گستره عصمت امام در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ صدوق]] در پاسخ به این [[شبهه]] منکرین [[سهوالنبی]] {{صل}} که اگر سهو در نماز جایز باشد، در [[تبلیغ دین]] نیز جایز است و همچنین درباره اشکال [[ناشناخته بودن]] [[ذوالیدین]]<ref>البته آنچه در روایت آمد، ذوالشمالین بود؛ ولی از آنجا که یکی دیگر از القاب این راوی، ذوالیدین است،  صدوق نیز از وی با نام ذوالیدین یاد می‌کند. همچنین  سید مرتضی نیز – همان‌گونه که در آینده از وی نقل خواهیم کرد او را ذو الیدین می‌نامد.  خوبی وی را مجهول دانسته است. (درباره این شخصیت ر. ک: سیدابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۴، ص۱۱۰؛ عزالدین علی بن محمد ابن اثیر الجزری، اسد الغابه، ج۲، ص۲۲-۲۸؛ احمد بن علی بن حجر عسقلانی، الاصابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، ج۲، ص۳۴۵).</ref> که ضمن روایت سعید اعرج آمده است، گفت:

با توجه به نکته دوم معلوم می‌شود که [[ صدوق]] در پی [[اثبات]] [[نظریه]] سهوالنبی {{صل}} به طور مطلق نیست، بلکه در [[مقام اثبات]] آن است که صدور سهو از [[پیامبر]] در [[حقیقت]] همان «[[اسهاء]]» است؛ بدین معنا که اگر [[سهوی]] از پیامبر صادر شد، باید آن را مستند به [[خداوند متعال]] و [[حکیم]] و با توجه به حکمتی ویژه بدانیم<ref>تفاوت سهو با اسهاء آن است که «سهو» در جایی است که فرد به دلیل دل مشغولی به مسائل دنیوی از حال عبادت و واجب شرعی خارج و دچار اشتباه می‌شود؛ اما در نظریه اسهاء، صاحب نظریه بر این باور است که فرد مسهی به دلیل فعل خدا که ناشی از حکمت اوست، دچار اشتباه می‌شود. به دیگر بیان، ممکن است کسی هرگز دچار سهو در عبادت نشود؛ اما خداوند به مصلحتی او را به سهو بیندازد.</ref>.

افزون بر آن، وی در آثار [[روایی]] خود، احادیثی را نقل می‌کند که مضمون صریح آنها [[غفلت]] برخی [[پیامبران]] و اوصیای آنها از گذشت [[زمان]] [[نماز]] بوده است؛ تا اینکه بر اثر خارج شدن از وقت نماز، [[خداوند تبارک و تعالی]] در برخی از این موارد، [[خورشید]] را به بازگشتن امر کرده است تا [[پیامبر]]، نماز خود را خارج از وقت نخوانده باشد. چنین اتفاقی برای پیامبرانی همچون [[یوشع بن نون]] و [[سلیمان]] رخ داده است: «[[روایت]] شده است که [[خداوند]] خورشید را برای یوشع بن نون، [[وصی موسی]] {{ع}} برگرداند تا نمازی را که از او فوت شده بود، در وقت بخواند»<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۱، ص۶۰۸. همچنین درباره همین مسئله حضرت سلیمان ر. ک: همان، ص۶۰۷. گفتنی است شیخ صدوق روایت مربوط به حضرت سلیمان را صحیح می‌داند. افزون بر این احادیث که در واقع موضوع آنها فوت شدن نماز واجب است، می‌توان به این نکته نیز اشاره کرد که در برخی روایات نقل شده به دست صدوق این مطلب تصریح شده که دست‌کم یک بار نماز شب پیامبر اکرم {{صل}} فوت شده است؛ حال آنکه بنا بر معروف، نماز شب، بر ایشان واجب بوده است (همو، الامالی، م ۷۱، ح۶، ص۴۶۵-۴۶۶).</ref>.

[[ صدوق]] پس از [[اثبات]] این مسئله درباره پیامبران، چنین سنتی را درباره [[امام علی]] {{ع}} نیز جاری دانسته است و به [[صراحت]] اعلام می‌کند که خورشید دوبار برای امام علی {{ع}} برگشت تا نمازش را بخواند<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ح۶۰۹.</ref>.

