اثبات وجود خدا در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = اثبات وجود خدا

| عنوان مدخل  = اثبات وجود خدا

| مداخل مرتبط = [[اثبات وجود خدا در قرآن]] - [[اثبات وجود خدا در کلام اسلامی]] ـ [[اثبات وجود خدا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] ـ [[اثبات وجود خدا در معارف و سیره علوی]]

| پرسش مرتبط  =

}}

ثالثاً: [[ناتوانی]] [[اندیشه]] بشری از [[اقامه برهان]] بر [[اثبات وجود]] خارجی اشیاء (بر فرض صحت) دلیل بر این نیست که اندیشه بشری بر [[اقامه دلیل]] و [[اثبات خدا]] نیز [[ناتوان]] باشد؛ زیرا برخی از مسائل [[هستی‌شناسی]] از جمله پذیرش [[واقعیت]] هستی و اشیاء خارجی مقدّم بر هر نوع مباحث [[معرفت‌شناسی]] است و از این روی اثبات آن ناممکن است و چه بسا [[مبتلا]] به دور باشد<ref>تبیین براهین اثبات خدا، ص۶۶ و ۶۷.</ref>. در حالی که پذیرش وجود [[خدا]]، شرط حتمی ورود به مباحث معرفت‌شناسی نیست<ref>[[رحیم لطیفی|لطیفی]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[اثبات خدا (مقاله)|مقاله «اثبات خدا»]]، [[ دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص۱۶۶-۱۷۳.</ref>.

==انواع براهین عقلی اثبات خدا==

# [[برهان امکان و وجوب]]: در این برهان، به خلاف [[برهان حدوث]]، امکان اشیاء [[حدّ وسط]] [[برهان]] قرار می‌‌گیرد، وحدوث یا فنا تنها عهده دار اثبات امکان برای موجودات مورد [[مشاهده]] است، بعد از اثبات صفت امکان برای موجودات عالم، این مقدمه ضمیمه می‌‌شود که موجود ممکن برای وجود یافتن، نیازمند به غیر است و این غیر یا خود باید واجب الوجود باشد و یا به دلیل بطلان [[تسلسل]] در سلسله فاعلی منتهی به واجب الوجود شود<ref>شرح المواقف، ج۳، ص۱۲ـ۱۳، شرح المقاصد، ج۴، ص۱۶، قواعد العقاید، ص۴۶، قواعد المرام، ص۶۳ـ ۶۵ و گوهر مراد، ص۲۳۵.</ref>. [[ابن سینا]] در تقریر کامل تری، بعد از [[نفی]] [[سفسطه]] و پذیرش اصل [[واقعیت]]، از نظر کردن به وجود بدون آنکه نیاز به واسطه ای دیگر باشد موجود را با یک تقسیم [[عقلی]] به [[واجب]] و ممکن تقسیم می‌‌کند. حال اگر آنچه موجود است، ممکن باشد مستلزم وجود واجب خواهد بود<ref>الاشارات والتنبیهات، ج۳، ص۲۰.</ref>. [[خواجه نصیر طوسی]] تقریری از این [[برهان]] ارائه می‌‌کند که نیازی به ابطال دور و [[تسلسل]] ندارد بلکه خود، علاوه بر [[اثبات]] واجب، دلیل بر بطلان آن دو هم می‌‌شود<ref>کشف المراد، ص۱۱۹، نقد المحصل، ص۵۱۹ و ارشاد الطالبین، ص۱۷۷ـ ۱۷۸.</ref> و در تقریری متأخرتر و پس از آنکه در [[حکمت متعالیه]]، اصالت وجود بر جای اصالت ماهیت نشست امکان ماهوی که [[حدّ وسط]] [[برهان]] را تشکیل می‌‌داد جای خود را به امکان فقری داد. امکان فقری عین همان احتیاج و فقری است که در ذات معلول جای دارد، و چون ذات معلول هنگامی که به وجود و هستی آن نظر می‌‌شود چیزی جز وجود نیست، و ثبوت وجود برای خودش ضروری است، پس امکان فقری بر خلاف امکان ماهوی، مقتضی سلب [[ضرورت]] دو طرف هستی و نیستی نمی‌باشد بلکه عین ضرورت هستی است. و با گذر از ماهیت و امکان ماهوی، هستی و ضرورتی اثبات می‌‌شود که عین [[فقر]] و احتیاج و نفس ربط و پیوند به غیر است، نه آنکه ملزوم نیاز بوده، و [[حاجت]]، لازمِ آن و متأخر از آن باشد<ref>تبیین براهین اثبات خدا، ص۱۸۰ و ۱۸۱.</ref> و وجودی که [[حقیقت]] آن، چیزی جز تعلّق و ربط به غیر نمی‌باشد، بدون آن غیر تحقق پذیر نیست و البته این غیر، هرگز یک واقعیت فقیرانه دیگر نیست چون هر وجود ربطی دیگری که در نظر گرفته شود از خود چیزی ندارد و برای او ذات و خودی متصور نیست تا رفع نیاز امری را نماید که ذاتی جز فقر ندارد. برهان مبتنی بر امکان ماهوی از ابداعات [[حکمای اسلامی]] (مشّاء و اشراق) است که به دلیل [[کاستی]] [[برهان حرکت]] و حدوث، به آنها اکتفا نکرده و از آنها [[عدول]] کردند. این [[برهان]] از طریق [[ترجمه]] آثار حکمای [[مشّاء]] به آموزش‌های کلاسیک حکمای قرون وسطی راه پیدا کرد. و اما [[برهان امکان فقری]] که حاصل دقت‌های [[عقلی]] حکمای متأله بوده و به مدت چهار قرن در مدار اصلی آموزش‌های [[فلسفی]] [[شیعی]] قرار دارد همچنان در موطن اصلی خود از [[نشاط]] و شادابو بهره مند است ولی [[فلاسفه]] [[غربی]] از آشنایی با این برهان همچنان [[محروم]] مانده‌اند<ref>تبیین براهین اثبات خدا، ص۱۷۶ و ۱۸۸.</ref>.

