندان‌ نسبی‌ [[پیامبران]]‌ وارثان‌ ملک‌، حکم‌، حکمت‌، کتاب‌ و امامت‌ آنان‌ هستند. با وجود مستثنا شدن‌ امر [[نبوت]]، چرا نباید جانشینی‌ [[پیامبر]] {{صل}} را مانند [[پیامبران]]‌ گذشته‌، یکی‌ از خویشاوندان‌ او برعهده‌ گیرد؟ مادلونگ‌ با رد تحلیل‌ عالمان‌ سنی‌ درباره سنت‌ انتخاب‌ جانشین‌ از میان‌ خویشاوندان‌ توسط انبیای‌ پیشین‌، می‌گوید: توصیه قرآن‌ به‌ مؤمنان‌ در حل‌ و فصل‌ امور از راه‌ [[شورا]] شامل‌ مسأله جانشینی‌ نمی‌شود. این‌ امر به‌ نص‌ قرآن‌ در مورد انبیای‌ گذشته‌ با انتخاب‌ الهی‌ صورت‌ می‌گیرد و [[خداوند]] معمولاً جانشینان‌ آنان‌ را از خویشاوندان‌ خود آنان‌ برمی‌گزیند، خواه‌ این‌ جانشینان‌ [[پیامبر]] باشند، یا نباشند.

در [[سقیفه]] بنی‌ ساعده‌ که‌ برای‌ انتخاب‌ جانشین‌ [[پیامبر]] {{صل}} تشکیل‌ شد، [[ابوبکر]] خود به‌ ضرورت‌ در اختیار گرفتن‌ امر (= حکومت‌) از سوی‌ قریش‌ اشاره‌ کرده‌ است‌<ref>نک: بخاری‌، محمد، الصحیح‌، ج۴، ۱۲۰.</ref>. در روایت‌ دیگر که‌ توسط طبری‌ در تاریخ‌ روایت‌ شده‌، [[ابوبکر]] در جمع‌ سقیفه، مهاجران‌ را به‌ عنوان‌ [[عشیره]] [[پیامبر]] {{صل}} و ذوی‌ الحقوق‌ او می‌خواند و آنان‌ را سزاوارترین‌ کسان‌ به‌ حکومت‌ می‌داند<ref>نک: بخاری‌، محمد، الصحیح‌، ج۳، ۲۲۰.</ref>. در همین‌ روایت‌ [[عمر]]، وجود دو [[امیر]] را در یک‌ زمان‌ رد کرده‌، تصریح‌ می‌کند عرب‌ با حکومت‌ و امارت‌ [[انصار]] در حالی‌ که‌ [[پیامبر]] {{صل}} از آنان‌ نبوده‌ است‌، مخالفت‌ خواهد کرد، در حالی‌ که‌ امتناعی‌ از پذیرش‌ امارت‌ کسانی‌ که‌ [[پیامبر]] از میان‌ ایشان‌ برخاسته‌ است‌، نخواهد داشت‌. آنگاه‌ [[عمر]] خود را از کسانی‌ می‌داند که‌ [[اولیا]] و [[عشیره]] [[پیامبر]] {{صل}} بوده‌اند<ref>نک: بخاری‌، محمد، الصحیح‌، ج۳، ۲۲۰.</ref>.

از سوی‌ دیگر در داستان‌ استخلاف‌ [[عمر]] ملاحظه‌ می‌شود که‌ [[ابوبکر]] خود مستقیماً پیش‌ از مرگ‌، [[عمر]] را به‌ جانشینی‌ خویش‌ انتخاب‌ کرد<ref>نک: ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۳، ۱۹۹-۲۰۰؛ طبری‌، تفسیر، ج۳، ۴۲۸-۴۲۹؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، مناقب‌ عمر بن‌ الخطاب‌، به‌ کوشش‌ سعید محمد لحام‌، ۷۱- ۷۵.</ref>. در جریان‌ انتخاب‌ جانشین‌، [[عمر]] یک‌ بار اظهار کرده‌ بود که‌ اگر سالم‌ مولای‌ ابوحذیفه‌ زنده‌ بود، او را به‌ جانشینی‌ انتخاب‌ می‌کردم‌<ref>ابن‌ عبدالبر، یوسف‌، الاستیعاب‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، ج۲، ۵۶۸.</ref> و البته‌ این‌ به‌ معنای‌ خلافت‌ کسی‌ غیر از قریش‌ بود. با این همه‌، [[عمر]] تصمیم‌ گرفت‌ شورایی‌ شامل‌ ۶ تن‌ از اصحاب‌ [[پیامبر|حضرت رسول]] {{صل}}، یعنی‌ علی‌{{ع}}، عثمان‌، طلحه‌، [[زبیر]]، عبدالرحمان‌ بن‌ عوف‌ و سعد بن‌ ابی‌ وقّاص‌ تشکیل‌ دهد و از آنان‌ بخواهد از میان‌ خود یک‌ تن‌ را به‌ عنوان‌ [[امام]] انتخاب‌ کنند<ref>نک: بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ کوشش‌ گویتین‌، ج۵، ۱۶، ۱۸-۱۹، ۲۱؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۳، ۳۴۲.</ref>. جالب‌ اینکه‌ [[عبدالرحمان‌ بن‌ عوف‌]] از دو تن‌ که‌ برای‌ خلافت‌ پیشنهاد شده‌ بودند، یعنی‌ [[امام علی|علی]] {{ع}} و عثمان‌ خواست‌ در صورت‌ انتخاب‌ شدن‌، به‌ کتاب‌ [[خدا]] و [[سیره]] [[پیامبر]] {{صل}} و [[ابوبکر]] و [[عمر]] عمل‌ کنند که‌ البته‌ [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} تنها پیمان‌ داد به‌ کتاب‌ [[خدا]] و [[سیره]] [[پیامبر]] {{صل}} عمل‌ نماید<ref>نک: بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ کوشش‌ گویتین‌، ج۵، ۲۱-۲۲؛ یعقوبی‌، احمد، تاریخ، ج۲، ۱۶۲؛ نیز نک: احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۱، ۱۹۲.</ref>.

اهل‌ حدیث‌ معتقدند [[عمر]] اساساً امر حکومت‌ را به‌ طریق‌ [[شورا]] می‌دانست‌ و وجود آن را برای‌ انتخاب‌ خلیفه‌ ضروری‌ می‌شمرد<ref>نک: صنعانی‌، عبدالرزاق‌، المصنف‌، به‌ کوشش‌ حبیب‌الرحمان‌ اعظمی‌، ج۵، ۴۴۶، ج۷، ۲۷۸، ج۱۰، ۱۰۳.</ref>. در واقع‌ [[عمر]] چنانکه‌ مادلونگ‌ مطرح‌ می‌کند، از این‌ مسأله‌ بیم‌ داشت‌ که‌ مبادا امر خلافت‌ دیگر بار همانند داستان‌ جانشینی‌ [[ابوبکر]] و کیفیت‌ آن، که‌ به‌ تعبیر او "فلته‌" ـ یعنی‌ عجولانه‌ و ناگهانی‌ و بدون‌ اندیشه‌ بود ـ تکرار شود و این‌ بار [[امام علی|علی‌]]{{ع}} جانشین‌ او گردد. در جریان‌ انتخاب‌ [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} پس‌ از قتل‌ عثمان‌، حضرت‌ در پاسخ‌ِ خواهش‌ و [[اصرار]] مردم‌ مدینه‌ برای‌ پذیرش‌ مسئولیت‌ امامت‌، می‌گوید که‌ چنین‌ چیزی‌ می‌باید متکی‌ به‌ رضای‌ اصحاب‌ [[بدر]] باشد و در روایتی‌ دیگر از رضای‌ مسلمین‌ سخن‌ به‌ میان‌ آورده‌ است‌<ref>نک: بلاذری‌، ۵/۷۰؛ طبری‌، تاریخ‌، ۴/۴۲۷.</ref>. [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} در نامه‌ای‌ به‌ معاویه‌، از شورای‌ مهاجرین‌ و [[انصار]] سخن‌ گفته‌ و به‌ اجتماع‌ آنان‌ در انتخاب‌ [[امام]] اشاره‌ کرده‌ است<ref>نک: نصربن‌ مزاحم‌، وقعه صفین‌، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، ۲۹.</ref>.