پس از بررسی آراء صدوق حال عصمت امام در اشتباهاتی که به یک عمل قبیح منجر شود را با توجه به کلمات  [[شیخ مفید]] در دو موضوع پیگیری می‌کنیم

تا پیش از [[ صدوق]]، [[متکلمان امامیه]] اشاره یا تصریحی به [[عصمت امام]] از چنین گناهانی نداشته‌اند. صدوق با ارائه این معیار که [[پیامبر]] و به تبع آن [[امام]] در غیر [[تبلیغ دین]]، [[معصوم]] نیستند عملا به [[ضرورت]] نداشتن عصمت امام از چنین گناهانی البته در قالب نظریه [[سهو النبی]] ملتزم شده است<ref>شاهد بر این سخن روایاتی است که صدوق آنها را نقل نموده و ملتزم به صحت آنها شده است. این روایات متضمن جواز سهو و نیز وقوع آن توسط نبی و امام است. به عنوان نمونه: ر.ک: صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}ج، ج۲، ص۲۰۳. علاوه بر اینکه وی در جایی پس از نقل روایتی که متضمن اشتباه پیامبر خاتم{{صل}} است، منکر سهو النبی را غالی و از مفوضه دانسته و آنها را لعن نموده است. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۶۰-۳۵۸، ح۱۰۳۱.</ref>.

این در حالی است که  [[شیخ مفید]] به [[صراحت]] امام را از چنین گناهانی معصوم می‌داند<ref> صدوق در رد نظریه سهو النبی و الامام رساله‌ای با عنوان رسالة فی عدم سهو النبی{{صل}} نوشته است. همچنین ر.ک: مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختارة، ص۱۰۵-۱۰۴؛ همو، المسائل العشر فی الغیبة، ص۶۱.</ref>. البته می‌توان همین نظریه را در صورتی که صدور آن [[گناهان]] موجب رویگردانی [[مردم]] از امام شود به  [[سید مرتضی]] نیز نسبت داد. در میان [[شاگردان]]  [[سید]] ـ یعنی [[حلبی]]، [[کراجکی]] و [[شیخ طوسی]] ـ تنها شیخ طوسی به صراحت [[نظریه]] عصمت امام از این گناهان را مطرح می‌کند<ref>ر.ک: طوسی محمدبن حسن، الاقتصاد، ص۱۶۱؛ همو، الرسائل العشر، تحقیق واعظ زاده خراسانی، ص۱۰۶؛ همو، العدة فی اصول الفقه، تحقیق محمدجواد انصاری، ج۲، ص۵۶۸-۵۶۶ و ج۱، ص۴۸.</ref> و این نظریه پس از وی نیز تا به امروز نظریه غالب [[شیعه امامیه]] به شمار می‌آید.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۴۱۳.</ref>.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه محور بحث [[ صدوق]]، [[اشتباه]] در [[نماز]] و عبادت‌های مشترک میان [[پیامبر]] و [[مردم]] است، ممکن است بگوییم که وی نظری به بحث گناه سهوی نداشته و تنها به [[عبادت‌ها]] و [[واجبات]] [[شرعی]] مشترک میان پیامبر و مردم توجه کرده است.

به نظر می‌رسد اگرچه [[انتخاب]] راه اول با اصول و ضوابط هم‌نواتر است، با توجه به [[اعتقاد]] صدوق که [[سهو پیامبر]] از سوی [[خدا]] صورت می‌گیرد، دیدگاه وی آن است که [[خداوند]] [[حجت]] و [[خلیفه]] خود را به گناه سهوی نمی‌اندازد. از این رو، نمی‌توان به قطع و [[یقین]] گفت که شیخ صدوق، [[عصمت امام]] از گناه سهوی را ضروری نمی‌داند.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۴۵.</ref>

