ام‌الکتاب در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
←پانویس
(←پانویس) |
(←پانویس) |
||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
نتیجه آرای عموم مفسّران بر این است که در سوره‌ی رعد، اُمّ‌الکتاب را به [[لوح محفوظ]]، علم الهی و اصل کتاب تفسیر کرده‌اند و ذیل آیه مورد نظر در سوره زخرف، از آن به [[لوح محفوظ]] و علم الهی یاد کرده‌اند. نیز در سوره آل‌عمران به [[لوح محفوظ]] و اصل کتاب = «مرجع متشابهات» تعبیر نموده‌اند. | نتیجه آرای عموم مفسّران بر این است که در سوره‌ی رعد، اُمّ‌الکتاب را به [[لوح محفوظ]]، علم الهی و اصل کتاب تفسیر کرده‌اند و ذیل آیه مورد نظر در سوره زخرف، از آن به [[لوح محفوظ]] و علم الهی یاد کرده‌اند. نیز در سوره آل‌عمران به [[لوح محفوظ]] و اصل کتاب = «مرجع متشابهات» تعبیر نموده‌اند. | ||
==تحلیل کاربرد «اُمّ‌الکتاب» در آیات== | |||
همانگونه که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به نظر می‌رسد در هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها وجود دارد. در سوره رعد می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> در این آیه تصریح شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان طرح کرد، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح است که أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} می‌باشد، یا اینکه مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه کتاب ناظر به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره واژه کتاب در جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} بررسی شود. | |||
یک احتمال این است که مراد از کتاب در جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}}، کتاب وحیانی و نازل شده بر پیامبران باشد. به دیگر سخن، مراد از کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد توجه واقع شده است. احتمال دوم، آن است که کتاب در این جمله به مجموعه تقدیر هر قوم و ملّت در مقاطع مختلف زمانی دلالت می‌نماید که می‌توان از آن، با عنوان کتاب تکوینی یاد کرد. | |||
[[علامه طباطبایی]] ضمن اینکه کتاب را در این آیه به‌حکم حتمی و رانده شده تفسیر کرده است <ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۴.</ref>؛ همچنین اذعان می‌دارد که جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ}}﴾}} از سویی با جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} و از سویی دیگر، با جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} مرتبط بوده و مراد از آن، محو و اثبات کُتُب مختلف در زمان‌های مختلف است، به‌گونه‌ای که اگر خداوند سبحان کتابی را در بُرهه‌ای از زمان اثبات کند، در بُرهه‌ای دیگر آن را محو می‌نماید <ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۵.</ref> | |||
[[ابن عاشور]] نیز این رأی را به‌عنوان یکی از احتمالات جایز شمرده است و مراد از أمّ‌الکتاب در این آیه را کتابی دانسته که آجال در آن نوشته شده باشد <ref>ابن عاشور،ج ۱۲: ۲۰۴.</ref> اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در این آیه با جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} مرتبط باشد، مراد از این کتاب چیست؟ این کتاب می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی دلالت نماید. این احتمال نیز وجود دارد که هر دو مورد را شامل گردد، لکن آنچه از آیات قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، کتابی است وحیانی که با رسولان الهی در ارتباط می‌باشد. | |||
آیات این سوره حکایت از آن دارد که حقانیّت رسالت [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، نزول وحی بر ایشان و به طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و انکار قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره در جهت زدودن این اوهام می‌باشد. سخن از اهل کتاب، نزول وحی بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، ارسال رسولان الهی قبل از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} و عرضه آیات الهی با اذن خدا، همگی حکایت از آن دارد که مراد از کتاب در این آیه، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب قبلی می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی را کتاب خاصی است که مرجع و مصدر همه آنها، اُمّ‌الکتاب است. لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل می‌شود تا آموزه‌های خاصّ آن دوره را بر مردم آن عرضه نمایند، همانگونه که در آیه‌ای دیگر به این مطلب اشاره شده است:{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُم فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّه مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ}}﴾}} <ref> ما به هر یک از شما شریعت و راهی داده‌ایم و اگر خداوند می‌خواست شما را امّتی یگانه می‌گردانید لیک (نگردانید) تا شما را در آنچه‌تان داده است بیازماید؛ پس در کارهای خیر بر یکدیگر پیشی گیرید، بازگشت همه شما به سوی خداوند است بنابراین شما را از آنچه در آن اختلاف می‌ورزیدید آگاه می‌گرداند؛ سوره مائده، آیه ۴۸.</ref> براساس این دیدگاه، پیام دیگری که می‌توان از آیه برداشت کرد، این است که همه این کُتُب وحیانی از منشأ الهی برخوردارند و اگر تفاوتی با همدیگر داشته باشند، برحسب شرایط و مقتضیّات خاصّ خود می‌باشد و از رهگذر همین شرایط زمان و مکانی است که مسأله‌ی نسخ شرایع مطرح می‌گردد همانگونه که از آیات فوق نیز مستفاد است. | |||
احتمال دیگری که می‌تواند در آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> با عنایت به آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}}﴾}} <ref> و ما هیچ شهری را نابود نکردیم مگر که سرنوشتی معیّن داشت. هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد؛ سوره حجر، آیه ۴ - ۵.</ref> به ذهن متبادر شود، این است که مراد از کتاب در آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}}، کتاب وحیانیِ نازل شده نباشد، بلکه مراد کتابی باشد که سرنوشت انسان و جوامع در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه ۴ سوره حجر، کتاب بدین معناست <ref>ابن قتیبه، ص: ۲۰۱؛ طوسی، ج ۶: ۳۱۸؛ سورآبادی، ج ۲: ۱۲۵۰؛ زمخشری، ج ۲: ۵۷۱-۵۷۰؛ طبرسی، ج ۶: ۵۰۵؛ ابن عاشور، ج ۱۳: ۱۳؛ طباطبایی، ج ۱۲: ۹۸-۹۷.</ref> | |||
{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} لِکلّ قریة کتاب «= کتابٌ معلوم»؛ کتاب = اجل، سرنوشت | |||
