نواب چهارگانه امام مهدی چه کسانی بودند؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

| تعداد پاسخ = ۱۳

'''[[نواب چهارگانه]] [[امام مهدی]] {{ع}} چه کسانی بودند؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[مهدویت (پرسش)|مهدویت]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی [[جامع]] این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[مهدویت]]''' مراجعه شود.

* «'''[[نائب اول]]''': [[ابو عمرو عثمان بن سعید العمری الأسدی]]: برای سه [[امام]] [[نیابت]] کرده: [[حضرت]] [[امام علی النقی]] {{ع}} و [[حضرت]] [[امام حسن عسکری]] {{ع}} و [[حضرت حجت]] {{ع}}. [[نیابت امام مهدی|نیابت]] او برای [[حضرت حجت]] {{ع}} از سال ۲۶۰ تا ۲۸۰ بود.

* '''[[نائب دوم]]''': [[محمد بن عثمان العمری‌]] سر او [[محمد بن عثمان]] العمری بعد از [[وفات]] پدرش به [[نیابت امام مهدی|نیابت حضرت]] [[انتخاب]] شد. از سال ۲۸۰ تا سال ۳۰۵ و او نیز از [[حضرت عسکری]] {{ع}} [[نیابت]] کرده.

«[[حضرت]] [[امام مهدی|ولی عصر]] {{ع}} در دوران [[غیبت]] صغرای خود چهار سفیر و [[نایب]] داشتند که به زندگانی هر چهار نفر اشاره کوتاهی می‌نماییم.

۱. '''[[نایب اول]]: [[ابو عمرو عثمان بن سعید عمری]]:''' او انسانی مورد [[اعتماد]] همگان و به عنوان [[وکیل]] خاص [[امام هادی]] {{ع}} و بعد از [[شهادت]] [[امام هادی]] {{ع}} [[وکیل]] خاص [[امام عسکری]] {{ع}} مطرح بوده است<ref>منتهى المقال و المهدى، ص ۱۸۱؛ بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۴۵.</ref>. او در روایاتی از طرف [[امام هادی]] {{ع}} و [[امام عسکری]] {{ع}} مورد تأیید و [[تمجید]] قرار گرفته است. [[امام هادی]] درباره او می‌فرمایند: [[عثمان بن سعید]] مورد [[اطمینان]] من و [[امین]] من است و آنچه به شما بگوید از [[ناحیه]] من می‌گوید<ref>اعیان الشیعه، ج ۴، بخش ۳، ص ۱۶.</ref>. [[احمد بن اسحاق]] می‌گوید بعد از [[شهادت]] [[امام هادی]] نزد [[امام عسکری]] {{ع}} رفتم، فرمودند: [[عثمان بن سعید]] [[امین]] من است و [[وکیل]] من است و فرزندش [[وکیل]] فرزندم [[امام مهدی|مهدی]] است<ref>مجلسى، بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۴۴.</ref>. [[نقل]] شده است در [[مجلسی]] که [[عثمان بن سعید عمری]] همراه [[چهل]] تن از [[شیعیان]] [[امام عسکری]] {{ع}} بودند [[حضرت]] [[فرزند]] خود [[امام مهدی|مهدی]] را به او نشان داد، و بر [[امامت]] و [[غیبت]] او تصریح کرد و درباره [[وکالت]] او فرمود هر آنچه [[عثمان بن سعید]] می‌گوید قبول کنید<ref>مجلسى، بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۴۶، ح ۱.</ref>. [[عثمان بن سعید]] بعد از [[شهادت]] [[امام عسکری]] {{ع}} به تصریح آن [[حضرت]] و [[نصّ]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} هنگام ورود [[قمی‌ها]] به [[سامرا]] به عنوان سفیر اوّل آن [[حضرت]] [[منصوب]] گردید و از آن موقع به انجام [[وظایف]] می‌پرداخت تا آنکه وقت وفاتش فرا رسید، فرزندش [[ابو جعفر]] [[محمد بن عثمان]] متولّی تجهیز او شد و در جانب غربی [[بغداد]] به [[خاک]] سپرده شد<ref>مجلسى، بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۵۰، ح ۳.</ref>.

۲. '''[[نایب دوم]]: [[محمد بن عثمان]]:''' بعد از [[وفات]] [[عثمان بن سعید]] از [[ناحیه مقدسه]] نامه‌ای صادر شد و [[حضرت]] در آن [[نامه]] با تسلیت به فرزندش [[محمّد]] او را به [[وکالت]] [[ناحیه]] [[مقدّس]] [[منصوب]] کرد<ref>طوسى، الغیبة، ص ۳۶۱؛ صدوق ۱، کمال الدین، ص ۵۱۰؛ بحار، ج ۵۱، ص ۳۴۸.</ref>. [[شیخ طوسی]] درباره او می‌گوید [[محمد بن عثمان]] و پدرش هر دو [[وکیل]] [[امام مهدی|صاحب الزمان]] بوده‌اند و نزد آن [[حضرت]] دارای [[مقام]] بزرگی بوده‌اند<ref>منهج المقال.</ref>. [[یعقوب ابن اسحاق]] می‌گوید به وسیله [[محمد بن عثمان]] نامه‌ای [[خدمت]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} فرستادم و از بعضی مشکلات [[دینی]] سؤال نمودم، جواب [[نامه]] با دستخط [[مبارک]] [[امام مهدی|امام]] واصل شد و ضمن آن نوشته بود [[محمد بن عثمان عمری]] موثّق می‌باشد و نامه‌هایش نامه‌های من است<ref>بحار، ج ۵۱، ص ۳۴۹.</ref>. و بالاخره بعد از حدود ۵۰ سال که متصدّی [[منصب]] [[نیابت]] بود در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ روحش به [[ملکوت]] اعلی پرواز کرد<ref>بحار، ج ۵۱، ص ۳۵۱.</ref>. [[محمد بن علی بن اسود قمی]] می‌گوید، [[محمّد بن عثمان]]، قبری برای خودش کنده بود، علّتش را پرسیدم، پاسخ داد از جانب [[امام مهدی|امام]] مأمورم کارهایم را جمع و [[جور]] کنم، دو ماه بعد از آن واقعه از [[دنیا]] رفت<ref>بحار، ج ۵۱، ص ۳۵۵.</ref>. و در کنار [[قبر]] پدرش ([[غرب]] [[بغداد]]) به [[خاک]] سپرده شد.

۴. '''[[نایب چهارم]]: [[شیخ]] [[ابو الحسن علی بن محمد سمری]]:''' او بعد از درگذشت [[حسین بن روح نوبختی]] به [[دستور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} امر [[نیابت امام مهدی|نیابت]] را عهده‌دار شد. وی از [[تاریخ]] هجدهم [[شعبان]] ۳۲۶ تا پانزدهم [[شعبان]] ۳۲۹ یا به [[نقلی]] تا پانزدهم [[شعبان]] ۳۲۸ [[سازمان وکالت]] و [[سازمان نیابت|نیابت]] را [[رهبری]] نموده است. آخرین [[توقیع]] از [[ناحیه]] مقدّسه شش روز قبل از درگذشت [[علی]] بن [[محمّد]] [[سمری]] صادر شد، در این [[توقیع]]، [[حضرت]]، زمان درگذشت نایبش را یادآور شد و اعلام فرمودند بعد از درگذشت او، [[حضرت]]، سفیری تعیین نخواهند فرمود و دوران [[غیبت صغری]] با درگذشت [[علی بن محمد سمری]] تمام خواهد گشت و [[غیبت کبری]] شروع می‌گردد<ref>صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۵۱۶؛ مجلسى، بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۵۹.</ref>»<ref>[[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص۲۶۱-۲۶۵.</ref>.

'''۱. [[نایب اول]]، [[عثمان بن سعید عمری]]''': او نخستین [[نایب]] [[امام مهدی]] {{ع}} است که به زیّات و سمّان (= روغن فروش) معروف بوده؛ زیرا فعالیت‌های [[سیاسی]] – مذهبی خود را در پوشش این کار انجام می‌داد<ref>الغیبه طوسی، ص ۲۱۴؛ بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۴۴.</ref> [[عثمان بن سعید]] از [[جوانی]] خدمت‌گذار چند [[امام]] بود. وی [[وکیل]] [[امام هادی]] {{ع}} و در ده سال آخر [[امامت]] آن [[حضرت]]، [[رهبر]] [[سازمان وکالت]]<ref>رجال طوسی، ص ۵۲۶.</ref> و [[رئیس]] وکلای [[امام عسکری]] {{ع}} بود. وجوهات [[پیروان]] [[امام عسکری]] {{ع}} به او تحویل می‌شد<ref>تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ص ۱۴۹.</ref> و سپس [[وکیل]] ویژه و [[نائب خاص]] [[امام مهدی]] {{ع}} شد.