این‌ گزارش‌های‌ تاریخی‌ ـ صرف‌نظر از صحت‌ یا سقم‌ آنها ـ نشان‌ از [[تصور]] و منظر مسلمانان‌ نسبت‌ به‌ عصر خلافت‌ نخستین‌ دارد. طبعاً این‌ دوره‌ که‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ای‌ جاودانه‌ برای‌ [[اهل سنت]] تلقی‌ می‌شود، بنیاد مشروعیت‌ و ساختار حکومت‌ را در نظر آنان‌ روشن‌ می‌کند. البته‌ گروه‌ها و فرقه‌های‌ گوناگون‌ غیر شیعی‌ داوری‌ یکسانی‌ از این‌ دوره‌ نداشته‌اند، ولی‌ به‌ هر حال‌، هر یک‌ کوشیده‌اند بنیاد [[اندیشه]] سیاسی‌ خود را در این‌ دوره‌ نشان‌ دهند. پیش‌ از هر چیز شرایط تعیین‌ و نصب‌ [[امام]] و اوصاف‌ او در میان‌ [[اهل سنت]] برخواسته‌ از سنت‌ جماعت‌ نخستین‌ در انتخاب‌ [[امام]] بوده‌ است‌ و این‌ نکته‌ به‌ ویژه‌ در میان‌ اصحاب‌ حدیث‌ و [[اهل سنت]] و جماعت‌ بیشتر صدق‌ می‌کند. پذیرش‌ انتخاب‌ (و نه‌ نص‌)، قرشی‌ بودن‌ خلیفه‌، انتخاب‌ [[امام]] از سوی‌ [[امام]] پیشین‌، وحدت‌ [[امام]] و تکیه‌ بر [[شورا]] از مواردی‌ است‌ که‌ در آن‌ به‌ سنت‌ صحابه‌ استناد می‌شود<ref>برای‌ نمونه‌هایی‌، نک: ابن‌ حزم‌، علی‌، الفصل‌، ج۴، ۸۷ بب؛ نیز نک: ماوردی‌، علی‌، الاحکام‌ السلطانیه، ۷-۱۱؛ ابویعلی‌، محمد، الاحکام‌ السلطانیه، به‌ کوشش‌ محمد حامد فقی‌، ۲۰ بب؛ جوینی‌، عبدالملک‌، الارشاد، به‌ کوشش‌ اسعد تمیم‌، ۳۵۳-۳۵۹؛ قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱، ۲۶۹، ۲۷۳؛ جرجانی‌، علی‌، شرح‌ المواقف‌، ج۸، ۳۵۱-۳۵۳.</ref>.

با این‌ حال‌، درباره هر یک‌ از این‌ مسائل‌ میان‌ گروه‌های‌ غیر شیعی‌ یعنی‌ اصحاب‌ حدیث‌ و [[اهل سنت]] و جماعت‌ از یک‌ سو و معتزله‌ و مرجئه‌ از سوی‌ دیگر اختلاف‌ نظر وجود دارد. حتی‌ در باب‌ نبودن‌ نص‌ برای‌ خلافت‌ و جانشینی‌ [[پیامبر|حضرت رسول]] {{صل}} نیز وحدت‌ نظری‌ وجود نداشته‌ است‌: برخی‌ از [[اهل سنت]] با وجود نفی‌ نص‌ الهی‌ و پذیرش‌ طریقه انتخاب‌ [[معتقد]] بودند در مورد [[ابوبکر]] از سوی‌ [[پیامبر]] {{صل}} توصیه‌ و حتی‌ فرمانی‌ برای‌ انتخاب‌ او صادر شده‌ بود. طبعاً در اینجا مقصود از نص‌، تعیین‌ و کشف‌ شخص‌ اصلح‌ و افضل‌ از لحاظ برخورداری‌ از اوصاف‌ و شرایط [[امام]]) از سوی‌ [[امام]] پیشین‌ در اینجا شخص‌ [[پیامبر]] است‌، چیزی‌ که‌ در مورد انتخاب‌ [[عمر]] از سوی‌ [[ابوبکر]] نیز صادق‌ است‌: برخی‌ به‌ نص‌ خفی‌ در این‌ مورد [[معتقد]] بودند، مانند [[حسن‌ بصری‌]] که‌ چنین‌ چیزی‌ به‌ او منسوب‌ است‌، حتی‌ گفته‌اند [[احمد بن‌ حنبل‌]] نیز به‌ چنین‌ رأیی‌ گرایش‌ داشته‌ است‌<ref>نک: ابن‌ ابی‌ العز، شرح‌ العقیده الطحاویه، ۴۷۱؛ ابویعلی، المعتمد فی‌ اصول‌الدین‌، به‌ کوشش‌ ودیع‌ زیدان‌ حداد، ۲۲۶؛ خلال‌، احمد، المسند من‌ مسائل‌ ال[[امام]] احمد، نسخه خطی‌ موزه بریتانیا، گ‌ ۴۳؛ سیوطی‌، تاریخ‌ الخلفاء، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، ۶۱، ۶۳.</ref>. برخی‌ نیز نص‌ جلی‌ را مطرح‌ کرده‌اند، بدین‌ معنی‌ که‌ [[پیامبر]] {{صل}} صریحاً [[ابوبکر]] را برای‌ امر خلافت‌ پس‌ از خویش‌ انتخاب‌ کرده‌ است‌. ابن‌ حزم‌ ظاهری‌ از پیروان‌ چنین‌ نظری‌ است‌<ref>نک: ابن‌ حزم‌، علی‌، الفصل‌، ج۴، ۱۰۸؛ ابن‌ حجر هیتمی‌، الصواعق‌ المحرقه، ۲۶-۲۹.</ref>. [[ابن‌ تیمیه‌]] نظری‌ را که‌ درباره کشف‌ افضل‌ گفته‌ شد، [[تأیید]] می‌کند<ref>نووی‌، یحیی‌، منهاج‌ الطالبین‌، ج۱، ۱۴۰-۱۴۱.</ref>. مادلونگ‌ با ژرف‌نگری‌ ثابت‌ می‌کند [[پیامبر]] {{صل}} در نظر نداشته‌ [[ابوبکر]] جانشین‌ او باشد و راضی‌ به‌ این‌ امر نبوده‌ است‌؛ اما عایشه‌ [[همسر]] [[پیامبر]] {{صل}} طرفدار این‌ نظر بوده‌ که‌ آن‌ حضرت‌ خود به‌ انتخاب‌ [[ابوبکر]] تمایل‌ داشته‌ است‌<ref> احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۶، ۶۳.</ref> و البته‌ این‌ برخلاف‌ نظر [[عمر]] است‌ که‌ مطلقاً [[معتقد]] بود [[پیامبر]] {{صل}} کسی‌ را به‌ جانشینی‌ خود برنگزیده‌ است‌<ref>نک: احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۱، ۴۳؛ ترمذی‌، محمد، سنن‌، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر، ج۳۴، ۵۰۲؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج ۱۳، ۱۳/۲۴۶.</ref>.

در مورد [[وحدت‌ امام]] نیز با وجود استناد به‌ عمل‌ صحابه‌ و سلف‌، باز هم‌ اختلاف‌ نظرهایی‌ وجود دارد. کرّامیه‌ قائل‌ به‌ جواز تعدد [[امام]] بوده‌اند<ref>نک: بغدادی‌، عبدالقاهر، اصول‌الدین‌، ۲۷۴؛ بزدوی‌، محمد، اصول‌الدین‌، به‌ کوشش‌ لینس‌، ۱۹۰، ۱۹۸؛ ابن‌ حزم‌، علی‌، مراتب‌ الاجماع، ج۴، ۸۸: رأی‌ ابوالصباح‌ سمرقندی‌؛ اسفراینی‌، شاهفور، التبصیر فی‌الدین‌، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، ۱۰۳.</ref>. ابوبکر اصم‌" از معتزله‌ نیز بر همین‌ رأی‌ بوده‌ است‌<ref>نک: مسائل‌ الامامه، منسوب‌ به‌ ناشی‌´ اکبر، به‌ کوشش‌ فان‌ اس‌، ۶۰ -۶۱.</ref>. اما مهم‌تر از همه‌ ابن‌ تیمیه‌ است‌ که‌ به‌ چنین‌ رأیی‌ گرایش‌ داشته‌ است‌<ref>«نقد مراتب‌ الاجماع‌»، همراه‌ مراتب‌ (نک: هم، ابن‌ حزم‌)، ۱۲۴.</ref>. در مکتب‌ اشعری‌ نیز تأکید شده‌ است‌ اگر دو بخش‌ از جهان‌ اسلام‌ به‌ گونه‌ای‌ با یکدیگر نامرتبط باشند که‌ عملاً [[امام]] نتواند به‌ وظایف‌ خود در هر دو بخش‌ عمل‌ کند، تعدد [[امام]] جایز خواهد بود<ref>نک: بغدادی‌، عبدالقاهر، الفرق‌ بین‌ الفرق‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌ الدین‌ عبدالحمید، ۲۷۵؛ نیز نک: جوینی‌، عبدالملک‌، غیاث‌ الامم‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ حلمی‌و فؤاد عبدالمنعم‌، ۱۲۸: انتساب‌ به‌ ابوالحسن‌ اشعری‌ و ابواسحاق‌ اسفراینی‌؛ قلقشندی‌، احمد، مآثر الانافه، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، ج۱، ۴۶؛ قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱، ۲۷۳.</ref>.