[[ صدوق]] به همراه استاد خود ابن ولید، با ادعای وجود [[روایات]] فراوانی مبنی بر وقوع [[سهو]] و به تعبیر دقیق‌تر، [[اسهاء]] از [[پیامبر خاتم]]{{صل}}، [[ضرورت عصمت]] آن حضرت از اشتباه در [[نماز]]<ref>ر.ک: صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۰۳.</ref> و نیز [[خواب]] ماندن از نماز<ref>صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۶۰-۳۵۸، ح۱۰۳۱.</ref> را [[نفی]] می‌کند. اما پس از او  [[شیخ مفید]] قاطعانه امکان [[اشتباه]] [[امام]] در نماز<ref>مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختارة، ص۱۰۴.</ref> و به طور کلی عمل به [[دین]] را رد نموده و امام را از چنین اشتباهاتی [[معصوم]] می‌داند. هر چند ایشان امکان [[عقلی]] قضا شدن نماز به واسطه [[خواب ماندن پیامبر]] و امام را می‌پذیرد<ref>مفید، محمد بن محمد بن نعمان، رسالة فی عدم سهو النبی، ص۲۸.</ref>. بر این اساس اگر اشتباه در ادای [[واجبات]] را موجب رویگردانی [[مردم]] از [[پیامبر]] یا امام بدانیم، می‌توانیم  [[سید مرتضی]] را نیز با استادش شیخ مفید هم [[عقیده]] بدانیم<ref>سیدمرتضی، تنزیه الانبیاء و الائمة، ص۲۲.</ref>.

[[سید مرتضی]] هنگامی که در پی [[تنزیه]] [[حضرت یعقوب]] {{ع}} از برخی [[عیوب]]، همچون [[ناشکیبایی]] آن [[حضرت]] پس از رفتن [[حضرت یوسف]] {{ع}} است، نظریه‌ای را مطرح می‌کند که نشان [[اعتقاد]] نداشتن او به [[لزوم عصمت پیامبران]] از ترک مستحبات است. ایشان پس از آنکه [[بردباری]] در برابر [[مصائب]] و [[فروبردن خشم]] و [[اندوه]] را از مستحبات می‌داند، می‌نویسد: «[[پیامبران]]، از بسیاری از مستحبات طاقت‌فرسا [[عدول]] می‌کردند؛ اگرچه بسیاری از مستحبات را نیز انجام می‌دادند»<ref>{{عربی|قد يعدل الأنبياء عن كثير من المندوبات الشاقة و أن كانوا يفعلون من ذلك الكثير}}؛ (سید مرتضی علم الهدی، الذخیرة فی علم الکلام، ص۷۱).</ref>.

شیخ طوسی درباره [[عصمت پیامبر]] یا امام از ترک مستحبات، به [[صراحت]] نظریه‌پردازی نکرده است؛ ولی می‌توان از برخی کلماتش به اندیشه وی در این باره دست یافت:

صدوق در موارد متعددی به [[عصمت امامان]] از [[سهو]] و [[نسیان]] در امور مربوط به تبلیغ دین تصریح می‌کند: «پیامبر و دیگر [[امامان]] پس از ایشان، به [[قرآن]] و [[سنت]] عالم‌اند، و ممکن نیست در [[کتاب و سنت]] دچار اشتباه و فراموشی شوند»<ref>{{متن حدیث|أن النبي {{صل}} و سائر الأئمة {{عم}} بعده عالمون بالكتاب و السنة و لا يجوز عليهم في شي‌ء من ذلك الغلط و لا النسيان‌...}}؛ محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، کمال الدین، ص۶۱، ۹۲، ۹۵).</ref>.

افزون بر آن، از برهان‌هایی که در [[آینده]] از صدوق درباره عصمت امامان مطرح خواهیم کرد، روشن می‌شود بنا بر نظریه ایشان، [[هدف]] از [[نصب امام]] تبیین دین است، و تجویز اشتباه و نسیان در تبلیغ دین، با این غرض ناسازگار است.