[[شیخ طوسی]] در این باره می‌نویسد: [[احمد بن اسحاق بن سعد قمی]] می‌گوید: روزی به محضر [[امام هادی]] {{ع}} رسیدم و گفتم: من گاهی [[غایب]] و گاهی حاضرم [یعنی گاهی در اینجا هستم و گاهی در نقطه دور دستی هستم] و نمی‌توانم مسایل شرعی خود را از شما بپرسم. وقتی هم که حاضرم، همیشه نمی‌توانم به حضور شما برسم. سخن چه کسی را بپذیرم و از چه کسی [[فرمان]] ببرم؟ [[امام]] فرمود: "این ابوعمرو، [[عثمان بن سعید عمری]]، فردی [[موثق]] و [[امین]] است. او مورد [[اعتماد]] و [[اطمینان]] من است. آنچه به شما می‌گوید، از جانب من می‌گوید و آنچه به شما می‌رساند از طرف من می‌رساند". بعد از [[شهادت]] [[امام هادی]] {{ع}} در یکی از روزها به نزد فرزندش [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} شرفیاب شدم و همان مطلب را از ایشان پرسیدم. آن [[حضرت]] همان پاسخ [[امام هادی]] {{ع}} را تکرار کرد و فرمود: این ابوعمرو [[عثمان بن سعید عمری]] مورد [[اعتماد]] و [[اطمینان]] [[امام]] پیشین و نیز مورد [[اطمینان]] من در [[زندگی]] و پس از [[مرگ]] من است. آنچه به شما بگوید، از جانب من می‌رساند<ref>اختیار معرفة الرجال، ص ۲۱۵؛ منتخب الاثر، ص ۳۹۲.</ref>. این سخن در میان [[شیعیان]] شایع شد و آنها او را با [[عظمت]] یافتند. [[امام عسکری]] {{ع}} درباره او فرمود: [[گواه]] باشید که [[عثمان بن سعید عمری]] [[وکیل]] من است و پسرش [[محمد]] نیز [[وکیل]] پسرم [[مهدی]] خواهد بود<ref>الغیبة، طوسی، ص ۲۱۶؛ منتخب الأثر، ص ۳۹۴.</ref>. پس از [[رحلت]] [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}}، همین [[عثمان بن سعید عمری]] بود که مراسم [[غسل]] دادن و [[کفن]] کردن و [[خاکسپاری]] آن [[حضرت]] را عهده‌دار شد<ref>تاریخ الغیبة الصغری، ص ۳۹۹.</ref>. این خود بر [[مقام]] والای [[عثمان بن سعید]] دلالت می‌کند. او بعد از [[رحلت]] [[امام عسکری]] {{ع}} از [[سامرا]] به [[بغداد]] رفت و در منطقه [[کرخ]] (محل سکونت [[شیعیان]]) ساکن شد و در آنجا تا پایان [[زندگی]]، امور [[نیابت]] را [[سرپرستی]] کرد. برخی گفته‌اند: در گذشت او قبل از سال ۲۶۷ ق روی داد<ref>تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ص ۵۶؛ رجال نجاشی، ج ۱، ص ۲۱۸.</ref>.

'''۲. [[نایب دوم]]، [[عثمان بن سعید|ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری]]''': او پس از [[وفات]] پدرش، [[عثمان بن سعید]] به جای او نشست و به [[وکالت]] و [[نیابت خاص]] از سوی [[امام مهدی|امام عصر]] {{ع}} [[منصوب]] شد. [[محمد بن عثمان]] نیز همانند پدرش، از نظر [[تقوا]] و [[موقعیت]] [[اجتماعی]] مورد قبول و [[احترام]] خاص [[شیعیان]] بود. در بزرگی شخصیت او همین بس که [[امام عسکری]] {{ع}} درباره او و پدرش به [[احمد بن اسحاق قمی]]،<ref>او وکیل [[امام عسکری]] {{ع}} در میان شیعیان قم و از چهره‌های مشهور و مورد اعتماد شیعه بوده و محضر سه [[امام]] بزرگوار [[امام هادی]] و [[امام عسکری]] و [[امام مهدی]] {{عم}} را درک کرده است.</ref> چنین فرمود: عمری و پسرش –[[محمد بن عثمان]]- هر دو [[امین]] و مورد [[اعتماد]] من هستند. آنچه به تو برسانند از جانب من می‌رسانند و آنچه به تو بگویند از طرف من می‌گویند. سخنان آنان را بشنو و از آنان [[پیروی]] کن؛ زیرا این دو نفر مورد [[اعتماد]] و امینِ من هستند<ref>الغیبه، طوسی، ۳۹۵؛ الکافی، ج ۱، ص ۲۳۰.</ref>. به علاوه[[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} پیشاپیش از [[نیابت|نیابتِ]] او، به [[شیعیان]] خبر داده بود، آن‌گاه که فرمود: [[شاهد]] باشید که [[عثمان بن سعید عمری]] [[وکیل]] من است و پسرش [[محمد]] [[وکیل]] فرزندم [[مهدی]] {{ع}} است<ref>همان، ۳۵۶.</ref> [[محمد بن عثمان]] پس از حدود [[چهل]] سال [[نیابت امام مهدی|نیابت]]، در سال ۳۰۵ ق در گذشت؛ در حالی که با [[راهنمایی]] [[امام مهدی]] {{ع}} دو ماه پیش از مرگش از زمان وفاتش خبر داده بود<ref>الغیبة، طوسی، ص ۳۶۵، ح ۳۳۳.</ref>.

'''۳. [[نایب سوم]]: [[حسین بن روح|ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی]]''': او از [[طایفه]] بنی نوبخت [[قم]] است که در زمان نخستین [[نائب]] [[امام]] به [[بغداد]] [[مهاجرت]] کرد<ref>تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص ۱۹۲.</ref> [[حسین بن روح]] پیش از درگذشت [[نایب دوم]] از [[ناحیه مقدسه]] به [[نیابت امام مهدی|نیابت]] [[منصوب]] شد و توسط [[نایب دوم]] به [[خواص]] [[شیعیان]] و [[وکیلان]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} معرفی شد. او پس از درگذشت [[محمد بن عثمان]] در سال ۳۰۵ ق [[نیابت امام مهدی|نیابت]] را به عهده گرفت.

درباره شخصیت او بعضی نوشته‌اند که از [[اصحاب]] [[امام عسکری]] {{ع}} بوده<ref>مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۴۲۳.</ref> و در میان [[شیعیان]] [[بغداد]] [[موقعیت]] [[اجتماعی]] خوبی داشته است؛ به ویژه که وی در زمان [[سفیر دوم]]، یکی از [[کارگزاران]] او بوده و در سال‌های آخر سفارتش، به عنوان [[وکیل ارشد]] و واسطه بین او و دیگر [[وکیلان]] و ناظر بر [[اموال]] [[محمد بن عثمان]] [[منصوب]] شده است<ref>الغیبة، طوسی، ص ۳۷۱ و ۳۷۲.</ref>. [[ام کلثوم]] دختر [[محمد بن عثمان]]  می‌گوید: [[حسین بن روح]] سال‌ها طولانی [[وکیل]] [[محمد بن عثمان]] و ناظر بر املاک او بود و [[اسرار]] او را به سران [[شیعه]] می‌رساند و از [[نزدیکان]] خاص وی بود... بدین سبب [[حسین بن روح]] در [[قلوب]] [[شیعیان]]، [[جایگاه]] والایی یافت.... و [[فضل]] و امانتش همه جا منتشر شده بود... و من یکی نفر [[شیعه]] را نمی‌شناسم که درباره [[وکالت]] او [[شک]] باشد<ref>تاریخ عصر غیبت، ص ۲۹۶.</ref>.

'''۴. [[نایب چهارم]]، [[علی بن محمد سمری|ابوالحسن علی بن محمد سمری]]''': او در [[سازمان وکالت]] [[شیعه]] به حُسن سابقه مشهور بود و گذشته [[نیکو]] و [[امانت‌داری]] او سبب شد [[جایگاه]] والایی در میان [[شیعیان]] و به ویژه وکلای [[امام مهدی|امام عصر]] {{ع}} یابد و آن‌گاه که او از سوی [[امام مهدی]] {{ع}} به [[نیابت خاصه]] [[منصوب]] شد، مورد قبول و پذیرش همه قرار گرفت<ref>کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۲۹۸.</ref>.