این‌ دو مسأله‌ نمونه‌هایی‌ بود از چگونگی‌ مواجهه مکتب‌های‌ کلامی و فقهی‌ با تجربه تاریخی‌ امامت‌ و خلافت‌ در اسلام. در باب‌ مشروعیت‌ این‌ تجربه تاریخی‌ نیز میان‌ همه گروه‌های‌ غیر شیعی‌ اتفاق‌ نظر وجود ندارد. حتی‌ در گروه‌های‌ سنی‌ غیر معتزلی‌ نیز در باب‌ عثمان‌ و [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} و مشروعیت‌ خلافت‌ آن‌ دو اختلاف‌ نظر وجود داشته‌ است‌. در این‌ میان‌، معتزله‌ بیش‌ از دیگر فرقه‌های‌ غیر شیعی‌ در این‌ باره‌ خردورزی‌ کرده‌اند: در مورد [[واصل بن‌ عطا]] پیشوای‌ معتزله‌ گفته‌ شده‌ است‌ او درباره عثمان‌ و قاتلانش‌ توقف‌ می‌کرد و حکم‌ نهایی‌ نمی‌داد<ref>خیاط، عبدالرحیم‌، الانتصار، به‌ کوشش‌ نیبرگ‌، ۹۷.</ref>. وی‌ در مورد طرفین‌ جنگ‌ جمل‌ ـ [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} و [[طلحه‌]] و [[زبیر]] ـ [[معتقد]] بود در این‌ نزاع‌ یکی‌ از دو طرف‌ گمراه‌ بوده‌اند، ولی‌ او [[قادر]] به‌ تعیین‌ آن‌ طرف‌ نیست‌<ref>بغدادی‌، الفرق‌ بین‌ الفرق‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌ الدین‌ عبدالحمید، ۱۲۰؛ ذهبی‌، محمد، میزان‌ الاعتدال‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، ج۴، ۳۲۹؛ نیز نک: شیخ‌ مفید، محمد، الجمل‌، به‌ کوشش‌ علی‌ میر شریفی‌، ۶۰ -۶۲.</ref>. وی‌ درمورد جنگ‌ صفین‌ چنین‌ توقفی‌ نداشته‌ و [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} را بر صواب‌ می‌دانسته‌ است‌<ref>ابن‌ حزم‌، علی‌، الفصل‌، مراتب‌ الاجماع‌، ج۴، ۱۵۳.</ref>.

در باب‌ جنگ‌ جمل به‌ [[عمرو بن‌ عبید]] نیز عقیده‌ای‌ همچون‌ واصل‌ نسبت‌ داده‌اند<ref>خیاط، عبدالرحیم‌، الانتصار، به‌ کوشش‌ نیبرگ‌؛ قس‌: بغدادی‌، عبدالقاهر، الفرق‌ بین‌ الفرق‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌ الدین‌ عبدالحمید، ۱۲۱؛ نیز نک: سید مرتضی‌، الشافی‌، به‌ کوشش‌ عبدالزهراء حسینی‌، ج۱، ۹۴.</ref>. اسواری‌ و هشام‌ فوطی‌ نیز در مورد جنگ‌ جمل‌ و مشروعیت‌ طرفین‌ درگیر سخن‌ گفته‌اند<ref>خیاط، عبدالرحیم‌، الانتصار، به‌ کوشش‌ نیبرگ‌، ۶۰ -۶۱؛ نیز نک: بغدادی‌، عبدالقاهر، الملل‌ و النحل‌، به‌ کوشش‌ البیر نصری‌ نادر، ۱۱۲.</ref>. در مورد نَظّام‌ یک‌ روایت‌ این‌ است‌ که‌ او [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} را در جنگ‌ جمل‌ و صفین‌ [[مصیب‌]] و [[طلحه‌]] و [[زبیر]] و [[عایشه‌]] را بر [[خطا]] می‌دانسته‌ است‌<ref>اشعری‌، علی‌، مقالات‌ الاسلامیین‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، ج۲، ۱۳۰؛ نوبختی‌، حسن‌، فرق‌ الشیعه، به‌ کوشش‌ ریتر، ۱۲-۱۳؛ قس‌: مسائل‌ الامامه، منسوب‌ به‌ ناشی‌´ اکبر، به‌ کوشش‌ فان‌ اس‌، ۵۳ -۵۴.</ref>. در مورد [[ابوالهذیل‌]] و نَظّام‌ نیز گفته‌اند در باب‌ ولایت‌ یا برائت‌ از عثمان‌<ref>در ۶ سال‌ آخر دوران‌ خلافتش‌.</ref> توقف‌ می‌کردند و با توجه‌ به‌ اختلاف‌ [[اخبار]] داوری‌ را غیر ممکن‌ می‌دانستند<ref>قاضی‌ عبدالجبار، المغنی‌، به‌ کوشش‌ عبدالحلیم‌ محمود و سلیمان‌ دنیا، ۲۰(۲)/۵۸.</ref>. [[ابوالهذیل‌]] و در روایتی‌ نَظّام‌<ref>نک: مسائل‌ الامامه، منسوب‌ به‌ ناشی‌´ اکبر، به‌ کوشش‌ فان‌ اس‌، ۵۳ -۵۴</ref>، در باب‌ طرفین‌ درگیر در جنگ‌ جمل‌ نظری‌ مشابه‌ واصل‌ و عمرو داشته‌ است‌. وی‌ حالت‌ این‌ دو گروه‌ را همانند حالت‌ دو متلاعن‌ می‌داند<ref>نوبختی‌، حسن‌، فرق‌ الشیعه، به‌ کوشش‌ ریتر، ۱۳.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]؛ [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۴.</ref>

== اهل سنت و شرایط [[تعیین امام]] ==

{{اصلی|تعیین امام از دیدگاه اهل سنت}}

== [[اوصاف‌ امام]] از نظر اهل سنت ==

{{اصلی|ویژگی امام از دیدگاه اهل سنت}}

== عزل‌ [[امام]] و خروج‌ بر او ==

[[طاعت‌ امام]] واجب‌ است‌، اما در مورد [[امام]] [[جائر]] و غیر عادل‌، میان‌ [[فقها]] و متکلمان‌ و فرق‌ [[اسلامی]] اختلاف‌ نظر وجود دارد. در میان‌ گروه‌های‌ غیر شیعی‌، عموماً [[اهل سنت]] و جماعت‌ معتقدند اطاعت‌ از [[امام]] [[جائر]] و [[فاجر]]، جز در برخی‌ شرایط واجب‌ است‌<ref>نک: ابن‌ حزم‌، علی‌، مراتب‌ الاجماع‌، ۱۲۶؛ سرخسی‌، محمد، شرح‌ السیر الکبیر، ج۱، ۱۱۴؛ غزالی‌، محمد، احیاء علوم‌ الدین‌، ج۲، ۱۰۵؛ ابن‌ جماعه‌، محمد، تحریر الاصنام‌، ج۱، ۳۵۶.</ref>. اما در صورت‌ [[ارتداد]] [[امام]]، عزل‌ او مطرح‌ می‌شود<ref>نک: ابویعلی‌، محمد، المعتمد فی‌ اصول‌الدین‌، به‌ کوشش‌ ودیع‌ زیدان‌ حداد، ۲۴۳.</ref>. اگر [[امام]] اقامه صلاة‌ نکند و به‌ عبارت‌ دیگر ضمن‌ [[فاجر]] و [[جائر]] بودن‌، از حوزه شریعت‌ خارج‌ شود، نیز بنابر رأی‌ علمای‌ [[اهل سنت]]، اطاعت‌ از او جائز نیست‌ و عزل‌ او بلااشکال‌ است‌<ref>نک: مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحیح‌، به‌ کوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، ج۳، ۱۴۸۳؛ نسایی‌، احمد، سنن، ج۷، ۱۶۰-۱۶۱؛ نووی‌، یحیی‌، شرح‌ صحیح‌ مسلم‌، ج۱۲، ۲۲۹.</ref>.

در برابر، برخی‌ از علمای‌ [[اهل سنت]] تا آنجا پیش‌ رفتند که‌ صرف‌ فسق‌ [[امام]] را موجب‌ عزل‌ وی‌ دانسته‌اند<ref>نک: ماوردی‌، علی‌، الاحکام‌ السلطانیه، ۱۸؛ نیز نک: قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌.</ref>. در این‌ باره‌، [[غزالی‌]] در الاقتصاد می‌نویسد: اگر امکان‌ عزل‌ چنین‌ امامی‌ باشد، عزل‌ او لازم‌ است‌ وگرنه‌ می‌توان‌ از وی‌ اطاعت‌ کرد<ref>غزالی‌، الاقتصاد، ص‌ ۱۵۰.</ref>. [[قاضی‌ عیاض‌]] اساساً مدعی‌ اجماع‌ [[علما]] بر این‌ نکته‌ می‌شود که‌ اگر [[امام]] [[کافر]] شود، یا در شریعت‌ تغییری‌ دهد، یا حتی‌ دچار بدعت‌ شود، عزل‌ او واجب‌ می‌شود<ref>نووی‌، همانجا؛ نیز نک: ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج۱۳، ۱۲۳.</ref>، اما همو می‌گوید جمهور [[اهل سنت]] برآنند که‌ [[امام]] با فسق‌ خویش‌ و یا ظلم‌ و ستم‌ بر مردم‌ نه‌ تنها عزل‌ نمی‌شود، بلکه‌ شوریدن‌ بر وی‌ نیز جایز نیست‌ و باید او را [[انذار]] داد.  