بنابراین می‌توان مدعی شد که در [[اندیشه]] صدوق، امام ضرورتاً از سهو و نسیان در [[تبیین دین]] [[معصوم]] است.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۴۹.</ref>

[[طبری]] شرط دوم از [[شرایط امامت]] را [[علم امام]] به آنچه [[مردم]] بدان احتیاج پیدا می‌کنند، می‌داند؛ وگرنه تفاوتی میان او و دیگران نیست. وی در این باره می‌گوید: «دوم، [[علم]] به نیازهای مردم؛ چون [[امامت]] برای نیازهای مردم قرار داده شده است؛ چون اگر او به آنچه مردم به آن نیاز دارند، علم نداشته باشد، در [[جهل]]، همچون یکی از مردم است»<ref>{{عربی|و الثانية العلم بحاجة الناس، إذ كان قد وضعه لحاجتهم لانه إن لم يكن عنده علم ما تحتاج إليه الأمة كان كأحدهم في الجهل}}؛ (محمد بن جریر بن رستم طبری، المسترشد، تحقیق احمد محمودی، ص۵۷۱).</ref>.

شیخ مفید، هم‌نوا با دیگر [[متکلمان]]، امام را مانند [[پیامبران]] از [[اشتباه]] و فراموشی در [[تبلیغ دین]] [[معصوم]] می‌داند: {{عربی|انه لا يجوز منهم سهو في شيء في الدين و لا ينسون شيئاً من الاحكام و على هذا مذهب سائر الامامية الا من شذ منهم}}<ref>{{متن حدیث|أنهم [الانبياء] كانوا معصومين من الخطإ موفقين للصواب صادقين عن الله تعالى في جميع ما أدوه إلى العباد و في كل شي‌ء أخبروا به على جميع الأحوال}}؛ (محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المقنعه، ص۳۱-۳۲).</ref>.

[[سید مرتضی]] نیز در این باره معتقد است که امام {{ع}}، پیش از تصدی منصب امامت، نه تنها به همه [[علوم]]، که حتی به همه [[احکام دین]] نیز اشراف و [[آگاهی]] ندارد<ref>{{عربی|و كما أن الرسول قبل تكامل الشرع لم يكن عنده العلم بسائر الأحكام كذلك الإمام قبل حال إمامته لم يكن عالما...}}؛ (سید مرتضی علم الهدی، الشافی، ج۲، ص۳۰. نیز ر. ک: همو، تنزیه الانبیاء، ص۲۰۶).</ref>.

حلبی نیز در مواردی نظریه خود را درباره عصمت امام از [[اشتباه]] در بیان مطالب مربوط به [[دین]] این‌گونه بیان کرده است: «امامان ما [[حافظان]] شریعت‌اند و به [[دلیل عصمت]]، از [[خطا]] مصون‌اند»<ref>ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، ص۵۰۶.</ref>.

کراجکی، در عبارت‌های متعدد خود، ضمن بیان اینکه [[امامان]] [[جانشین پیامبر اکرم]] {{صل}} هستند، آنها را به هر آنچه مورد نیاز [[مردم]] است، عالم می‌داند. حداقل برداشت از این عبارات، [[عصمت امام]] از [[اشتباه]] در امور مربوط به [[دین]] است. وی در این باره می‌نویسد: «تمام [[حجت‌های خداوند]] متعالی به همه آنچه مورد نیاز مردم است، [[احاطه علمی]] دارند و از اشتباه و [[لغزش]] معصوم‌اند»<ref>ابوالفتح کراجکی، کنز الفوائد، ص۱۱۰.</ref>.

## علوم عادی، مانند [[پزشکی]] و [[کشاورزی]]. [[ صدوق]] از هر دو دسته این علوم، در کتب خود به طور گسترده روایاتی را نقل کرده است<ref>درباره روایات مربوط به علم دینی ر. ک: محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، صفحات مختلف؛ همو، المقنع، صفحات مختلف و.... نیز درباره روایات مربوط به علم غیردینی ر. ک: همو، الخصال، ج۲، ص۴۸۹-۴۹۱، ص۵۱۱-۵۱۴؛ همو، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۲، ص۲۸۱.</ref>

# اگرچه از عبارات صدوق در آثار مختلف ایشان می‌توان به این نتیجه رسید که وی به دو گونه [[علم]] و [[آگاهی]] برای [[امام]] قایل بوده است، هیچ ملاک و معیاری برای تفکیک میان این دو علم در آثار ایشان دیده نمی‌شود؛