[[نایب چهارم]] از خانوده‌ای [[متدین]] و پیرو [[اهل بیت]] {{عم}} بود؛ به گونه‌ای که بسیاری از [[خاندان]] او نیمی از درآمد املاک خود را وقف [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} کردند و آن [[اموال]] را به صورت سالانه برای آن [[حضرت]] می‌فرستادند<ref>همان.</ref>. [[علی بن محمد سمری|سمری]] مدت [[نیابت امام مهدی|نیابتش]] کوتاه بود و شرایط زمانش، شرایط خاص [[سیاسی]] بود؛ به همین سبب، فعالیت‌های او به آیندگان نرسیده است. مهم‌ترین حادثه در [[نیابت امام مهدی|نیابت]] او، پایان‌یافتن دوره [[غیبت صغرا]] و [[نیابت خاصه]] است که با صدور توقیعی از سوی [[امام]] انجام گرفت. شش روز قبل از درگذشت [[علی بن محمد سمری]]، توقعی صادر شد که زمان [[مرگ]] وی را [[پیش‌گویی]] کرد و خبر داد که دیگر نایبی نیست و با [[مرگ]] او دروره [[غیبت کبرا]] آغاز خواهد شد»<ref>[[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید ۵ ج۲]]، ص۱۹۴-۱۹۷.</ref>.

«در مدت [[غیبت صغرا]]، چهار سفیر یا [[نایب]] خاصّ، [[نامه‌ها]] و [[توقیعات]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} را به [[مردم]] می‌رساندند و خود به [[زیارت]] ایشان نایل می‌شدند. این سفیران یا [[نواب چهارگانه]]، به ترتیب عبارتاند از:

# '''[[عثمان بن سعید عمری|ابو عمرو عثمان بن سعید عمری]]:''' نام وی "[[عثمان بن سعید]]"، کنیه‌اش "ابو عمرو" و لقبش "العمری"، "سمّان"، "[[اسدی]]" و "[[عسکری]]" می‌باشد. [[علت]] ملقب شدن او به "سمّان" این بود که به [[تجارت]] روغن می‌پرداخت تا این کار، [[مسؤولیت]] اصلی او را بپوشاند و از شرّ [[حکومت]] حفظش نماید<ref>ر. ک: سید محمّد صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ص ۳۵۴.</ref> [[شیعه]]، [[اموال]] و [[نامه‌ها]] را به ایشان می‌رساندند و وی آنها را در پوست گوسفند و امثال آن- که به عنوان ظرف روغن به کار می‌برد- مینهاد تا کسی به آنها پی [[نبرد]]. آنگاه آنها را به سوی [[امام]] {{ع}} می‌فرستاد<ref>سید محمّد صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ص ۳۵۳، ح ۳۱۴.</ref>. وی از [[یاران]]، [[اصحاب]] و [[شاگردان]] مورد [[وثوق]] [[امام دهم]] و [[امام یازدهم]] بود. او مردی [[جلیل‌القدر]] و مورد [[اطمینان]] بود که از یازده سالگی در محضر [[امام هادی]] {{ع}} به [[خدمتگزاری]] و کسب [[فقه]] و [[حدیث]] و [[آموزه‌های اسلامی]] اشتغال داشت و [[شاگرد]] [[تربیت یافته]] در زیر سایه [[ولایت]] و [[امامت]] بود. شاید یکی از ادله‌ای که ایشان در محضر دو [[امام]] پیش از [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} قرار گرفته بود، برای این بود که دیگر کسی در [[شأن]] و [[عظمت]] او [[تردید]] نداشته و به راحتی [[نیابت]] او از طرف [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} را بپذیرد. از [[احمد بن اسحاق]] [[نقل]] شده است: "از [[امام هادی|حضرت هادی]] {{ع}} سؤال کردم: با چه کسی معامله کنیم؟ و از چه کسی مطلب را بگیریم؟ و گفته چه کسی را بپذیریم؟ [[امام]] فرمود: "عمری مورد [[اعتماد]] من است؛ آنچه را از من به تو برساند قطعا از من می‌رساند و آنچه را از قول من برای تو گوید، قطعا از من می‌گوید. سخن وی را گوش کرده [[اطاعت]] نما؛ زیرا او مورد [[اعتماد]] و [[امین]] است"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۲۰؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۴، ح ۳۱۵.</ref> وی پس از سپری شدن [[عمر]] شریفش، به [[دستور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}، فرزندش [[محمد بن عثمان]] را پس از خود به عنوان [[نایب]] خاصّ [[منصوب]] کرد. البته پیش از این، [[فرزند]] [[عثمان بن سعید]] از سوی [[امام عسکری]] {{ع}} به عنوان فردی مورد [[وثوق]] برای فرزندش [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} معین شده بود<ref>ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۶.</ref>.

# '''[[محمد بن عثمان بن سعید عمری|محمد بن عثمان]]:''' [[محمد بن عثمان]]، دومین [[نائب]] از "[[نواب چهارگانه]]" [[امام زمان]] {{ع}} و [[فرزند]] [[نایب]] اوّل است، در زمان حیات پدرش از طرف [[امام عسکری]] {{ع}} به [[نیابت امام غایب]] معرفی شده بود. [[عثمان بن سعید]] به هنگام [[مرگ]] خود، [[نیابت امام مهدی|نیابت]] را به [[دستور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} به [[فرزند]] خود "[[محمّد]]" سپرد. به علاوه خود [[امام زمان|حضرت ولی عصر]] {{ع}} نیز در توقیعاتی، تصریح به [[نیابت امام مهدی|نیابت]] او فرمود<ref>ر. ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۰، ح ۴۱؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۱.</ref>. آن [[حضرت]] در توقیعی چنین فرمود: "ما برای خداییم و بازگشتمان به سوی او است، [[تسلیم]] [[فرمان خدا]] و [[راضی]] به [[قضای الهی]] هستیم. پدرت سعادتمندانه زیست و [[نیکو]] از این [[جهان]] دیده بربست. خدای رحمتش کند و او را به [[اولیا]] و موالی خود ملحق سازد که همواره در راه آنان کوشا بود و در چیزهایی که او را به [[خدا]] نزدیک سازد، تلاش فراوانی داشت. خدای- تبارک و تعالی- رویش را سفید و درخشنده گرداند و لغزش‌هایش را ببخشد"<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۱۸۸، ح ۳۸.</ref>. در بخش دیگری از آن [[توقیع شریف]] فرمود: "از کمال [[سعادت]] او بود که [[خداوند]] چون تو فرزندی را روزیاش ساخت که [[جانشین]] او باشد و به امر او [[قیام]] کند"<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۱۸۸، ح ۳۸.</ref>. همچنین در [[توقیع]] دیگری فرمود: "... و اما [[محمد بن عثمان عمری]]، پس [[خداوند]] از او و پدرش [[خشنود]] و [[راضی]] باشد، همانا او مورد [[وثوق]] من و نوشته او نوشته من است"<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۲، ح ۳۲۶.</ref>. [[محمد بن عثمان]]، به رغم مخالفت‌هایی که از طرف [[مدعیان دروغین نیابت]]، با وی صورت میگرفت و با وجود فشارهایی که از طرف [[حکام]] و خلفای آن دوران [[اعمال]] می‌شد، توانست [[جایگاه]] [[سفارت]] [[امام مهدی|ولی عصر]] {{ع}} را در کارهای واگذاشته به خود، به گونه‌ای [[شایسته]] حفظ نماید و نگذاشت [[غالیان]] با ترفندهای دروغین خود، [[شیعیان]] را متوجه خود سازند و [[نیابت امام مهدی|نیابت]] او را متزلزل کنند. از این‌رو دوستداران [[ائمه]] {{عم}} هیچگاه درباره [[نیابت امام مهدی|نیابت]] و [[وثاقت]] ایشان، دچار [[شک]] و [[تردید]] نگشتند. [[نایب دوم]]، بیشترین مدت را از جهت بقا در سمت نمایندگی [[امام زمان]] {{ع}} به خود اختصاص داد و حدود [[چهل]] سال به عنوان [[نایب]] و رابط بین [[امام]] و [[شیعیان]] بود. لذا [[توفیق]] یافت مشکلات و مسائل [[فقهی]]، [[کلامی]]، [[اجتماعی]] و...  بیشتری از محضر [[مبارک]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} استفسار کند و در [[اختیار]] عموم [[مردم]] قرار دهد. [[ابو جعفر محمد بن عثمان]] طبق قول مشهور در سال ۳۰۵ﻫ. ق در آخر ماه [[جمادی الاولی]] [[وفات]] یافت. [[قبر]] او در کنار [[قبر]] مادرش <ref>علامه حلی، رجال، ص ۱۴۹؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۶.</ref> بر سر راه [[کوفه]] و در محلی که خانه‌اش آنجا بود، واقع است. این محل در سمت غربی [[بغداد]] واقع است<ref>ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۶.</ref>.