باید افزود عموم‌ [[اهل سنت]] و جماعت‌، برخلاف‌ گروه‌ها و فِرَقی‌ مانند معتزله‌<ref>نک: قاضی‌ عبدالجبار، المغنی‌، به‌ کوشش‌ عبدالحلیم‌ محمود و سلیمان‌ دنیا، ۲۰(۲)/۱۷۰.</ref>، اطاعت‌ چنین‌ امامی‌ را لازم‌ می‌شمردند و او را معزول‌ نمی‌دانستند<ref>نک: ابویعلی‌، محمد، الاحکام‌ السلطانیه، به‌ کوشش‌ محمد حامد فقی‌، ۲۰، المعتمد فی‌ اصول‌الدین‌، به‌ کوشش‌ ودیع‌ زیدان‌ حداد؛ نووی‌، یحیی‌، روضه الطالبین‌، ج۱۰، ۴۸.</ref>؛ حتی‌ ابویعلی‌ می‌گوید: اگر [[امام]] تأویلاً [[اعتقاد]] نادرستی‌ داشته‌ باشد، این‌ امر مانعی‌ برای‌ تداوم‌ امامت‌ او نیست‌<ref>نک: ابویعلی‌، محمد، الاحکام‌ السلطانیه، به‌ کوشش‌ محمد حامد فقی‌، ۲۰.</ref>.

قائلان‌ به‌ عزل‌ [[امام]] بر این‌ نکته‌ تأکید دارند که‌ باید پیش‌ از عزل‌، وی‌ را نهی‌ از منکر کرد و اگر همچنان‌ بر [[رفتار]] خود بود و از اقامه حد بر خود تن‌ زد، خلع‌ وی‌ واجب‌ می‌شود<ref>جوینی‌، عبدالملک‌، غیاث‌ الامم‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ حلمی‌ و فؤاد عبدالمنعم‌، ۹۲، نیز ۷۶، ۸۸؛ ابن‌ حزم‌، علی‌، الفصل‌، ج۴، ۴/۱۷۵-۱۷۶.</ref>.  

بحث‌ خروج‌ بر [[امام]]، بحثی‌ است‌ مستقل‌ از عزل‌ و یا انعزال‌ او و در مورد خروج‌ البته‌ میان‌ فرق‌ [[اسلامی]] اختلاف‌ نظر شدید وجود دارد: در این‌ میان‌، بیشتر [[اهل سنت]] و جماعت‌، خروج‌ و شورش‌ بر [[امام]] فاسق‌ و [[جائر]] را جایز نمی‌دانند<ref>نک: باقلانی‌، ابوبکر، التمهید، به‌ کوشش‌ مکارتی‌، ۳۲؛ بزدوی‌، محمد، اصول‌الدین‌، به‌ کوشش‌ لینس‌، ۱۹۲؛ ابن‌ حزم‌، علی‌، مراتب‌ الاجماع‌، ۱۲۴؛ شاطبی‌، ابراهیم‌، الاعتصام‌، ج۲، ۳۰۴-۳۰۶؛ تفتازانی‌، مسعود، شرح‌ العقائد النسفیه، به‌ کوشش‌ محمد عدنان‌ درویش‌، ۲۳۹ بب؛ ابن‌ حجر هیتمی‌، احمد، تحفه المحتاج‌، ج۹، ۶۶؛ نووی‌، یحیی‌، شرح‌ صحیح‌ مسلم‌، ج۱۲، ۲۲۹.</ref>. از این‌ رو، آنان‌ [[روایات‌]] بسیاری‌ در وجوب‌ فرمانبرداری از [[امام]] و حرمت‌ مخالفت‌ یا قیام‌ بر او را به‌ [[پیامبر]] {{صل}} نسبت‌ می‌دادند<ref>مثلاً نک: ابویوسف‌، یعقوب‌، الخراج‌، ۱۰؛ سرخسی‌، محمد، شرح‌ السیر الکبیر، ج۱، ۱۰۸.</ref>. در برابر نیز حتی‌ از خود [[اهل سنت]] و جماعت‌ کسانی‌ بودند که‌ قیام‌ بر [[ائمه]] [[جور]] و ظلم‌ را جائز می‌دانستند<ref>نک: ابن‌ حزم‌، علی‌، الفصل‌، ج۴، ۱۷۱-۱۷۲.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]؛ [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۴.</ref>

== موارد اختلافی [[امامیه]] و [[اهل سنت]] در مورد [[امامت]] چیست؟ ==

با نگاه دوباره به تعاریف و شرایط و صفات لازم در مورد امام می‌‌توان موارد [[اختلاف]] دو [[مکتب]] [[علم کلام|کلامی‌]] در موضوع [[امامت]] را به شرح ذیل تبیین کرد<ref>مدعا اختلا جوهری در تعریف است نه تباین، به این معنی که هر دو [[مکتب]] در سمتی از تعریف وجه مشترکی نیز دارند و آن‌ «ریاسة عامه بر [[دین]] و دنیا» است که توضیح آن و نیز محل اختلاف اهل سنت و [[تشيع]] در متن خواهد آمد.</ref>:

هر دو [[مکتب]] در تعریف و [[تفسیر]] [[امامت]] به [[ریاست عامه]] به [[دین]] و [[دنیا]] اتفاق‌ نظر دارند، لکن باید به این نکته توجّه شود که خاستگاه و مبدأ [[مشروعیت]] و [[حقانیت]] [[حکومت]] [[امام]] و [[حاکم]] از دیدگاه این دو [[مکتب]] متفاوت است:

[[امامیه]] [[معتقد]] است براساس [[ادله]] [[امامت]] منصبی [[مقدس]]، [[الهی]] و برخوردار از صفات و شرایط خاصی مانند [[عصمت]] و [[علم]] کامل است که [[تعیین]] آن باید توسط [[وحی]] و [[خداوند]] صورت بگیرد، "[[مشروعیت الهی]] = اصل [[نصب]]"، اما [[اهل سنت]] برحسب [[تفسیر]] خود از [[امامت]] "[[ریاست]] [[دنیوی]] و [[دینی]] و لحاظ [[علم]] درحد حداکثر [[اجتهاد]] و نفی [[عصمت]]" برای [[تعیین امام]] راهکارهای مختلفی مانند [[بیعت]]، [[اجماع]] [[اهل حل و عقد]]، [[نص]] [[خلیفه]] پیشین، [[غلبه]] و [[زور]]<ref>ر. ک: غزالی، احیاء العلوم، ج ۲، ص ۱۴۱؛ فضائح الباطنیه، باب ۹ و ۱۰، صص ۹ - ۱۷۶؛ شرح المقاصد، ج ۳، ص ۴۷۰؛ ماوردی، الاحکام السلطانیه، ص ۶؛ شرح مواف، ج ۸، ص ۳۵۱. </ref> ارائه دادند که همه آنها در تقطیع [[مشروعیت]] [[تعیین امام]] از [[وحی]] و [[خداوند]] مشترک است و [[اکثریت]] قریب به‌ اتفاق آنان تأکید می‌‌کنند از طرف [[خداوند]] و [[پیامبر خاتم|پیامبر]] {{صل}} برای [[منصب]] [[خلافت]] و [[امامت]] هیچ‌گونه [[نص]] و [[نصب|نصبی]] صورت نگرفته است. به تعبیر خود [[اهل سنت]] [[امامت]] و [[مشروعیت]] آن یک مسئله [[علم فقه|فقهی]] و از [[فروع دین]] است که به [[انتخاب]] [[مردم]] [[تفویض]] شده است. از این مبنا چند تفاوت فرعی دیگر بین [[امامیه]] و [[اهل سنت]] در مسئله [[امامت]] به‌دست می‌آید:

# '''رویکرد [[علم فقه|فقهی]] یا کلامی‌:''' [[اهل سنت]] با فرو کاستن [[ارزش]] مسئله [[امامت]] و [[جری]] آن به‌صرف [[حکومت]] آن با یک مسئله [[علم فقه|فقهی]] فرعی [[تفسیر]] نموده که بر [[مردم]] به‌عنوان یک فعل، [[واجب]] است برای خود [[حاکم|حاکمی]] را [[انتخاب]] کنند<ref>ر. ک: غزالی، الاقتصاد فی الاعتقاد، ص ۲۳۴؛ آمدی، غایة المرام فی [[علم]] الکلام، ص ۳۶۳؛ شرح المقاصد، ج ۳، ص ۲۶۹، شرح المواقف، ج ۸، ص ۳۳۴.</ref>. اما [[امامیه]] از آنجاکه [[امامت]] و [[امام]] را تالی تلو [[نبوت]] و [[پیامبر]] می‌‌داند، [[معتقد]] است [[امامت]] از مباحث اصولی و اساسی [[علم کلام]] و [[دین]] پژوهی است که در [[علم کلام]] باید بحث و بررسی شود<ref>[[عالمان]] [[امامیه]] بعد از پذیرفتن اصل [[علم کلام|کلامی‌]] و از آموزه‌های اساسی و مهم بودن اصل [[امامت]] در اینکه [[امامت]] آیا از [[اصول دین]] یا [[اصول مذهب]] است، دو دیدگاه مختلف دارند؛ ر. ک: کلام فلسفی فصل هفتم:</ref>. البته این به معنای نفی بحث [[علم فقه|فقهی]] از [[امامت]] نیست، بلکه مقصود این است که [[جایگاه]] اصلی و اولیه [[امامت]] در [[علم کلام]] است.