# [[برهان]] [[تجربه دینی]]: این برهان از جمله براهینی است که فاقد صورت [[فلسفی]] و برهانی است و مبتنی بر تجربه‌ها، دریافت‌ها و شهودهای افراد نسبت به واقعیتی است که از [[ارزش]] و قداستی عمیق برخوردار است. تقریرهای این برهان به لحاظ سنخ [[تجربه]] مورد استفاده در [[استدلال]]، ساختار [[استنتاج]]، و نتیجه آن، متفاوت است. بعضی از [[روایات]] برهان به این صورت است: در زمان‌ها و مکان‌های بسیار مختلف، عدّه عظیمی از [[انسان‌ها]] گفته‌اند که وجود [[خدا]] را [[احساس]] یا تجربه کرده‌اند، و [[تصور]] این که همه آنها [[فریب]] خورده‌اند یا [[توهّم]] کرده‌اند، نامعقول است. برهان [[واقعی]] بر وجود [[خداوند]] همانا احساس افراد [[انسان]] از حضور خدا و [[آگاهی]] از [[اراده]] او در [[تعارض]] با اراده خود آنان است و نیز [[احساس آرامش]] که به دنبال [[پذیرفتن]] [[امر الهی]] دست می‌‌دهد، تجربه‌های [[دیدار]] یا [[درک]] یا لقای خدا خود بنفسه معتبرند، و متضمن هیچ سلسله ای از استنتاج‌های بی‌اعتبار، یا سبک سنگین کردن فرضیه‌ها نیستند. آنها [[بی‌اعتقادی]] را عقلاً مهمل می‌‌گردانند<ref>خدا در فلسفه، ص ۱۱۳ـ ۱۱۴.</ref>، [[شهود]] نسبت به یک [[واقعیت]] [[مقدس]] و [[ارزشمند]] وجود دارد، و این شهود نمی‌تواند به مبادی طبیعی استناد پیدا کند، پس یک واقعیت [[فوق طبیعی]] که خداوند است وجود دارد<ref>فلسفه دین، جان هاسپرز، ص۶۷.</ref>. این برهان نیز [[مبتلا]] به اشکالاتی است؛ زیرا اوّلاً شهود دارای مراتب مختلفی است و تنها در برخی از مراحل، صاحب [[کشف]] در مرتبه شهود از [[یقین]] برخوردار است، و ثانیاً: شهود [[عارف]] برای کسی که از آن [[محروم]] است [[معرفت یقینی]] به دنبال نمی‌آورد، و ثالثاً: تنها موجود [[فوق طبیعی]] را [[اثبات]] می‌‌کند، و رابعاً: کبرای [[قیاس]] (در تقریر اخیر) نیازمند[[برهان]] است، چه این که در برخی از تئوری‌های روان کاوانه، [[غرایز]] بشری یا [[وجدان]] [[اجتماعی]]، سبب پیدایش تجربیات [[دینی]] معرفی شده است<ref>تبیین براهین اثبات خدا، ص۲۶۰.</ref>.