# '''[[حسین بن روح نوبختی|حسین بن روح]]:''' [[سومین سفیر]] خاصّ از [[سفیران چهارگانه]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}، محدّث، [[فقیه]] و [[متکلم]] [[شیعی]] ایرانی، [[حسین بن روح نوبختی]] است. وی در میان [[شیعیان]] [[بغداد]]، از شهرت ویژه‌ای برخوردار بود و یکی از افراد مورد [[اطمینان]] و [[اعتماد]] [[محمد بن عثمان عمری]] به شمار می‌رفت. او در بین سالهای ۳۰۵- ۳۲۶ﻫ. ق به عنوان [[نایب]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}}، واسطه بین [[امام]] و [[شیعیان]] بود. [[حسین بن روح]] اگرچه دارای فضیلت‌های فراوانی بود؛ ولی به صورت عمده شهرت و اعتبار او، به مسأله [[نیابت امام مهدی|نیابتش]] باز می‌گردد. [[محمد بن عثمان]]، او را حلقه اتصال بین خود و وکلای دیگرش در [[بغداد]] قرار داد. وی در دربار [[عباسی]] در زمان حیات [[نایب دوم]]، نفوذ فوق العاده‌ای داشت و از [[ناحیه]] برخی [[مقامات]] دولتی کمکهای [[مالی]] به ایشان می‌رسید <ref>ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۷۲، ح ۳۴۳.</ref>. [[نایب دوم]]، از دو یا سه سال پیش از [[وفات]] خود، با ارجاع برخی از [[شیعیان]] به [[حسین بن روح نوبختی]]- که اموالی از سهم [[امام]] و غیر آن پیش او می‌بردند- زمینه را برای [[نیابت امام مهدی|نیابت وی از طرف امام زمان]] {{ع}} هموار می‌نمود و به کسانی که در این موضوع دچار [[شک]] و [[تردید]] میشدند، تأکید می‌کرد که این [[دستور]]، از طرف [[امام]] {{ع}} صادر شده است<ref>ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۹، ح ۳۳۷ و ح ۳۳۵.</ref>. او در [[انتصاب]] [[حسین بن روح]] به [[جانشینی]] خود، تأکید فراوانی می‌کرد. گاهی به صورت انفرادی و گاهی در میان عموم [[شیعیان]] [[مخلص]] و وکلای خویش، این مطلب را تذکر می‌داد. این تأکید بدان علّت بود که از طرف [[ائمه]] {{عم}}:، نصّی دالّ بر [[وثاقت]]، [[امانت]] و [[نیابت حسین بن روح]] صادر نشده بود. از طرفی در میان وکلای [[بغداد]]، کسانی بودند که در ظاهر ارتباط [[محمد بن عثمان]] با آنان بیشتر بود؛ از این‌رو عوام و [[خواص]] [[شیعیان]]، تصور نمی‌کردند [[حسین بن روح]] به [[جانشینی]] [[انتخاب]] گردد. بدین جهت [[نایب دوم]] از هر فرصتی برای [[تبیین]] [[نیابت امام مهدی|نیابت ایشان از طرف امام زمان]] {{ع}}، برای رفع [[شک]] و [[تردید]] از آنان استفاده می‌کرد<ref>ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۹، ح ۳۳۶.</ref>. پس از [[وفات]] [[ابو جعفر عمری]] و [[وصیت]] او در [[نصب]] [[حسین بن روح]] به عنوان [[نایب سوم]] [[امام غایب]]، [[ابو القاسم حسین بن روح]] به "دار النیابة" در [[بغداد]] آمد و بزرگان [[شیعه]] به گرد او جمع شدند. [[حسین بن روح]] با [[همکاری]] وکلای [[بغداد]] و دیگر مناطق، کار خویش را در [[جایگاه]] [[نیابت امام زمان]] {{ع}} شروع نمود و توانست با روش و شیوه‌ای اندیشمندانه و منطقی، در بین [[دوست]] و [[دشمن]] از پذیرش بالایی برخوردار باشد. [[روایات]] حاکی از آن است که [[موقعیت]] [[حسین بن روح]] به عنوان سفیر [[امام دوازدهم]]- برعکس سفیر اوّل و دوم- در بین [[پیروان]] [[اهل بیت]] {{عم}} آشکار بود. به همین [[دلیل]] برخی از عوام [[امامیه]]، بر آن شدند تا وکلای نواحی خود را نادیده گرفته، به طور مستقیم با خود او در تماس باشند؛ ولی رفته رفته با انجام تغییراتی در دستگاه حاکمه و برکنار شدن برخی حامیان او، وضع دگرگون شد؛ به گونه‌ای که بخشی از اواخر عمرش را در زندان به سر برد. از جمله حوادث مهم دوران [[نیابت حسین بن روح]]، جدا شدن [[ابو جعفر محمّد بن علی شلمغانی]] "معروف به [[ابن ابی عزاقر]]" از [[آیین شیعی]] و [[تکفیر]] او به دست آن [[نائب خاص]] است<ref>ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵.</ref>. [[حسین بن روح]] در سال ۳۲۶ از [[دنیا]] رفت. اگرچه در سال [[وفات]] او اختلافی نیست، ولی در محل [[دفن]] ایشان [[اختلاف]] وجود دارد. [[قبر]] ایشان در [[بغداد]] است؛ ولی مشخص نیست در قسمت غربی آن است یا قسمت شرقی.

# '''[[علی بن محمد سمری|علی بن محمّد سمری]]:''' [[ابو الحسن]] [[علی]] بن [[محمّد]] [[سمری]]، چهارمین و واپسین سفیر [[امام مهدی|حضرت ولی عصر]] {{ع}} است. وی پس از [[رحلت]] [[حسین بن روح]] به [[مقام]] [[سفارت]] [[منصوب]] شد و مدت سه سال عهده‌دار این [[منصب]] بود. [[سمری]] از خاندانی با [[ایمان]] و [[شیعه]] بوده است که در خدمت‌گزاری به "سازمان [[امامیه]]" از شهرت زیادی برخوردار بودند و همین اصالت [[خانوادگی]] او، باعث شد که در امر [[سفارت]] با [[مخالفت]] چندانی روبه‌رو نگردد<ref>داود الهامی، آخرین امید، ص ۱۰۹.</ref>. [[سمری]] [[فرصت]] زیادی برای فعالیت نداشت؛ به همین [[دلیل]] مثل نوّاب قبلی نتوانست فعالیت‌های گسترده‌ای انجام دهد و تغییرات قابل ملاحظه‌ای در روابط خود و [[وکلا]] به وجود آورد؛ لکن [[اعتقاد]] [[شیعیان]] به جلالت و [[وثاقت]] او، مثل دیگر [[نواب]] بود و وی مورد پذیرش و تسالم عموم [[شیعیان]] قرار گرفت <ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۷.</ref>. شش روز پیش از [[رحلت]] او توقیعی از سوی [[امام دوازدهم]] صادر شد که در آن [[امام مهدی|صاحب الامر]] {{ع}}، درگذشت [[نایب چهارم]] را [[پیشگویی]] و زمان [[مرگ]] او  را نیز تعیین کرده بود. متن این [[توقیع شریف]]، نمایانگر پایان [[غیبت صغرا]] و انقطاع [[نیابت خاصه]] و آغاز [[غیبت کبرا]] و [[نیابت عامه]] است. این [[توقیع]] در بسیاری از [[کتاب‌های حدیثی]] با [[اختلاف]] اندکی آمده است<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶، ح ۴۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۹۵؛ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۱۱۲۸؛ طبرسی، احتجاج، ج ۲، ص ۴۷۸؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸؛ علی بن عبد الکریم نیلی نجفی، منتخب الانوار المضیئة، ص ۱۳۰.</ref> این حادثه اسف بار در سال ۳۲۹  رخ داد و [[قبر]] او در [[بغداد]] است<ref> ابراهیم امینی، دادگستر جهان، ص ۱۲۳- ۱۲۴.</ref>»<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[پرسمان مهدویت (کتاب)|پرسمان مهدویت]]، ص ۱۰۳ - ۱۰۹.</ref>.