===‌‌نگاه حداقلی و حداکثری به [[صفات امام]] ([[علم]] و [[عصمت]]) ===

یکی دیگر از موارد [[اختلاف]] [[اهل سنت]] و [[شیعه]] در تعریف و تبیین [[امامت]] لحاظ و اعتبار صفات خاص [[امام]] است، [[اهل سنت]] به [[دلیل]] نگاه سطحی به [[امامت]] و پایین آوردن [[مقام]] و [[منزلت]] آن، "نقش [[امام]] به‌عنوان یک [[حاکم]] نهایت [[حاکم دینی]]" صفات حداقلی برای [[امام]] ملحوظ داشتند که مهم‌ترین و چالشی‌ترین آنها عبارت‌اند از: [[علم دینی]] در حد [[اجتهاد]] و [[عدالت]] و [[تقوا]]<ref>ر. ک: بغدادی، کتاب اصول الدین، ص ۱۴۷؛قاضی ایجی، شرح المواقف، ج ۸، ص ۳۸۱؛ [[امام]] الحرمی‌ن جوینی، کتاب الأرشاد، ص ۳۵۸؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ج ۵، ص ۲۴۴؛ ابن خلدون، مقدمه، ص ۱۹۱؛ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسه، ص ۷۵۱.</ref>.

روشن است بسندگی در صفت [[علم]] به حد [[اجتهاد]] ـ که دارای مراتب قوت و [[ضعف]] است ـ بر دو نکته دلالت می‌‌کند. اولی عدم اعتبار صفت [[اعلمیت]] در [[امام]] که لازمه آن تجویز [[امامت مفضول]] بر [[فاضل]] است و دومی‌ [[خطا]] در [[اجتهاد]] است که نتیجه آن تجویز خطای [[امام]] در [[تفسیر دین]] و آموزه‌های آن است.

مشهور [[اهل سنت]] صفت [[عدالت]] و [[تقوا]] را در ابتدای [[امامت]] و [[خلافت]] پذیرفته، اما اعتبار آن را در استمرار [[حکومت]] مورد مناقشه قرار دادند، بعضی از ایشان معتقدند در صورت بروز [[فسق]] و خلاف [[عدالت]] برای [[حاکم]] در اثنای [[حکومت]] آن موجب سلب [[مشروعیت]] [[خلافت]] وی نمی‌گردد، چنان‌که [[باقلانی]]<ref>ر. ک: تمهید الأوایل، ص ۴۷۸. </ref>، [[تفتازانی]]<ref>ر. ک: شرح المقاصد، ج ۳، ص ۴۷۰.</ref> و [[نسفی]]<ref>"و لا ینعزل بالفسق و الجور"؛ شرح عاید اهل سنت، با شرح عبدالملک السعدی، ص ۲۶۷.</ref> تصریح می‌‌کنند [[امام]] هرگز با [[غصب]] [[اموال]]، [[قتل]] [[نفوس]] و عدم [[اجرای حدود]] از [[منصب]] خود [[عزل]] نمی‌شود و [[امت]] تنها [[وظیفه]] دارند او را [[نصیحت]] و نهایت وی را بترسانند.  

در سوی دیگر [[امامیه]] [[امامت]] را مفسّر [[حقیقی]] و [[حافظ دین]] انگاشته است که برحسب چنین [[مقام|مقامی‌]] آنان به‌جای [[اجتهاد]]، [[علم لدنی]] و [[الهام|الهامی‌]] و به‌جای [[عدالت]]، [[عصمت]] را جایگزین نموده‌اند که بر حسب آن از میان [[صحابه]] تنها [[امام علی]] {{ع}} از چنین [[ویژگی]] ممتازی برخوردار بوده است<ref>ر. ک: شیخ صدوق، الاعتقادات، مندرج در مصنفات شیخ مفید، ج ۵، ص ۹۶. </ref>.

بر این اساس [[امام]] از منظر [[اهل سنت]] تنها به عنوان [[حاکم]] و حداکثر [[حاکم دینی]] مطرح بوده و لازمه [[انکار]] صفت [[علم الهامی‌]] و [[عصمت]]، عدم [[حجیت]] و [[مرجعیت علمی]] و [[مرجعیت دینی|دینی]] [[امام]] است، اما از منظر [[امامیه]] [[امام]] به [[دلیل]] برخورداری از صفت [[علم الهامی‌]] و [[عصمت]]، [[جانشین]] [[حقیقی]] [[پیامبر]] و مانند او از [[مرجعیت علمی‌]]، [[دینی]] و [[حجت]] برخوردار است.

=== [[حجت الهی]] و [[مرجعیت علمی]] و [[مرجعیت دینی|دینی]] [[امام]] ===

لازمه صفت [[علم غیبی]]، [[الهام]] و [[عصمت امام|عصمت ائمه]]، [[حجیت]] [[قول و فعل]] آن بزرگواران در [[حق]] [[بندگان]] که لازمه‌اش [[واجب الاطاعه]] بودنشان است.

یکی از فرق‌های مهم [[امامیه]] و [[اهل سنت]] نوع نگاه آن دو به شخص و [[جایگاه امام]] است. [[امامیه]] [[امام]] را نه صرف [[خلیفه]] ظاهری [[پیامبر]] بلکه [[جانشین]] [[حقیقی]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} می‌‌دانند که [[خلیفه]] و مستدل عنه باید واجد شرایط و صفات خاص باشند تا [[صلاحیت]] [[تصدی]] [[امام]]، [[نبوت]] و [[امامت]] را داشته باشد. یکی از این صفات به [[مقام]] و [[منزلت امام]] پیش [[خداوند متعال]] برمی‌گردد، به این معنی، چنان‌که [[پیامبران الهی]] به علت [[حالات معنوی]] خاص و دارا بودن [[صفات کمالی]] [[انسان|انسان‌های]] [[برتر]] و [[وارسته]] زمان خود بودند و به همین جهت مورد [[لطف]] و [[عنایت الهی]] قرار گرفته و به [[مقام امامت]] [[مبعوث]] شدند، شخص [[امام]] نیز چنین باید باشد، پیش از [[مقام امامت]] می‌‌بایست واجد همه [[صفات کمالی]] لازم برای [[انسان کامل]] باشد تا با [[عنایت ربوبی]] به [[مقام امامت]] [[منصوب]] شود، به تعبیر [[عرفانی]]، [[امام]] باید اوّل "ولی" باشد تا در پرتو [[ولایت]] به [[مقام امامت]] برسد، چنان‌که [[ولایت]] گوهر [[نبوت]] است.  

این رویکرد به [[امام]] و [[امامت]] رویکرد [[فلسفی]] و [[عرفانی]] به اصل [[نبوت]] و چیستی آن است، [[فلاسفه]] و عرفا در تعریف [[نبی]] خاطر نشان کردند [[نبی]] دارای نفس قدسیه [[تکامل]] یافته‌ای است که در پرتو [[تهذیب]] آن با عالم [[غیبی]] "[[فرشتگان]]" و به تعبیری‌ "[[عقل فعال]]" [[ارتباط]] برقرار نموده و [[وحی]] را از آن اخذ می‌‌نماید، [[امامیه]] معتقدند [[امام]] نیز مانند [[پیامبر]] دارای نفس [[تکامل]] و مهذبی است که می‌‌تواند با [[عالم غیب]] [[ارتباط]] برقرار کند و چه‌بسا عالم ممکن نیز تحت تأثیر نفس قدسیه وی قرار گیرد، در اصطلاح از آن به "[[ولایت تکوینی]]" تعبیر می‌‌شود. نهایت فرق [[نبی]] و [[امام]] درباره دریافت و [[وحی]] و [[شریعت]] [[جدید]] است که آن با [[بعثت]] [[حضرت محمد]] {{صل}} به نقطه پایان خود رسیده است.  

عرفا نقش "ولی" را بالاتر از [[ارتباط با غیب]] می‌‌دانند و معتقدند "ولی مطلق" یا "[[قطب]]" [[واسطه فیض]] و [[حجت الهی]] در عالم است که هیچ‌وقت [[جهان]] از آن تهی نمی‌ماند<ref>ر. ک: الهیات شفا، ص ۴۵۵؛ مصنفات شیخ اشراق، ج ۲، ص ۱۱؛ صدرالمتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ج ۶، ص ۲۹۹؛ مطهری، آثار ج ۴، ص ۸۴۸. نکته قابل ذکر اینکه در این نگرش عرفای اهل سنت با [[امامیه]] مشترک‌اند و می‌‌توان گفت آنان دیدگاه [[امامیه]] را پذیرفتند لکن آنان [[جایگاه]] مزبور را به غیر [[امامان]] از جمله خودشان نیز جاری و شامل می‌‌دانند و همچنین عرفای اهل سنت منکر اصل [[نصب]] هستند؛ محی الدین عربی، فصوص، فص داوودیه؛ الفتحوحات، ج ۱، صص ۲۵۴ و ۱۴۳. </ref>.