# از نظر [[شیخ صدوق]] در اینکه امام {{ع}} علم خود را به گونه‌ای [[غیرطبیعی]] از [[خدا]] و [[پیامبر اکرم]] {{صل}} دریافت کرده است، شبهه‌ای نیست؛ زیرا می‌نویسد: «پس همه [[علم امامت]] از [[خداوند]] و [[رسول]] اوست»<ref>{{عربی|فعلم الإمامة كله من الله عز و جل و من رسول الله {{صل}}}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۲، ص۶۶۰، ذیل ح۳). بعید نیست صدوق در این دیدگاه، از روایاتی متأثر باشد که در آثارش دیده می‌شود: {{متن حدیث|عَنِ الرِّضَا {{ع}}:... قَالَ فِي الْأَئِمَّةِ إِنَّهُمْ عُلَمَاءُ صَادِقُونَ مُفَهَّمُونَ مُحَدَّثُونَ‌...}}؛ (همو، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ب ۳۰، ح۴۴)، نیز {{متن حدیث|...عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} يَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تُتْرَكُ إِلَّا بِعَالِمٍ يَعْلَمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ مَا يَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَيْهِ وَ لَا يَحْتَاجُ إِلَى النَّاسِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ عَلِمَ مَا ذَا [بِمَا ذَا] قَالَ وِرَاثَةً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} وَ عَلِيٍّ {{ع}}}}؛ (همو، کمال الدین، ج۱، ص۲۲۳).</ref>؛

حال با توجه به این مقدمات باید گفت: اولاً، [[ صدوق]] چنان که گذشت، تصریح دارد که اشتباه و [[فراموشی]] در زمینه [[علوم دینی]] برای امام {{ع}} ممکن نیست<ref>{{متن حدیث|أن... الأئمة {{عم}}... عالمون بالكتاب و السنة و لا يجوز عليهم في شي‌ء من ذلك الغلط و لا النسيان‌...}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۲).</ref>؛

ثانیاً، درباره اینکه امام {{ع}} در نظریات علمی خود در علومی که با [[کتاب و سنت]] ارتباطی ندارد، از اشتباه [[معصوم]] است یا نه، نظریه روشنی از صدوق [[مشاهده]] نمی‌شود؛ اما شاید بتوان از برخی قراین که درباره [[قلمرو علم امام]] است، نظریه ایشان را در این مسئله به دست آورد. از سخنان ایشان مقدمات زیر برمی‌آید:

# [[ صدوق]] در مواردی که در [[مقام]] بیان [[عظمت]] [[علمی]] [[امامان]] است، تنها از [[لزوم]] واقف بودن امامان به [[احکام الهی]] و [[تفسیر]]، [[تأویل]]، [[ناسخ]]، [[منسوخ]]، [[محکم و متشابه]] [[قرآن]] سخن به میان آورده است<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۶۶۰۰، ذیل ح۳.</ref>؛

# صدوق در یک مورد پا را فراتر نهاده و سخن [[ابن قبه رازی]] را نقل می‌کند که [[امام]] {{ع}} به هیچ یک از روایاتی که به [[دروغ]] به ایشان و [[پدران]] بزرگوارشان نسبت داده می‌شود، [[آگاه]] نیست؛ زیرا او [[عالم به غیب]] نیست و تنها [[بنده]] صالحی است که [[کتاب و سنت]] و [[اخبار]] [[شیعیان]] را که به او می‌رسد، می‌داند<ref>{{متن حدیث|و الإمام أيضا لم يقف على كل هذه التخاليط التي رويت لأنه لا يعلم الغيب و إنما هو عبد صالح يعلم الكتاب و السنة و يعلم من أخبار شيعته ما ينهى إليه}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۱۱۰).</ref>. گفتنی است [[شیخ صدوق]] تعرضی به [[کلام]] این [[قبه]] ندارد؛

# صدوق در مواردی حتی [[پیامبران]] را نیز [[ناآگاه]] از برخی مسائل دانسته است؛ مانند اینکه [[موسی]] {{ع}} معنی کارهای [[خضر]] را نمی‌دانست<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، علل الشرایع، ج۱، ص۶۲.</ref>.