«اوضاع پر اختناق و عدم [[پذیرش مردم]] سبب شد که [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} از نظرها پنهان شود، و طبیعی است که [[امام]] در زمان [[غیبت صغری]] [[مردم]] را به حال خود وا نگذارد، لذا در این زمان به وسیله چهار سفیر مخصوص خود، با [[مسلمانان]] در حال تماس بود، و بسیاری از نیازمندی‌های [[مردم]] را از طریق [[نمایندگان]] خود، برطرف می‏‌‏نمود. مشخّصات آن سفیران و [[نایبان]] بدین شرح و قرار است:

# [[عثمان بن سعید عمری]]: وی به [[قبیله]] بنی عمرو بن عامر منسوب بوده است و از یازده سالگی افتخار خدمت‌گزاری به [[خاندان رسالت]] را داشته و از [[اصحاب]] [[امام هادی]] و [[امام عسکری|حضرت عسکری]] {{ع}} به شمار می‏‌‏رفت. او که [[وکیل]] مخصوص [[امام عسکری]] {{ع}} بود آنچنان مورد [[وثوق]] و [[اطمینان]] آن [[حضرت]] بود که درباره وی و فرزندش [[محمد بن عثمان]] فرمود: عمری و [[فرزند]] او مورد [[وثوق]] من هستند، هرچه از من به شما [[نقل]] کنند، حقیقتی است که از من شنیده‏‌اند و [[نقل]] می‏‌‏نمایند؛ هردو نفر آنها، مورد [[اعتماد]] من هستند، به سخنان ایشان گوش فرا دهید و دستوراتشان را [[اجرا]] کنید<ref> سفینة البحار، محدّث قمی، ج ۲، ص ۱۵۸.</ref> [[عثمان بن سعید]]، از معدود افرادی بود که در شرایط خاصّ آن زمان، از طرف [[امام عسکری]] {{ع}} اجازه داشت که [[حضرت مهدی|امام مهدی]] {{ع}} را در خانه حضرتش به‏ طور مکرّر [[زیارت]] کند. وی در سال ۳۰۰ هجری قمری [[وفات]] یافت.

# [[محمد بن عثمان]]: او [[فرزند]] اوّلین [[نایب]] و [[وکیل]] [[امام مهدی|امام عصر]] {{ع}} است که زمان [[امام عسکری|حضرت عسکری]] {{ع}} را [[درک]] نموده است. دوران [[نیابت امام مهدی|نیابت]] و سفارتش طولانی‏‌تر از او بود و همواره نامه‌‏های [[شیعیان]] را به حضور [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} رسانیده و پاسخ کتبی آنها را باز می‏‌گرداند. [[محمد بن علی بن الاسود قمی]] گوید: [[محمد بن عثمان]]، قبری برای خویش تهیه کرد، علتش را پرسیدم، گفت: از جانب [[امام]] {{ع}} مأمورم که کارهایم را جمع و [[جور]] کنم. دو ماه بعد از این واقعه دار [[دنیا]] را وداع گفت<ref> بحار الانوار، علّامه مجلسی، ج ۵۱، ص ۳۵۱.</ref> [[محمد بن عثمان]]، در حدود ۵۰ سال عهده‏‌دار [[نیابت امام مهدی|نیابت]] بود، و در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ هجری قمری درگذشت.

# [[حسین بن روح نوبختی]]: وی در روزگار خویش به [[عقل]] و [[درایت]] اشتهار داشت. [[حسین بن روح]] از [[نزدیکان]] و رازداران [[محمد بن عثمان]] بود که به [[فرمان]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} بعد از [[وفات]] [[محمّد]]، [[نیابت امام مهدی|نیابت امام]] را به عهده داشت. وقتی [[بیماری]] [[محمد بن عثمان]] شدّت یافت، گروهی از بزرگان و معروفان [[شیعه]]، خدمتش رسیده از [[جانشین]] خود سؤال نمودند، جواب داد: [[حسین بن روح]] [[جانشین]] من و [[وکیل]] مورد [[اعتماد]] [[حضرت]] [[امام مهدی|صاحب الامر]] {{ع}} است و در [[کارها]] به وی [[رجوع]] کنید، من از جانب [[امام]] مأمورم که [[حسین بن روح]] را به [[نیابت امام مهدی|نیابت]] [[منصوب]] گردانم<ref> بحار الانوار، علّامه مجلسی، ج ۵۱، ص ۳۵۵.</ref> وی در ماه [[شعبان]] سال ۳۲۶ هجری قمری از [[دنیا]] رفت.

# [[علی بن محمد سمری]]: چهارمین و [[آخرین نایب]] و سفیر [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} [[علی سمری]] یا سیمری است، که [[امام]] به خود او نوشته و [[دستور]] داده بود که تو، [[آخرین نایب]] مخصوص من هستی، دیگر نباید کسی را به جای خود معرّفی کنی. [[احمد بن ابراهیم]] گوید: روزی [[علی بن محمد سمری]] بدون مقدّمه فرمود: [[خدا]] [[علی بن بابویه قمی]] را [[رحمت]] کند. حاضرین [[تاریخ]] این [[کلام]] را یادداشت نمودند. بعدا خبر رسید که [[علی بن بابویه]]، در همان ‏روز از [[دنیا]] رفته است. خود [[سمری]] نیز، در سال ۳۲۹ [[وفات]] نمود<ref> بحار الانوار، علّامه مجلسی، ج ۵۱، ص ۳۶۰.</ref>. این بود توضیح مختصری پیرامون [[نایبان]] خاصّ [[امام مهدی|امام عصر]] {{ع}} در زمان [[غیبت صغری]]، و امّا بعد از [[مرگ]] [[آخرین سفیر]]، باب [[نیابت خصوصی]] بسته شد، و [[غیبت کبری]] آغاز گردید»<ref>[[یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص ۹۶.</ref>.

«یکی از حلقه‌های اصلی سلسله مباحث داستان [[تاریخی]] [[اندیشه]] [[مهدی موعود]] {{ع}} و [[مصلح کل]]، مسئله [[نیابت امام مهدی|نیابت]] است که بخش عمده‌ای از [[اندیشه]] [[مهدویت]] در طول زمان را به خود اختصاص داده است، به‌ویژه اینکه [[امام]] {{ع}} در یک حالت برزخی یعنی چیزی بین حضور و [[غیبت]] به سر می‌بردند. جدا از این، عده‌ای مریض [[دل]] از این [[موقعیت]] برای رسیدن به اهداف مادی خود استفاده می‌کردند و گاهی این سوءاستفاده برای به دست آوردن [[مال]] و [[اموال]] و گاهی برای کسب [[جایگاه]] [[اجتماعی]] به‌ویژه در قالب [[تظاهر]] به [[نیابت امام مهدی|نیابت امام]] {{ع}} بوده است. [[غیبت صغرا]] بنابر قول مشهور، از سال ۲۶۰ ه.ق تا ۳۲۹ ه.ق بود. یعنی حدود هفتاد سال به طول انجامیده است. این دوره با وقایع [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] بسیاری همراه بود که باعث شد نگاه‌ها متوجه [[نماینده]] [[اهل بیت]] {{عم}} شده و همانند گذشته و در زمان [[امامان]] دیگر که [[یاران]] و [[پیروان]] [[امامان]] به آنها مراجعه می‌کردند، با مراجعه به ایشان از سرچشمه‌های زلال [[دانش]] ایشان سیراب گردند.