نکته قابل ذکر اینکه عرفا این نکته ظریف و [[عرفانی]] را از [[احادیث]] [[شیعه]] در وصف "[[امام]]" اقتباس کرده و آن را بر "ولی" [[تطبیق]] داده‌اند که البته بعضی در [[تطبیق]] آن بر مصداق دچار [[اشتباه]] شده‌اند. حاصل آنکه [[امامیه]] "[[امام]]" را در حد یک [[ولی مطلق]] و [[انسان کامل]] مرتبط با [[عالم غیب]] و [[واسطه فیض الهی]] و [[حجت]] آسمانی می‌‌دانند، اما [[اهل سنت]] آن را به یک [[انسان]] عادی، نهایت در حد [[اجتهاد]] و [[عدالت]] فرو کاهیده و بعضاً منکر اعتبار شرط [[عدالت]] در استمرار [[حکومت]] [[حاکم]] شده‌اند.

=== [[وجوب]] [[عقلی]] یا [[نقلی]] [[امامت]] ===

از موارد [[اختلاف]] در بحث [[امامت]] بین [[شیعه]] و [[سنی]] درباره نحوه [[وجوب امامت]] است، به این معنا که آیا [[وجوب امامت]] [[حکم عقل]] بدون [[حکم شرع]] است و یا اینکه [[عقل]] در این مسئله حکمی‌ ندارد و [[نقل]]، [[حکم]] آن را [[تعیین]] نموده است؟

هر دو [[مکتب]] درباره اصل [[وجوب امامت]] و [[خلافت]] [[اتفاق نظر]] دارند، لکن اختلافشان در [[وجوب]] [[عقلی]] یا [[نقلی]] است. [[اکثریت]] [[اشاعره]] و جمعی از [[معتزله]] [[وجوب امامت]] را از باب [[دلیل سمعی]] و [[امامیه]] و برخی از [[معتزله]] آن را از باب [[وجوب]] [[عقلی]] پذیرفتند.  

بنابر دیدگاه [[اشاعره]] و [[معتزله]] [[تعیین امام]] نه بر [[خداوند]]، بلکه بر [[مردم]] [[واجب]] است. ([[حکم]] [[وجوب فقهی]])، اما [[امامیه]] معتقدند [[تعیین امام]] برحسب [[صفات]]کمال [[خداوند]] مانند صفت [[حکمت]] و [[لطف]] بر [[خداوند]] [[واجب]] است. البته این [[وجوب]]، [[وجوب]] [[علم کلام|کلامی‌]] "یعنی استفاده از صفات [[خدا]] = من اللّه" است و نه [[وجوب]] [[علم فقه|فقهی]] که بر [[خدا]] "[[علی]] اللّه" باشد<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[امامت ۲ (کتاب)|امامت]]، ص۳۴ - ۴۰.</ref>.

== امامت از دیدگاه اهل سنت از حرف تا عمل ==

علمای [[اهل سنت]] درباره مسئله امامت و [[خلافت]] دیدگاه‌های گوناگونی را مطرح کرده‌اند. این دیدگاه‌ها نه تنها از سبک و [[سلوک]] واحدی برخوردار نیست بلکه میان آنچه درباره امامت و [[خلافت]] گفته و نظر داده‌اند و آنچه در عمل به آن [[معتقد]] و [[متعهد]] شده‌اند فرسنگ‌ها فاصله است؛ زیرا از بررسی دیدگاه‌های [[اهل سنت]] درباره امامت به دست می‌آید که:

# [[اهل سنت]] از یک سو امامت را به عنوان [[ریاست]] عام و فراگیر در امور [[دین]] و [[دنیا]]، و نیز به عنوان [[جانشینی پیامبر]] {{صل}} معرفی می‌کنند<ref>ر. ک: شرح المقاصد، سعدالدین تفتازانی، ج۵، ص۲۳۲؛ شرح المواقف، متن از ایجی و شرح از علی بن محمد جرجانی، ج۸، ص۳۴۴.</ref> و از سوی دیگر می‌گویند: امامت از [[جایگاه]] مهم [[دینی]] و [[عقیدتی]] برخوردار نبوده، بحث و [[اثبات]] آن به استدلالات و [[براهین عقلی]] نیاز ندارد، بلکه از قبیل مسایل [[فروع فقهی]] به شمار می‌آید!<ref>ر. ک: الاقتصاد فی الاعتقاد، غزالی، ص۲۳۴، به نقل از الهیات، سبحانی، ج۲، ص۵۱۱، و شرح المواقف، ج۸ ص۳۴۴.</ref>.

# [[اهل سنت]] در یکجا [[عدالت]]، [[علم]]، [[اجتهاد]] و [[بصیر]] بودن را از [[شرایط امام]] و [[خلیفه]] [[مسلمانان]] می‌دانند<ref>ر. ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۲.</ref> و در جای دیگر می‌گویند اگر جاهلِ فاسقِ ظالمی بر [[کرسی خلافت]] تکیه زد و با [[اعمال]] خلاف خود موجب تعطیل شدن [[حدود الهی]] و وارد شدن [[ظلم و جور]] بر [[مسلمانان]] و نیز باعث تضییع [[حقوق]] آنان شد، از صلاحیت نمی‌افتد و از [[خلافت]] [[عزل]] نمی‌شود!<ref>ر. ک: التمهید، باقلانی، ص۱۸۱؛ الهیات، سبحانی، ج۲، ص۵۱۸؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۳.</ref>. به عنوان نمونه [[یحیی بن شرف النووی]] از علمای [[اهل سنت]] در شرح خود بر [[صحیح مسلم]] می‌گوید: به [[اجماع]] همه [[مسلمانان]] از [[اهل سنت]]، [[قیام]] علیه [[پیشوایان]] و [[جنگ]] با آنان [[حرام]] است، اگرچه از [[فاسقان]] و [[ستمکاران]] باشند. احادیثی که در این موضوع و در [[تأیید]] هم آمده، فراوان است. همه [[اهل سنت]] بر این امر متفقند که [[فرمانروا]] را بر اثر [[ارتکاب گناه]] و [[تبهکاری]]، نمی‌توان [[عزل]] کرد<ref>شرح صحیح مسلم، ج۱۲، ص۲۲۹.</ref>. وی همچنین می‌نویسد: اغلب [[فقها]]، [[محدثان]] و [[متکلمان]] [[اهل سنت]] بر این مطلب متفقند که [[امام]] و [[پیشوا]]، با ارتکاب [[فسق]] و [[ستم]] و عدم [[اجرای حدود]] و [[حقوق الهی]]، [[خلع]] و برکنار نمی‌شود و این موارد، [[قیام]] علیه او را توجیه نمی‌کند، بلکه به موجب [[احادیث]]، باید او را [[پند]] و [[اندرز]] داد و به راه آورد!<ref>شرح صحیح مسلم، ج۱۲، ص۲۲۹.</ref>. بر اساس این گزارش ـ که دیدگاه غالب و مشهور میان [[اهل سنت]] است ـ چنین فهمیده می‌شود که [[فسق]] و [[فجور]] و [[ظلم]] و [[بیدادگری]]، مانع [[مقام امامت]] نیست. پس در [[امام]]، [[عدالت]] و [[دادگری]]، معتبر نیست، بلکه هر [[فاسق]] و فاجری اگر بر [[کرسی]] امامت هر چند با [[زور]] [[شمشیر]] و [[کشتار]] تکیه بزند، او [[امام]] [[مسلمین]] بوده و [[اطاعت]] او بر [[مردم]] [[واجب]] است!

# عده‌ای از [[اهل سنت]] [[تعیین جانشین]] از سوی [[خلیفه]] پیشین را مطرح می‌کنند و برخی دیگر [[تعیین خلیفه]] توسط شورای خاص را و گروهی دیگر نیز می‌گویند حتی اگر کسی از راه [[قهر]] و [[غلبه]] و با [[زور]] [[اسلحه]] و [[قدرت]] نظامی هم [[منصب]] [[خلافت]] را اشغال کرد، هر چند که [[فاسق]] و [[جاهل]] باشد او خلیفه [[واجب]] الطّاعه [[مسلمانان]] است!<ref>ر. ک: احکام السلطانیه، ابوالحسن ماوردی، ص۶ - ۹؛ الهیات، ج۲، ص۵۲۲- ۵۲۴.</ref>

بنابراین، اگر [[خلافت]] و [[جانشینی پیامبر]] {{صل}} بنابر آنچه که [[اهل سنت]] می‌گویند از نوع مسایل [[فقهی]] و [[فروع]] [[دینی]] باشد، نه از نوع مسایل مهم [[اصول دین]]، پس [[مخالفت]] با چنین خلیفه‌ای و نپذیرفتن [[خلافت]] او، در صورتی که مخالف [[حجت شرعی]] و [[عقلی]] داشته باشد موجب [[کفر]] و [[فسق]] او نخواهد بود، بلکه از نوع [[مخالفت]] مجتهدی با [[مجتهد]] دیگر در [[استنباط]] خواهد بود<ref>[[عبدالله ابراهیم‌زاده آملی|ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله]]، [[امامت و رهبری - ابراهیم‌زاده آملی (کتاب)| امامت و رهبری]]، ص:۲۳-۲۵.</ref>

== رمزگشایی از دیدگاه متفاوت اهل سنّت در مسئله امامت ==

با توجه به دیدگاه‌های متفاوت و بلکه متضاد [[علما]] و [[متکلمان]] [[اهل سنت]] درباره امامت، این [[پرسش]] به [[ذهن]] می‌آید که ریشه و علّت آرای متضاد آنها در این مسئله چیست و چرا آنها در این مسئله بسیار مهم و حیاتی [[اسلام]] و [[مسلمانان]]، [[وحدت]] نظری نرسیده و آرای متفاوت و متضادی ارائه کرده‌اند؟