البته از آنجاکه [[ صدوق]] هیچ یک از دو احتمال بالا را بیان نکرده است، نمی‌توان نظریه‌ای را به او نسبت داد؛ ضمن آنکه اساساً وی می‌تواند بگوید با وجود آنکه امام {{ع}} واجد همه علوم نیست، خداوند می‌تواند مانع از اشتباه وی هنگام اظهار نظر در مسائل غیردینی شود.

تأکید دوباره بر این مطلب لازم است که وقتی صدوق مدعی است لازمه [[مقام امامت]]، تنها علم به [[کتاب و سنت]] است، نباید [[تصور]] کرد که وی [[امامان معصوم]] [[مذهب امامیه]] را لزوماً [[جاهل]] به دیگر علوم می‌داند، بلکه مراد این است که لازمه مقام امامت، علم به کتاب و سنت است؛ اما دیگر علوم را نیز امام - همه [[امامان]] یا برخی از آنها - می‌تواند داشته باشد و حتی می‌تواند آنها را از خداوند نیز به نحو [[لطف]] و [[تفضل]] گرفته باشد. [[شیخ صدوق]] خود ناقل روایت‌هایی است که در آنها امام {{ع}} نظریاتی [[علمی]] در زمینه [[طب]] و [[نجوم]] بیان کرده است<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، علل الشرایع، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۸؛ ج۲، ص۵۹۳-۵۹۸.</ref>؛ به ویژه آنکه - چنان که گذشت - وی امامان [[پاک]] {{عم}} را از همه [[پیامبران الهی]] [[برتر]] می‌داند. از این رو، نمی‌توان با ملاحظه حال [[حضرت موسی]] {{ع}}، [[حکم]] وی را درباره امامان پاک {{عم}} جاری کرد. وجود [[روایت]] زیر از [[امام علی]] {{ع}} که در کتاب‌های [[شیخ صدوق]] به چشم می‌خورد، و ظاهر در [[عالم بودن]] ایشان به همه [[علوم]] است نیز منافاتی ندارد: «... از من بپرسید پیش از آنکه مرا از دست بدهید. پس به [[خدا]] [[سوگند]] چیزی از من نمی‌پرسید، مگر آنکه شما را به آن [[آگاه]] می‌کنم»<ref>{{متن حدیث|... سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُونِّي عَنْ شَيْ‌ءٍ يَكُونُ إِلَّا نَبَّأْتُكُمْ بِهِ}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، علل الشرایع، الامالی، ص۱۳۳).</ref>.

خلاصه نظریات [[ صدوق]] در بحث [[قلمرو عصمت]] عبارت است از:

همچنین لازمه [[کلام]] صدوق که البته خود وی به آن [[اذعان]] نکرده است، و از این رو نمی‌توان نظریه‌ای را به وی نسبت داد، این است که امکان [[اشتباه]] امام {{ع}} در نظریات [[علمی]] هست.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۵۰.</ref>

از دیدگاه صدوق که بگذریم،  شیخ مفید هر چند به طور مستقیم به این مسئله رسیدگی نکرده است، می‌توان با توجه به نظریات ایشان در بحث [[علم امام]]، همان نظر را در اینجا به وی نسبت داد.

مفید در برخی دیگر از آثار خود، [[علم]] به همه امور و نیز [[علم به باطن]] امور را شرط [[نبوت]] ندانسته است و برای اثبات نظریه خود، [[آگاه]] نبودن [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به [[علم نجوم]] و نیز [[امی بودن]] او را مثال می‌زند<ref>{{متن حدیث|ليس من شرط الأنبياء {{عم}} أن يحيطوا بكل علم و لا أن يقفوا على باطن كل ظاهر و قد كان نبينا محمد {{صل}} أفضل النبيين و أعلم المرسلين و لم يكن محيطا بعلم النجوم و... كان أميا بنص التنزيل و لم يتعاط معرفة الصنائع و لما أراد المدينة استأجر دليلا على سنن الطريق و كان يسأل عن الأخبار و يخفى عليه منها ما لم يأت به إليه صادق من الناس}}؛ (محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المسائل العکبریة، ص۳۴).</ref>.