از آنجا که [[امام هادی]] و [[امام حسن عسکری]] {{ع}} [[سیاست]] پرده‌نشینی در پیش گرفتند و با [[مردم]] به وسیله واسطه‌هایی ارتباط داشتند، به همین [[دلیل]] آن دو [[امام]] {{ع}} برای دوره پس از خود [[زمینه‌سازی]] می‌کردند؛ دوره زمانی که پرده‌نشینی اصل می‌شد و [[دیدار]] حضوری به صورت یک استثنا درمی‌آمد. در پیش گرفتن این [[سیاست]] باعث می‌شد تا [[یاران]] و [[پیروان]] [[امامت]] از طولانی بودن راه و کمی شمار [[یاران]] به [[هراس]] نیفتند، جدا از این، [[غیبت کبرا]]ی [[امام]] {{ع}} مقدمه‌چینی و [[زمینه‌سازی]] اساسی‌تری مانند [[غیبت صغرا]] را می‌طلبید. در این مرحله [[امام]] ۴ تن از معتمدان و [[خواص]] خود را به ترتیب در فواصل زمانی مختلف به‌عنوان [[نماینده]] خود [[انتخاب]] کرد و آنها عبارتند از:

«بعد از آغاز [[غیبت صغرا]]، [[امام مهدی]] {{ع}} افرادی [[امین]] و مورد [[اعتماد]] را با نام و نشانی خاص که بین [[شیعیان]] شناخته شده بودند، به عنوان [[نایب]] خویش در بین [[مردم]]، [[انتخاب]] کردند. این افراد، واسطه آن [[حضرت]] و [[شیعیان]] بودند و یکی بعد از دیگری، عهده‌دار [[منصب نیابت]] شدند.

# انتقال سؤال‌ها و مشکلات [[مردم]] به محضر [[امام زمان]] {{ع}} و رساندن جواب آن [[حضرت]] به [[مردم]].

# برطرف کردن مشکلات [[علمی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] [[شیعیان]]<ref>لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص ۴۸۴ و ۴۹۵.</ref>.

# [[سازمان‌دهی]] [[وکلا]] و اخذ و توزیع [[اموال]] متعلق به [[امام]] {{ع}} در میان [[مردم]]<ref>عباس راسخی نجفی، نواب اربعه، ص ۴۴.</ref>.

# [[مبارزه]] با [[مدعیان دروغین نیابت]] و [[وکالت]] [[امام مهدی]] {{ع}}<ref>مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، ص ۶۸۹.</ref>.

# مسئولیت‌های دیگری که از سوی [[امام زمان]] {{ع}} بر عهده آنان گذاشته می‌شد.

[[نایبان خاص]] [[امام زمان]] {{ع}} در زمان [[غیبت صغرا]] چهار نفر بودند:

# '''[[عثمان بن سعید عمری‌]]:''' وی، نخستین [[نایب]] [[امام زمان]] {{ع}} است. ایشان، از یازده سالگی، متولی [[خدمت]] به [[ائمه]] {{عم}} شد. وی، در ظاهر، روغن می‌فروخت، در حالی‌ که در اصل، [[حقوق]] شرعی را که به دستش می‌رسید، در ظرف روغن می‌گذاشت و به [[خدمت]] [[امام هادی]] {{ع}} و بعد از ایشان به [[خدمت]] [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} می‌برد. به همین [[دلیل]]، معروف به [[سمان]] (روغن‌فروش) شده بود<ref>باقر شریف قریشی، حیاة الامام المهدی {{ع}}، ص ۱۲۱؛ محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۳۴۴.</ref>. [[عثمان بن سعید]]، بعد از آغاز [[غیبت صغرا]]، از سوی [[امام مهدی]] {{ع}} به عنوان [[نایب]] و [[وکیل]] آن [[حضرت]] در میان [[مردم]] [[انتخاب]] شد تا اینکه در سال دویست و شصت و سه ه ق‌<ref>عباس نجفی، سفیران امام زمان {{ع}}، ص ۲۷ و ۳۴.</ref> یا دویست و شصت و پنج ه ق‌<ref>عبد الرحمن انصاری، در انتظار خورشید ولایت، ص ۶۵.</ref> [[وفات]] یافت.

# '''[[محمد بن عثمان بن سعید]]:''' وی، [[فرزند]] [[وکیل]] اول ([[عثمان بن سعید عمری]]) بود. [[حضرت]] [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} او و پدرش را توثیق کرده و به [[شیعیان]] خبر داد که او از وکلای فرزندم [[مهدی]] است. چون هنگام [[وفات]] [[پدر]] [[محمد بن عثمان]] فرارسید، توقیعی از جانب [[امام مهدی|حضرت حجت]] {{ع}} بیرون آمد، مشتمل بر تعزیت‌نامه و اینکه بعد از [[وفات]] پدرش، او [[نایب]] از جانب [[ولی خدا]] است<ref>عباس راسخی نجفی، نواب اربعه، ص ۷۴.</ref>. وی، بیش از [[چهل]] سال، [[مقام نیابت]] را داشت و در سال سیصد و چهار ه ق یا سیصد و پنج ه ق [[وفات]] کرد<ref>سیره پیشوایان، ص ۶۷۸- ۶۸۰.</ref>.

# '''[[حسین بن روح نوبختی‌]]:''' [[شیخ]] [[ابو القاسم حسین بن روح]] (متوفای هجدهم [[شعبان]] سیصد و بیست و شش ه ق) بعد از [[ابو سهل اسماعیل بن عسلی]]، مشهورترین افراد [[خاندان نوبختی]] است. عمده اشتهار او، به واسطه [[مقام]] [[دینی]] بزرگی است که در میان [[شیعه امامیه]] دارد. [[سومین نایب خاص]] [[امام مهدی|حضرت حجت]] {{ع}} است. این بزرگوار، از سال سیصد و پنج ه ق تا [[شعبان]] سیصد و بیست و شش ه ق [[نیابت خاص]] داشته است. وی، حتی در ایام [[امامت]] [[امام عسکری|امام یازدهم]] {{ع}} از [[صحابه]] خاص به شمار رفته است<ref>نواب اربعه، ص ۱۲۱- ۱۲۲.</ref>.

# '''[[علی بن محمد سمری]]:''' [[علی بن محمد سمری]] [[قائم]] [[مقام]] [[حسین بن روح]] شد. سه سال، امر [[نیابت امام مهدی|نیابت]] با او بود. او، در [[نیمه شعبان]] سیصد و بیست و نه ه ق به [[رحمت]] [[حق]] واصل شد. [[وفات]] او، آغاز [[غیبت کبرا]] بود. [[شیخ صدوق]] و [[شیخ طوسی]] [[روایت]] کرده‌اند از [[حسن بن احمد]] که گفت: در سالی که جناب [[سمری]] [[وفات]] کرد، ما، در [[بغداد]] بودیم. چند روز قبل از وفاتش، به [[خدمت]] او رفتیم. فرمانی از [[حضرت]] [[امام مهدی|صاحب الامر]] {{ع}} بیرون آورد که مضمونش این است: بسم [[الله]] [[الرحمان]] [[الرحیم]]. ای [[علی بن محمد سمری]]! [[خدا]] [[عظیم]] گرداند اجر [[برادران]] تو را در [[مصیبت]] تو. تا شش روز دیگر از [[دنیا]] مفارقت خواهی کرد. پس کارهای خود را جمع کن و [[وصی]] و [[قائم]] [[مقام]] از برای خود قرار مده که [[غیبت کبری|غیبت تامه]]، واقع شده است<ref>نواب اربعه، ص ۱۳۴.</ref>»<ref>[[رسول رضوی|رضوی، رسول]]، [[امام مهدی (کتاب)|امام مهدی]]، ص ۸۳-۸۶.</ref>.

«درباره [[نیابت خاص]] [[حضرت ولی عصر]] {{ع}}، باید یادآور شد که آن [[حضرت]] به [[فرمان]] [[الهی]] در دوران [[غیبت صغرا]]، نایبانی خاص داشت و هر کدام به [[تکالیف]] [[نیابت]] خود عمل کردند. در [[حقیقت]] آنان را باید اسوه‌های [[نیابت مهدوی]] خواند؛ زیرا [[خدمت]] خویش را با [[علم]] و [[تقوا]] و [[اخلاص]] در عمل به هم آمیختند و [[ایمان]] [[مردم]] را پاس داشتند. در اینجا یادکردی از آن [[عالمان]] ربانی خواهیم داشت.

# [[عثمان بن سعید]]. او از دست‌پروردگان و [[یاران]] [[امام هادی]] و [[امام عسکری]] {{عم}} بود.

# [[محمد بن عثمان]] او [[فرزند]] [[شایسته]] [[نایب]] نخستین [[حضرت مهدی]] {{ع}} بود و حدود [[چهل]] سال [[نیابت معصوم]] آخر را به عهده داشت.