در پاسخ باید گفت، تردیدی وجود ندارد که این تنوّع تضادآمیز نگاه‌ها و دیدگاه‌های [[علما]] و [[متکلمان]] [[سنّی]] [[مذهب]] به مسئله امامت و [[خلافت]] پس از [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، برخاسته از مبانی [[فکری]] ـ [[اعتقادی]] [[اسلام]] و [[قرآن]] نبوده و نیست؛ زیرا [[آیین]] مترقّی، جامع و کاملی چون [[اسلام]] که ارزش‌ مدار بوده و همه [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[فضایل]] [[معنوی]] در آن به نحو اکمل و روشن آمده و [[تخلّق]] به آنها را از [[پیروان]] خود خواسته است، امکان ندارد [[تصور]] شود نسبت به فضیلتِ محوری "[[عدل]] و [[دادگری]]" و ضد آن "[[ظلم]] و [[بیدادگری]]" آن هم در مسئله بسیار مهم و سرنوشت‌ساز امامت و [[رهبری اسلامی]] بی‌اعتنا باشد و ملاک‌های ارزشی [[اسلام]] را زیر پا بگذارد و بگوید هر کس از هر راهی هر چند از راه [[زور]] و [[ستمگری]] و [[کشتار]] و تباهی‌گری به این [[منصب]] مهم [[خلافت]] و [[جانشینی پیامبر]] {{صل}} [[دست]] یافت، بر همه [[واجب شرعی]] است که از او [[اطاعت]] کنند و خروج علیه او نیز [[حرام]] [[شرعی]] باشد!

آیا به [[راستی]] هیچ [[عقل]] سالمی می‌پذیرد منصبی که روزی [[پیامبر خاتم]] {{صل}} با آن [[مقام]] والای [[علم]] و [[عصمت]] و در سمت [[نبوّت]] و [[رسالت]] تکیه زده بود، پس از او همان [[منصب]] و [[جایگاه]] [[رهبری]] بر [[اسلام]] و [[امت اسلامی]]، بدون هیچ ضابطه و معیار ارزشی قابل [[تصدی]] و تصاحب برای هر فردی حتی بدون هیچگونه [[شایستگی]] باشد؟! هرگز.

بنابراین، باید ریشه و علت این دیدگاه‌های متفاوت و متضاد را در جای دیگری جست‌وجو کرد و از آن رمزگشایی نمود. توضیح آنکه بررسی‌ها نشان می‌دهد طرز تلقی [[اهل سنت]] از امامت و [[خلافت]]، نه ملهم از [[مبانی دینی]] و یا تأسّی به [[سیره]] قولی و عملی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} بوده و نه اینکه برخاسته از طرز [[تفکر]] عمیق [[دینی]] آمیخته با استدلال‌ها و [[براهین عقلی]] است، بلکه برگرفته از عملکرد خلفای سه‌گانه نخستین در [[نصب]] و [[گزینش خلیفه]] پس از خود است و سپس برای توجیه آنچه در این زمینه در دوران خلفای [[اموی]] و [[عباسی]] رخ داده، است.

بر این اساس، اگر می‌بینیم [[اهل سنت]] در یک دیدگاه در [[گزینش خلیفه]]، به [[اجماع اهل حل و عقد]] [[معتقد]] شده‌اند، مبتنی بر شیوه [[انتخاب خلیفه]] اول "[[ابوبکر]]" است<ref>ر. ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۵۲ - ۲۵۳؛ شرح المواقف، ج۸، ص۳۵۱ ۳۵۲.</ref>؛ و اگر در دیدگاه دیگری، [[شیوه]] [[نصب]] [[خلیفه]] را پیش می‌کشند، برگرفته از شیوه [[انتخاب خلیفه]] دوم "[[عمر]]" است که توسط [[خلیفه اول]] [[نصب]] و معرّفی شده است<ref>ر. ک: اصول الدین، ابی‌منشور عبد القاهر بن الطاهر التمیمی البغدادی، ص۲۸۵؛ الاحکام السلطانیة، ماوردی، ص۱۰.</ref> و اگر شورای خاص را نیز پذیرفته و مطرح کرده‌اند، به [[عمل]] [[خلیفه دوم]]، مستند است که در [[نصب]] [[خلیفه]] پس از خود چنین عمل کرده است<ref>الاحکام السلطانیه، ص۱۰.</ref> و اگر می‌بینیم [[معتزله]] مدعی شده‌اند حداقل پنج نفر باید باشند نیز مستند به همان [[رأی]] است<ref>الاحکام السلطانیه، ص۷.</ref>. اینکه گفته‌اند اگر کسی به [[زور]] بر سر [[مردم]] مسلّط شد هر چند فاقد [[عدالت]]، [[علم]] و [[فضل]] باشد، او [[خلیفه مسلمین]] و "[[امیرالمؤمنین]]" است و [[اطاعت]] از او بر همه [[مسلمانان]] [[واجب]] بوده و [[شورش]] علیه او و [[مخالفت]] با او [[حرام]] است، ریشه این گفتار و دیدگاه در [[گزینش خلیفه]]، تمام تحولات [[تاریخ]] [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]] و کودتاها و جابجایی‌های [[حکام]] در آن دوران‌هاست!<ref>مقدمه ابن خلدون، رضوان ابراهیم، ص۱۴۴؛ الاحکام السلطانیة، ص۵ - ۲۱، باب اول:</ref>

از آنچه گفته شد این [[حقیقت]] به دست می‌آید که [[اهل سنت]] با پایین آوردن [[شأن امامت]] از [[جایگاه]] [[عقیدتی]] به حد [[فروع فقهی]] و نیز [[پذیرش]] امامت بدون [[نصب الهی]] و اینکه هر کس به هر نحوی که توانست بر اریکه [[قدرت سیاسی]] تکیه زند، او [[امام]] و [[اولی الامر]] [[واجب الاطاعه]] است، در واقع نخستین پایه تفکیک [[دین]] از [[سیاست]] را رقم زدند و همین امر، موجب بزرگترین نقطه [[انحراف]] از مسیر [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} شده، که در [[دل]] خود هزاران [[انحراف]] دیگری را به همراه آورده است که هنوز [[جوامع اسلامی]] دچار آنهاست<ref>[[عبدالله ابراهیم‌زاده آملی|ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله]]، [[امامت و رهبری - ابراهیم‌زاده آملی (کتاب)| امامت و رهبری]]، ص:۲۵-۲۷.</ref>.

== [[امامت]] در [[منابع اهل سنت]] ==

اکثر عامّه معتقدند امامت از [[فروع دین]] است به این معنا که بقای [[دین]] بر [[وجود امام]] توقّف ندارد، بلکه [[نظم]] یافتن و [[نظام]] مند شدن امور [[مسلمانان]] وابسته به آن است. پس اگر امور مسلمانان به نحوی دیگر نظم و سر و سامان یابد احتیاج به [[امام]] نیست! طبق این مبنا، [[نصب امام]] بر عهده [[خداوند]] لازم نیست و دیگران باید کسی را برای [[ریاست]] و [[رهبری]] و... [[انتخاب]] کنند. بر این اساس، بحث کیفیت نصب امام مطرح می‌شود که آیا به [[اختیار]] بعضی از [[امّت]] است یا اکثر امّت و یا....

ما بعضی از کلمات بزرگان عامّه را ذکر می‌کنیم تا معلوم شود که بقای دین در نظر آنان بر وجود امام توقف ندارد و امامت از [[فروع فقهی]] مانند بقیه [[اعمال]] مکلّفین است:

{{عربی|لا نزاع فی أنّ الإمامه بعلم الفروع ألیق}}<ref>شرح المقاصد، ج۲، ص۲۷۱ در چاپ دیگر، ج۵، ص۲۳۲.</ref>؛

[[نزاع]] و اختلافی میان [[علما]] نیست در این که [[الحاق]] مباحث امامت به [[علم]] [[فروع]] و [[احکام]] عملیّه، سزاوارتر است.

[[سید شریف جرجانی]] می‌گوید:

امامت جزء [[اصول دین]] و [[عقاید]] نیست؛ بلکه از فروع دین و جزء [[علم فقه]] است که به [[افعال]] و کارهای مکلّفین می‌پردازد.

[[قاضی]] [[فضل بن روزبهان]] می‌گوید:

{{عربی|إعلم أنّ مبحث الإمامه عند الأشاعره لیست من أصول الدیانات و العقائد، بل هی عند الأشاعره من الفروع المتعلّقه بأفعال المکلّفین}}<ref>دلائل الصدق، ج۲، ص۴؛ احقاق الحق، ج۲، ص۲۹۴ نقلاً عنه.</ref>؛

مبحث امامت نزد [[اشاعره]] از اصول دین نیست؛ بلکه از قبیل احکام فرعی و [[فقهی]] است که مربوط به اعمال مکلّفین است.