سید مرتضی نیز هر چند به وضوح به این مسئله نپرداخته است، اما شاید بتوان با توجه به آرای وی در بحث [[قلمرو علم امام]]، به نظریه‌ای در این باره دست یافت.

[[سید]] بر این [[باور]] است که [[امام]] باید در این گونه [[علوم]] به متخصص [[رجوع]] کند<ref>{{عربی|و إنما تكليفهم المتعلق بالشريعة في ذلك أن يرجعوا إلى أهل القيم و المعرفة بالصناعات، لا أن يقوموا ذلك بأنفسهم}}؛ (سید مرتضی علم الهدی، الشافی فی الامامة، ج۳، ص۱۶۵).</ref>. با وجود این، وی تصریح می‌کند که [[خداوند متعال]]، می‌تواند علوم دیگری بیش از [[علم شریعت]] را نیز از باب فضل و [[لطف]] به متصدی [[منصب امامت]] عطا کند، که [[روایت]] {{متن حدیث|سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي‌}} بیانگر بهره‌مندی [[امام علی]] {{ع}} از علومی فراتر از [[علوم لازم]] برای [[تصدی منصب امامت]] است<ref>سید مرتضی علم الهدی، الرسائل، ج۱، ص۳۹۱-۳۹۵. متن کامل عبارت چنین است: {{عربی|إعلم أن قول أمير المؤمنين {{ع}} قال: سلوني قبل أن تفقدوني فإن بين جنبي علما جما لو وجدت له حملة يدل على اشتماله على علوم الدين دقيقها و جليلها و على كل ما يجوز ان يسأل عنه سائل و يسترشد اليه جاهل... و تأويل هذا الخبر الذي يرفع الشبهة فيه أن الإمام في كل زمان إنما يجب بحكم إمامته أن يكون عالما بجميع علوم الدين، حتى لا يشذ منه شاذ و ليس يجب بحكم الإمامة أن يكون عالما بالغائبات و الكائنات من ماضيات و مستقبلات و إذا خص الله تعالى الإمام بشيء من هذه العلوم، فعلى سبيل الكرامة و التفصيل و التعظيم}}؛ (سید مرتضی علم الهدی، الرسائل، ج۱، ص۳۹۴).</ref>؛

صدوق در آثار خود به طور مستقیم به بحث عصمت امام از اشتباه نپرداخته است؛ ولی پس از آنکه دانستیم ایشان امام را از [[سهو]] و به تعبیر دقیق‌تر، [[اسهاء]] و [[نسیان]] در عمل به فرمان‌های [[دین]] [[معصوم]] نمی‌داند، شاید بتوان مدعی شد که وی [[امام]] را از [[سهو]] و نسیان در امور عادی مربوط به [[زندگی شخصی]] و [[اجتماعی]] که ارتباطی با دین ندارد نیز نباید معصوم بداند. روایاتی که ایشان در آثار خود نقل می‌کند نیز می‌توانند این نظریه را [[تأیید]] کنند. می‌توان روایت‌هایی را که [[ صدوق]] نقل کرده است، به دو دسته تقسیم کرد: [[روایات]] مربوط به دوران پیش از [[تصدی منصب امامت]]؛ روایت‌های مربوط به دوران پس از [[تصدی]] این [[منصب]].

در روایت دیگری که صدوق نقل کرده، چنین آمده است که [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{عم}}، زمانی از [[خانه]] خود دور شدند و راه خانه را گم کردند که این امر سبب [[نگرانی]] [[حضرت زهرا]] {{س}} شد<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، الامالی، ص۴۴۳-۴۴۶.</ref>.