«[[اولین نایب خاص]]، جناب [[عثمان بن سعید]] بود. [[کنیه]] وی ابوعمر و لقبش عمری بود. او از [[قبیله]] اسد و ساکن [[شهر]] [[سامرا]] بود؛ لذا گاهی [[عسکری]] نیز به او گفته می‌شود. چون شغلش روغن فروشی بود، سمّان نیز خوانده می‌شد. او [[نایب]] [[امام هادی]] {{ع}} و [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} هم بود و از سوی [[امام عسکری]] {{ع}} در جمع [[چهل]] نفر از [[شیعیان]] به [[نیابت خاص]] [[امام]] [[غایب]] تعیین شد.<ref>کتاب الغیبه، شیخ طوسی، ص۳۵۷.</ref>

* [[نایب دوم]]، [[محمد]]، [[فرزند]] [[نایب اول]] بود. او در همان [[شهر]] [[زندگی]] می‌کرد و به همان شغل [[پدر]] می‌پرداخت. او از سوی [[امام عسکری]] {{ع}} و [[پدر]] خویش به [[مردم]] معرفی شد، تا بعد از پدرش [[جانشین]] او باشد. علاوه بر این، در [[توقیعات]] مختلف [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}}، ایشان [[جانشین]] پدرش اعلام شد.<ref>کتاب الغیبه، شیخ طوسی، ص۳۶۲.</ref>

* [[نایب سوم]]، [[حسین بن روح نوبختی]] بود. او از [[خاندان]] نوبخت و ایرانی بود و در [[بغداد]] [[زندگی]] می‌کرد. وی، از وکلای [[نایب دوم]] بود و [[نایب دوم]] به امر [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} بعد از خود [[حسین بن روح]] را به [[مردم]] معرفی کرد.<ref>بحار الانوار، ج۵۱، ص۳۶۲.</ref>

* [[نایب چهارم]]، [[علی بن محمد سمری]] بود. او نیز با معرفی [[نایب سوم]]، [[نیابت امام مهدی|نیابت]] را عهده‌دار شد که این معرفی نیز به [[فرمان]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} بود.<ref>بحار الانوار، ج۵۱، ص۳۶۲.</ref>

* و البته قرائن و [[نشانه‌ها]] و [[کرامت]] های فراوانی وجود داشت که [[شیعیان]] به وسیله آن ها [[یقین]] می‌کردند این فرد [[نایب]] واقعی [[امام]] است و راست می‌گوید.<ref> برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: سازمان وکالت، دکتر جباری.</ref>»<ref>[[آفتاب مهر ج۱ (کتاب)|آفتاب مهر]]، ج۱، ص ۹۸ - ۹۹.</ref>.

«به [[وکیلان]] خاص، [[نواب اربعه]] هم اطلاق می‌شود. در تمام مدت [[غیبت صغرا]] این چهار نفر میان [[امام زمان]] {{ع}} و [[مردم]] واسطه بودند و در واقع [[سفیران چهارگانه]] [[امام زمان]] {{ع}} در [[غیبت صغرا]] بودند که عبارت‌اند از:

* [[نایب اول]]؛ '''[[عثمان بن سعید عمری]]:''' او نخستین [[نایب]] [[امام مهدی]] {{ع}} است که به زیّات و سمّان (= روغن فروش) معروف بوده؛ زیرا فعالیت‌های [[سیاسی]] – مذهبی خود را در پوشش این کار انجام می‌داد.<ref> [[غیبت]] طوسی، ص ۲۱۴؛ بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۴۴.</ref> [[عثمان بن سعید]] از [[جوانی]] خدمت‌گذار چند [[امام]] بود. وی [[وکیل]] [[امام هادی]] {{ع}} و در ده سال آخر [[امامت]] آن [[حضرت]]، [[رهبر]] [[سازمان وکالت]]<ref> رجال طوسی، ص ۵۲۶.</ref> و [[رئیس]] وکلای [[امام عسکری]] بود. تمام وجوهات [[پیروان]] [[امام عسکری]] {{ع}} به او تحویل می‌شد.<ref> تاریخ سیاسی امام دوازدهم {{ع}}، ص ۱۴۹.</ref> و سپس [[وکیل]] ویژه و [[نائب خاص]] [[امام مهدی]] {{ع}} شد.

* [[شیخ طوسی]] در این‌باره می‌نویسد: [[احمد بن اسحاق بن سعد قمی]] می‌گوید: روزی به محضر [[امام هادی]] {{ع}} رسیدم و گفتم: من گاهی [[غایب]] و گاهی حاضر (یعنی گاهی در اینجا هستم و گاهی در نقطه دوردستی هستم) و نمی‌توانم مسایل شرعی خود را از شما بپرسم. وقتی هم که حاضرم، همیشه نمی‌توانم به حضور شما برسم. سخن چه کسی را بپذیرم و از چه کسی [[فرمان]] ببرم؟ [[امام]] فرمود: این [[عثمان بن سعید عمر]] فردی [[موثق]] و [[امین]] است. او مورد [[اعتماد]] و [[اطمینان]] من است. آنچه به شما می‌گوید، از جانب من می‌گوید و آنچه به شما می‌رساند از طرف من می‌رساند. بعد از [[شهادت]] [[امام هادی]] {{ع}} در یکی از روزها به نزد فرزندش [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} شرفیاب شدم و همان مطلب را از ایشان پرسیدم. آن [[حضرت]] همان پاسخ [[امام هادی]] {{ع}} را تکرار کرد و فرمود: «این ابوعمرو [[[عثمان بن سعید عمری]]] مورد [[اعتماد]] و [[اطمینان]] [[امام]] پیشین و نیز مورد [[اطمینان]] من در [[زندگی]] و پس از [[مرگ]] من است. آنچه به شما بگوید، از جانب من می‌گوید و آنچه به شما برساند، از جانب من می‌رساند".<ref> اختیار معرفة الرجال، ص ۲۱۵؛ منتخب الاثر، ص ۳۹۲.</ref> این سخن در میان [[شیعیان]] شایع شد و آنها او را با [[عظمت]] یافتند. [[امام عسکری]] {{ع}} درباره او فرمود: "[[گواه]] باشید که [[عثمان بن سعید عمری]] [[وکیل]] من است و پسرش [[محمد]] نیز [[وکیل]] من است و پسرش [[محمد]] نیز [[وکیل]] پسرم [[مهدی]] خواهد بود".<ref> [[غیبت]] طوسی، ص ۲۱۶؛ منتخب الأثر، ص ۳۹۴.</ref> پس از [[رحلت]] [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}}، همین "[[عثمان بن سعید عمری]]" بود که مراسم [[غسل]] دادن و [[کفن]] کردن و [[خاکسپاری]] آن [[حضرت]] را عهده‌دار شد.<ref> تاریخ الغیبة الصغری، ص ۳۹۹.</ref> این خود بر [[مقام]] والای "[[عثمان بن سعید]]" دلالت می‌کند. او بعد از [[رحلت]] [[امام عسکری]] {{ع}} از [[سامرا]] به [[بغداد]] رفت و در منطقه [[کرخ]] (محل سکونت [[شیعیان]]) ساکن شد و در آنجا تا پایان [[زندگی]]، امور [[نیابت]] را [[سرپرستی]] کرد. برخی گفته‌اند: درگذشت او قبل از سال ۲۶۷ ق روی داد.<ref> تاریخ سیاسی امام دوازدهم {{ع}}، ص ۵۶؛ رجال نجاشی، ح ۱، ص ۲۱۸.</ref>