بدان، نظر و [[تأمّل]] در [[امامت]] از امور مهمّه نیست و نیز از [[علوم عقلی]] نیست بلکه از [[علوم فقهی]] است و آن محل تعصّبات و [[نزاع‌ها]] است و کسی که از [[خوض]] در آن دوری کند، سالم‌تر می‌ماند از کسی که در آن خوض و تأمّل کند، اگر چه به [[حق]] و صواب برسد، چه رسد به کسی که به [[خطأ]] و غلط افتد. و از آنجایی که [[عادت]] بر این است که [[اعتقادات]] را به بحث امامت ختم می‌کنند، ما هم خواستیم روش متعارف را بپیماییم، چون باز داشتن [[قلوب]] از روش متعارف بسیار مورد [[نفرت]] است.

 

{{عربی|و اعلم أنّ الکلام فی الإمامه لیس من أصول الدیانات، و لا من الأمور اللابدّیّات بحیث لا یسع المکلّف الإعراض عنها و الجهل بها، بل لعمری إنّ المعرض عنها لأرجی من الواغل فیها، فإنّها قلّما تنفک عن التعصّب و الأهواء و إثاره الفتن و الشحناء و الرجم بالغیب فی حقّ الأئمه و السّلف بالإزراء، و هذا مع کون الخائض فیها سالکا سبیل التحقیق، فکیف إذا کان خارجا عن سواء الطریق؟! لکن لمّا جرت العاده بذکرها فی أواخر کتب المتکلّمین و الإبانه عن تحقیقها فی عامّه مصنّفات الأصولیین، لم نر من الصواب خرق العاده بترک ذکرها فی هذا الکتاب}}<ref>غایة المرام فی علم الکلام، ج۳۶۳، لسیف الدین الآمدی.</ref>.

 

بدان، بحث و تکلّم در امامت از [[اصول دین]] نیست و نیز از اموری که ناگزیر باشد مکلّف به بحث آن - به حیثی که [[جهل]] و [[اعراض]] از آن جایز نباشد نیز - نیست. بلکه به جانم قسم کسی که از آن اعراض نموده و متعرّض آن نشده [[امید]] به نجاتش از کسی که به آن [[اشتغال]] ورزیده بیشتر است؛ زیرا بسیار کم اتّفاق می‌افتد که این بحث از تعصّبات و هواها و [[فتنه]] انگیزی و [[دشمنی]] و با [[پیشگویی]] و [[رجم به غیب]] از تنقیص نمودن [[امامان]] و گذشتگان، منفک و خالی باشد. اینها که گفتیم در صورتی است که محقّق و فحص کننده در مسئله [[امامت]]، راه تحقیق و تتبّع را در پیش گرفته باشد! پس چگونه خواهد بود وقتی که از طریق مستقیم خارج شود و بنایش بر تحقیق و بررسی [[حقیقت]] نباشد!

 

{{عربی|و هی عندنا من الفروع، و إنّما ذکرناها فی علم الکلام تأسیّا بمن قبلنا}}<ref>المواقف، ص۳۹۵.</ref>؛

 

[[تفتازانی]] می‌گوید:

{{عربی|لا نزاع فی أنّ مباحث الإمامه بعلم الفروع ألیق، لرجوعها إلی أنّ القیام بالإمامه، و نصب الإمام الموصوف بالصفات المخصوصه، من فروض الکفایات، و هی أمور کلیّه تتعلّق بها مصالح دینیّه أو دنیویّه، لا ینتظم الأمر إلاّ بحصولها، فیقصد الشارع تحصیلها فی الجمله من غیر أن یقصد حصولها من کلّ أحد. و لا خفاء فی أنّ ذلک من الأحکام العملیه دون الاعتقادیه}}<ref>شرح المقاصد، ج۲، ص۲۷۱.</ref>؛

نزاعی نیست در این که مباحث امامت به [[علم]] فروع دین سزاوارتر است؛ چون برگشت مسئله امامت به این است که [[قیام]] به امامت و [[نصب امام]] موصوف به صفات مخصوص، از [[واجبات کفایی]] است. و آنها اموری کلّی هستند که [[مصالح دینی]] و [[دنیوی]] به آنها تعلّق می‌گیرد به طوری که امر منتظم نمی‌شود مگر به حاصل شدن آن امور، پس مقصود نظر [[شارع]]، تحصیل آنها فی الجمله است بدون این که حصولش را از هر شخصی قصد کند. و مخفی نماند که آن از [[احکام]] فرعیّه عملیّه است نه از مسائل اعتقادیه.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]] ص ۵۱.</ref>

 

== [[امامت]] نزد عامّه ==

آنچه عامّه می‌گویند که [[نصب امام]] بر [[خدا]] لازم نیست و بر [[مسلمانان]] [[واجب]] است برای [[انتظام]] احوال [[جمعیت]] خود، امیری [[نصب]] کنند، و هر کس را ایشان [[اختیار]] کنند و [[امیر]] گردانند، [[امام]] و [[خلیفه رسول خدا]] {{صل}} خواهد بود، ادّعایی [[باطل]] و [[کلامی]] سخیف است.

 

نیز معلوم گردید که «امام باید [[معصوم]] باشد» بلی بر مبنای کسانی که [[معاویة بن ابی‌سفیان‌]]ها را «خال المؤنین» و عایشه‌ها را «اُم المؤنین» می‌دانند و یزیدها را «[[امیرالمؤمنین]]» خطاب می‌کنند و [[خلیفه]] آنها درحالی که مست شراب است وارد [[محراب]] [[عبادت]] می‌شود و [[نماز صبح]] را چهار رکعت می‌گذارد و در [[سجده]] [[نماز]] می‌گوید: «اشربی و اسقنی»<ref>یعنی: «به من شراب بنوشان و مرا سیراب کن» روایت کرده‌اند که ولید بن عقبه زناکار و شراب خوار بود، تا جایی که در کوفه شراب خورد و در مسجد جامع کوفه به عنوان امامت جماعت برای نماز صبح ایستاد و نماز صبح را چهار رکعت خواند سپس رو به مردم کرد و گفت: آیا بیشتر بخوانم؟ (تاریخ الخلفاء سیوطی، ص۱۰۴؛ الکامل ابن اثیر، ج۲، ص۴۲؛ اسد الغابه، ج۵، ص۹۱؛ ابوالفرج در اغانی، ج۴، ص۱۷۸؛ مسند احمد، ج۱، ص۱۴۴؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۶۰؛ الغدیر، ج۸، ص۱۲۰).</ref> و [[نماز جمعه]] را در چهارشنبه می‌گذارند!<ref>{{عربی|صلّی معاویه بهم عند مسیرهم إلی صفّین الجمعه یوم الأربعاء}}. مروج الذهب، ج۲، ص۷۲؛ الغدیر، ج۱۰، ص۱۹۶.</ref> و بزرگ‌ترین [[بدعت‌ها]] را در [[دین]] ایجاد می‌کنند، [[انتخاب]] غیر معصوم [[بلا]] مانع است!<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]] ص ۱۹۰.</ref>

 

امامت؛ [[ریاست]] و [[سرپرستی]] عمومی در امور [[دین]] و [[دنیا]] به عنوان [[جانشین پیامبر]] [[اسلام]] {{صل}} است<ref>علی بن محمد فاضل القوشجی، شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۶۵.</ref>.

 

بر اساس این تعریف، امامت یک [[مسئولیت]] ظاهری و در حد یک [[حکومت]] است که بر [[اساس دین]] می‌باشد. این تعریف [[جامع‌ترین]] تعریفی است که [[عامه]] گفته‌اند.

 

«[[قاضی]] [[ابوبکر محمد بن طیب باقلانی]]» [[متکلم]] عصر عضدالدوله دیلمی در کتاب [[التمهید (کتاب)|التمهید]] می‌گوید: «[[امام]] با [[غصب]] [[اموال]] [[مردم]]، [[قتل نفس محترمه]]، تضییع [[حقوق مردم]] و عدم [[اجرای حدود]] بر کنار نمی‌شود»<ref>محمد بن الطیب الباقلانی، تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، ص۴۷۸.</ref>.

 

«[[تفتازانی]]» نیز می‌گوید: «اگر کسی [[خلافت]] را از راه [[قهر و غلبه]] به دست آورد [[خلیفه]] اسلام خواهد بود؛ گرچه [[فاسق]] و [[جاهل]] به [[احکام]] باشد. اگر به کار [[نامشروع]] [[فرمان]] داد، [[اطاعت]] از او لازم نیست، خواه [[عادل]] باشد، خواه فاسق»<ref>التفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۳.</ref>.

 

وی در جای دیگری می‌گوید: «امام بر اثر [[آلودگی]] به [[گناه]] و [[ستم]] از [[مقام امامت]] بر کنار نمی‌شود؛ زیرا [[پیشوایان]] و [[امیران]] اسلام پس از [[خلفا]]، [[گناه آشکار]] می‌کردند و [[امت اسلامی]] از آنان اطاعت می‌کردند»<ref>التفتازانی، مسعود بن عمر، شرح العقائد النسفیه، تحقیق: محمد عدنان درویش، ص۲۳۹.</ref><ref>[[محمد ساعدی|ساعدی، محمد]]، [[آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار (کتاب)|آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار]]، ص ۴۹.</ref>