# [[برهان فطرت]]: این [[برهان]] بخشی از [[واقعیت]] [[انسان]] را که حقیقتی ذات اضافه و دارای دو طرف است مورد استفاده قرار می‌‌دهد و با توجه به تضایفی که بین دو طرف [[حقایق]] اضافی برقرار است از تحقق یکی از دو طرف به تحقق طرف دیگر [[استدلال]] می‌‌کند. دو امر متضایف، دو واقعیتی هستند که بین آنها [[ضرورت]] بالقیاس برقرار است و وجود هر یک از آنها اعم از این که بالقوه یا بالفعل باشد با وجود بالقوه یا بالفعل دیگری ملازم است مانند پدری و [[فرزندی]]، و [[محبّ]] بودن و [[محبوب]] بودن. [[حدّ وسط]] برهان فطرت، اوصاف اضافی مختلفی می‌‌تواند باشد ولی معمولاً از [[محبّت]] و یا [[امید]] استفاده شده است. [[انسان]] توفان زده ای که همه اسباب و علل ظاهری و طبیعی از دسترس او بیرون است در متن واقعیت و وجود خود همچنان امید به کمک را [[احساس]] کرده و از [[نجات]] [[مأیوس]] نمی‌شود و این امید که با [[دعا]] و درخواست او همراه است، حقیقتی اضافی است که ناگزیر برای آن طرف دیگری است که [[مقید]] به هیچ قید و حدّی نیست و در فرض زوال همه اسباب و علل محدود و مقیّد، درخواست و [[حاجت]] [[امیدوار]] را [[اجابت]] می‌‌نماید، و آن [[حقیقت]] مطلق، واقعیتی جز [[خدا]] نمی‌تواند باشد<ref>حق الیقین فی معرفة اصول الدین، ص ۲۵ـ ۲۸ و اصول فلسفه و روش رئالیسم، ص۵۱ـ ۵۶.</ref>. از طرف دیگر، [[دوستی]] و [[محبت]] با هستی و واقعیت انسان قرین است و همان‌گونه که [[دل]] و [[جان آدمی]] یک واقعیت خارجی است، آنچه که دل، در گرو او، و [[جان]] [[تشنه]] آن است نیز یک واقعیت است. انسان هرگز اموری را که در مقطعی ظهور داشته و در مراتب دیگر افول دارند [[دوست]] نمی‌دارد بلکه [[دوستدار]] [[حقیقت]] مطلق و نامحدود است و اگر به دنبال کمال‌های محدود و مقیّد می‌‌رود به دلیل نشانه ای است که این امور به راست و یا [[دروغ]] نسبت به آن حقیقت نامحدود، دارند. حال که [[محبت]] که حقیقتی اضافی است وجود دارد، ناگزیر آن وجود مطلق و نامحدود (خدا) که طرف دیگر اضافه است نیز [[واقعیت]] دارد<ref>تبیین براهین اثبات خدا، ص۲۸۴ـ ۲۸۶.</ref>.<ref>[[رحیم لطیفی|لطیفی]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[اثبات خدا (مقاله)|مقاله «اثبات خدا»]]، [[ دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص۱۶۶-۱۷۳.</ref>