[[ صدوق]] روایات فراوانی را در آثار خود نقل می‌کند که بیانگر [[علم غیب امام]] به مسائل عادی زندگی‌اند<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۲، ص۲۰۲؛ همو، عیون اخبارالرضا {{ع}}، ج۲، ص۱۳۶ و ۱۳۷ و ج۲، ص۲۵۶؛ همو، کمال الدین، ج۲، ص۴۲۴، و ج۲، ص۶۴۹؛ همو، معانی الاخبار، ص۳۵۰ و....</ref>، که بر اساس آن می‌توان [[حکم]] به خطاناپذیری این [[علوم]] کرد؛ اما نمی‌توان از روایات متعددی نیز که امام {{ع}} در آنها از دیگران درباره موضوعات مربوط به [[زندگی]] عادی، آن هم پس از تصدی منصب امامت می‌پرسد و ظاهر آنها از [[ناآگاهی]] امام {{ع}} از آن امور حکایت می‌کند، گذشت.

ابن قبه رازی به [[صراحت]] در این باره نظریه‌پردازی نکرده است؛ اما از برخی اشارات وی می‌توان به نظریه‌اش دست یافت. وی با طرح این مسئله که در [[زمان امامان]] [[پاک]] {{عم}}، عده‌ای از [[خیانت‌کاران]] با [[جعل حدیث]]، موجب [[اشتباه]] [[شیعیان]] در [[شناخت]] [[احکام واقعی]] می‌شدند، این سخن را به میان می‌آورد که حضرات [[معصومان]] {{عم}} در آن [[زمان]] توصیه می‌کردند که شیعیان به روایت‌هایی عمل کنند که [[مورد اتفاق]] و اجماع‌اند. وی پس از آن می‌گوید: «[[امام]] به همه این [مسائل] اشتباهی که [[روایت]] شده است، واقف نیست؛ زیرا او [[عالم به غیب]] نیست و تنها، [[بنده]] شایسته‌ای است که [[کتاب و سنت]] و آنچه از احوال [[شیعه]] را که به او می‌رسد، می‌داند»<ref>{{متن حدیث|و الإمام أيضا لم يقف على كل هذه التخاليط التي رويت لأنه لا يعلم الغيب و إنما هو عبد صالح يعلم الكتاب و السنة و يعلم من أخبار شيعته ما ينهى إليه}}؛ (محمد بن عبدالرحمن، نقض کتاب الاشهاد، به نقل از: محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۱، ص۱۱۱).</ref>.

[[شیخ مفید]] در هیچ یک از آثار خود نه به طور مستقل و نه حتی به طور استطراد، به این بحث رسیدگی نکرده است؛ با این وجود در آثار به جای مانده از ایشان، عباراتی هست که ممکن است کسی در صدد [[اثبات]] نظریه‌ای و انتساب آن به ایشان باشد. از این رو، بحث درباره آنها ضروری به نظر می‌رسد.

نسبت به گستره متعلق نیز متکلمان امامیه به عصمت امامان در همه ابعاد آن اعم از [[عصمت علمی]] و عملی به نحو یکسان عقیده دارند هر چند در قسم [[عصمت از سهو]] اختلافی میان صدوق و استادش [[ابن ولید]]<ref>شاهد بر این سخن روایاتی است که صدوق آنها را نقل نموده و ملتزم به صحت آنها شده است. این روایات متضمن جواز سهو و نیز وقوع آن توسط نبی و امام است. به عنوان نمونه: ر.ک: صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}ج، ج۲، ص۲۰۳. علاوه بر اینکه وی در جایی پس از نقل روایتی که متضمن اشتباه پیامبر خاتم{{صل}} است، منکر سهو النبی را غالی و از مفوضه دانسته و آنها را لعن نموده است. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۶۰-۳۵۸، ح۱۰۳۱ و صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۰۳.</ref> با سایر متکلمان بعد از وی<ref>به عنوان نمونه شیخ مفید به صراحت عصمت امام در انجام واجبات دینی را لازم می‌داند. ر.ک: مفید، محمدبن محمد بن نعمان، الفصول المختارة، ص۱۰۴.</ref> به چشم می‌خورد به نحوی که ایشان این عصمت را در [[انجام تکالیف دینی]] لازم و ضروری ندانسته و معتقد به سهو [[امام]] در ادای برخی [[تکالیف]] همچون [[اقامه نماز]] هستند.