* [[نایب دوم]]؛ '''[[ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری]]:''' او پس از [[وفات]] پدرش، [[عثمان بن سعید]] به جای او نشست و به [[وکالت]] و [[نیابت خاص]] از سوی [[امام مهدی|امام عصر]] {{ع}} [[منصوب]] شد. [[محمد بن عثمان]] نیز همانند پدرش، از نظر [[تقوا]] و [[موقعیت]] [[اجتماعی]] مورد قبول و [[احترام]] خاص [[شیعیان]] بود. در بزرگی شخصیت او همین بس که [[امام عسکری]] {{ع}} درباره او و پدرش به [[احمد بن اسحاق قمی]]،<ref> او وکیل امام عسکری {{ع}} در میان شیعیان قم و از چهره‌های مشهور و مورد اعتماد شیعه بوده و محضر سه امام بزرگوار (امام هادی و امام عسکری و امام مهدی {{عم}}) را درک کرده است.</ref> چنین فرمود: عمری و پسرش –[[محمد بن عثمان]]- هر دو [[امین]] و مورد [[اعتماد]] من هستند. آنچه به تو برسانند از جانب من می‌رساند و آنچه به تو بگویند از طرف من می‌گویند. سخنان آنان را بشنو و از آنان [[پیروی]] کن؛ زیرا این دو نفر مور [[اعتماد]] و امینِ من هستند.<ref> غیبت طوسی، ص ۳۹۵؛ کافی، ج ۱، ص ۲۳۰.</ref> به علاوه [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} پیشاپیش از [[نیابت امام مهدی|نیابتِ]] او، به [[شیعیان]] خبر داده بود، آن‌گاه که فرمود: [[شاهد]] باشید که [[عثمان بن سعید عمری]] [[وکیل]] من است و پسرش [[محمد]] [[وکیل]] فرزندم [[امام مهدی|مهدی]] {{ع}} است.<ref> غیبت طوسی،، ۳۵۶.</ref> [[محمد بن عثمان]] پس از حدود [[چهل]] سال [[نیابت امام مهدی|نیابت]]، در سال ۳۰۵ ق درگذشت؛ در حالی که با [[راهنمایی]] [[امام مهدی]] {{ع}} دو ماه پیش از مرگش از زمان وفاتش خبر داده بود.<ref> [[غیبت]] طوسی، ص ۳۶۵، ح ۳۳۳.</ref>

* [[نایب]] سوّم؛ '''[[ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی]]:''' او از [[طایفه]] بنی نوبخت [[قم]] است که در زمان نخستین [[نائب]] [[امام]] به [[بغداد]] [[مهاجرت]] کرد.<ref> تاریخ سیاسی [[غیبت]] امام دوازدهم {{ع}}، ص۱۹۲.</ref> [[حسین بن روح]] پیش از درگذشت [[نایب]] دوّم از [[ناحیه مقدسه]] به [[نیابت امام مهدی|نیابت]] [[منصوب]] شد و توسط [[نایب دوم]] به [[خواص]] [[شیعیان]] و [[وکیلان]] [[حضرت مهدی]] {{ع}} معرفی شد. و پس از درگذشت [[محمد بن عثمان]] در سال ۳۰۵ ق [[نیابت امام مهدی|نیابت]] را به عهده گرفت. درباره شخصیت او بعضی نوشته‌اند که از [[اصحاب]] [[امام عسکری]] {{ع}} بوده<ref> مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۴۲۳.</ref> و در میان [[شیعیان]] [[بغداد]] [[موقعیت]] [[اجتماعی]] خوبی داشته است؛ به ویژه که وی در زمان سفیر دوّم، یکی از [[کارگزاران]] او بوده و در سال‌های آخر سفارتش، به عنوان سر [[وکیل]] و واسطه بین او و دیگر [[وکیلان]] و ناظر بر [[اموال]] [[محمد بن عثمان]] [[منصوب]] شده است.<ref> [[غیبت]] طوسی، ص ۳۷۱ و ۳۷۲.</ref> [[ام کلثوم]] دختر [[محمد بن عثمان]] می‌گوید: [[حسین بن روح]] سال‌های طولانی [[وکیل]] [[محمد بن عثمان]] و ناظر بر املاک او بود و [[اسرار]] او را به سران [[شیعه]] می‌رساند و از [[نزدیکان]] خاص وی بود... بدین سبب [[حسین بن روح]] در [[قلوب]] [[شیعیان]]، [[جایگاه]] والایی یافت... و [[فضل]] و امانتش همه جا منتشر شده بود... و من یک نفر [[شیعه]] نمی‌شناسم که درباره [[وکالت]] او [[شک]] داشته باشد.<ref> تاریخ عصر [[غیبت]]، ص ۲۹۶.</ref> [[شیخ صدوق]] از [[محمد بن علی اسود]] [[روایت]] می‌کند که گفت: من اموالی از موقوفات را که در [[اختیار]] داشتم پیش [[محمد بن عثمان]] می‌بردم. در روزهای آخر عمرش، وقتی برای تحویل [[اموال]] نزد او رفتم، [[دستور]] داد تا آنها را به [[حسین بن روح]] تحویل دهم:.. سپس فرمود: آنچه به دست [[حسین بن روح]] می‌رسد، مانند این است که به دست من می‌رسد.<ref> کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، باب ۴۵، ح ۲۹.</ref> در زمان [[سفارت]] سفیر سوّم تا حدودی [[شیعیان]] [[آزادی]] داشتند و [[حسین بن روح]] نیز در بین [[مقامات]] [[حکومتی]]، [[موقعیت]] ویژه‌ای داشت؛ بنابراین [[نایب سوم]] به [[دلیل]] این [[جایگاه]] به دستگیری از [[شیعیان]] می‌پرداخت و حتی گاهی به سفارش او مشکل بعضی از [[علویان]] به وسیله [[وزیر]] [[عباسی]] حل می‌شد.<ref> تاریخ عصر [[غیبت]]، ص ۲۹۶.</ref> سرانجام، [[نایب سوم]] پس از ۲۱ سال [[نیابت امام مهدی|نیابت]] در [[شعبان]] ۳۲۶ ق درگذشت.

* [[نایب چهارم]]؛ '''[[ابوالحسن علی بن محمد سمری]]:''' او در [[سازمان وکالت]] [[شیعه]] به حُسن سابقه مشهور بود و گذشته [[نیکو]] و [[امانت‌داری]] او سبب شد [[جایگاه]] والایی در میان [[شیعیان]] و به ویژه وکلای [[امام مهدی|امام عصر]] {{ع}} یابد و آن‌گاه که او از سوی [[امام مهدی]] {{ع}} به [[نیابت خاصه]] [[منصوب]] شد، مورد قبول و پذیرش همه قرار گرفت.<ref> کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۲۹۸.</ref> [[نایب چهارم]] از خانواده‌ای متدّین و پیرو [[اهل بیت]] {{عم}} بود؛ به گونه‌ای که بسیاری از [[خاندان]] او نیمی از درآمد خود را وقف [[امام عسکری|امام حسن عسکری]] {{ع}} کردند و آن [[اموال]] را به صورت سالانه برای آن [[حضرت]]، می‌فرستادند.<ref> کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۲۹۸.</ref> [[سمری]] مدت [[نیابت امام مهدی|نیابتش]] کوتاه بود و شرایط زمانش، شرایط خاص [[سیاسی]] بود؛ به همین سبب، فعالیت‌های او به آیندگان نرسیده است. مهم‌ترین حادثه در [[نیابت امام مهدی|نیابت]] او، پایان یافتن دروه [[غیبت صغرا]] و [[نیابت خاصه]] است که با صدور توقیعی از سوی [[امام]] انجام گرفت. شش روز قبل از درگذشت [[علی بن محمد سمری]]، توقیعی صادر شد که زمان [[مرگ]] وی را [[پیش‌گویی]] کرد و خبر داد که دیگر نایبی نیست و با [[مرگ]] او دوره [[غیبت کبرا]] آغاز خواهد شد. [[شیخ صدوق]] به [[نقل]] از [[ابو محمد، حسن بن احمد مکتّب]] می‌نویسد: ما در سال [[وفات]] [[ابوالحسن علی بن محمد سمری]] در مدینة [[السلام]] ([[بغداد]]) بودیم و چند روز قبل از درگذشت او به حضورش رسیدیم. او [[توقیع]] [[حضرت]] را به مان نشان داد و ما از روی آن نوشتیم و از نزدش بیرون شدیم. چون روز [[موعود]] فرا رسید، نزد [[سمری]] رسیدیم و او را در حالت [[احتضار]] مشاهده کردیم. به وی گفتند: پس از تو چه کسی [[نایب]] [[امام مهدی]] {{ع}} است؟ گفت: [[خدا]] را مشیتی است که خود انجام خواهد داد (یعنی دوره [[غیبت صغرا]] به پایان رسیده است و کسی در دوره [[غیبت کبرا]] [[نایب خاص]] [[امام مهدی]] {{ع}} نیست و این خود از [[مشیت]] [[الهی]] است.) این مطلب را گفت و [[جان]] به [[جان]] آفرین [[تسلیم]] کرد"<ref> کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۲۹۴، ح ۴۵.</ref>»<ref>[[محمد امین بالادستان|بالادستان، محمد امین]]؛ [[محمد مهدی حائری‌‎پور|حائری‌‎پور، محمد مهدی]]؛ [[مهدی یوسفیان|یوسفیان، مهدی]]، [[نگین آفرینش ج۲ (کتاب)|نگین آفرینش]]، ج۲، ص ۷۹ - ۸۴.</ref>.