در این صورت، اُمّ‌الکتاب دلالت بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده همه‌ی امورات، حوادث و مقدّرات عالم از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با علم الهی در ارتباط می‌باشد، همچنانکه [[علامه طباطبایی]] نیز بر این رأی است <ref> طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۷-۳۷۶.</ref>. بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} آمده است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و اثبات جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک مرجع سرچشمه گرفته است و با نظامی واحد صورت می‌گیرد. بدین ترتیب، روشن می‌گردد که کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست، زیرا أمِّ چیزی بودن، زمانی معنی‌دار است که در کنار عناصر وابسته به خود مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در کنار دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای بدن بر مصداق مشخّص دلالت می‌نمایند. بر این اساس، اُمّ الکتاب به امری اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی و یا تکوینی است. در سخن برخی مفسران ذیل آیات سوره رعد، هر دو معنی لحاظ شده است<ref> ابن عربی، ج ۱: ۳۴۳؛ صادقی تهرانی، ج ۱۵: ص ۳۴۴.</ref>. | |||
دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه زیر است که می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}﴾}} <ref> حا، میم سوگند به این کتاب روشن. به راستی ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ - ۴.</ref> ضمیر در «إنهُ» یا به کتاب مبین برمی‌گردد یا به قرآن. ولی با توجه به استعمال عباراتِ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}}﴾}} و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|لَدَيْنَا}}﴾}} در این آیه احتمال رجوع ضمیر به کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که کتاب مبین در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود. | |||
از ظاهر آیه شریفه و آیات دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به کار رفته است: | |||
*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> الف، لام، را؛ این آیات کتاب روشنگر است؛ سوره یوسف، آیه ۱.</ref>. | |||
*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر است؛ سوره شعراء، آیه ۲.</ref> | |||
*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر است؛ سوره قصص، آیه ۲.</ref> | |||
*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ }}﴾}} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره زخرف، آیه ۲.</ref> | |||
*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره دخان، آیه 2۲.</ref> | |||
چنین برمی‌آید که این اصطلاح در این آیات، علاوه بر آنکه به‌معنای وحیانی و تشریعی اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد، لذا می‌توان گفت که أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است، با این یادآوری که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی علم الهی است. | |||
بنابراین، با دقت در دو آیه‌ی مذکور که عبارتِ أم‌الکتاب در آنها به‌کار رفته است، به‌نظر می‌رسد بار معنایی أمّ‌الکتاب به جنبه‌ی وحیانی و تشریعی دلالت داشته باشد، به‌طوریکه به‌عنوان آبشخور کتاب‌های نازل‌شده بر انبیای الهی تلقی می‌گردد. استعمال تعابیر {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}}﴾}} و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|لَدَيْنَا}}﴾}} در این دو آیه نیز به همین نکته و جنبه عنداللّهیِ اُمّ‌الکتاب اشاره دارد. | |||
سومین کاربرد أمّ‌الکتاب در سوره‌ی آل‌عمران است که می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات محکم‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات متشابه‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>. این آیه کتابِ نازل‌شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ محکمات و متشابهات تقسیم کرده، آیات محکم را نیز به أمّ‌الکتاب خوانده است؛ یعنی: | |||
کتاب نازل شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} | |||
↓↓ | |||
آیات محکم= « اُمّ هذا الکتاب»آیات متشابه | |||
همان سؤالی که در آیات قبلی درباره‌‌ی أمّ‌الکتاب مطرح بود به اینکه مراد از آن، اُمِّ کدام کتاب است در این آیه نیز جاری است. در جملات قبلی از کتابی سخن گفته شده که بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است. بنابراین، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ نازل شده راجع است. به بیانی دیگر، اُمّ‌الکتاب همان آیات محکمی است که خودِ این آیات محکم، بخشی از آن کتابی است که به [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود نیز بخشی از این کتاب است. در حقیقت، اصل بودن و اُمّ بودن نسبت به متشابهات است. به بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد، زیرا در دو آیه‌ی دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره آل‌عمران است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر واحد تلقّی گردد، لازمه‌اش این است که کتاب نازل‌شده بر [[حضرت محمد]]{{صل}} نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارنده‌ی امور تشریعی و هدایتی است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد مفسّران نیز است همه‌ی امور تکوینی و تشریعی را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر محکمات و متشابهات، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. | |||
به‌بیانی روشن‌تر، اُمّ الکتابی وجود دارد که به تصریح آیه، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از امور از جمله کتاب مبین به هر دو معنی و کتاب نازل شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است. از سویی دیگر، اُم الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد: | |||
الف) اُمّ‌الکتاب = «مصدر امور تکوینی و تشریعی»، مدلول آیات مذکور در دو سوره رعد و زخرف. | |||
ب) اُمّ‌الکتاب= «محکمات / بخشی از کتاب منزَل بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}}»، مدلول آیه ۷ سوره آل‌عمران. | |||
بنابراین، این اصطلاح در سوره آل‌عمران از نظر مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در حقیقت، اُمّ‌الکتابِ مذکور در سوره‌ی آل‌عمران خود، مظروفِ ظرف کتابی است که بر [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل شده است، در حالی که أمّ‌الکتاب مذکور در سوره زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نازل شده است. همچنین أمّ الکتابی که در سوره رعد از آن یاد شده بنا بر دو احتمال تفسیری ظرف و مصدر کتاب تکوینی و تشریعی است. | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس2}} | {{پانویس2}} | ||