حدیث ثقلین در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = حدیث ثقلین

| عنوان مدخل  = حدیث ثقلین

| مداخل مرتبط = [[حدیث ثقلین در کلام اسلامی]] - [[حدیث ثقلین در معارف مهدویت]] - [[حدیث ثقلین در علوم قرآنی]] - [[حدیث ثقلین در تاریخ اسلامی]] - [[حدیث ثقلین از دیدگاه اهل سنت]]

| پرسش مرتبط  =  

}}

'''[[حدیث ثقلین]]''' یکی از مهمترین [[احادیث]] صحیحی است که مورد قبول [[شیعه]] و [[اهل سنت]] بوده و در آن [[عترت]] در کنار [[قرآن]] ذکر شده است و دلالت روشنی بر [[امامت]] و [[پیشوایی]] [[عترت پیامبر]] دارد. در این [[حدیث]] به [[پیروی]] از [[عترت]] [[فرمان]] داده شده است زیرا [[تمسک به عترت]] [[پیامبر]] چیزی غیر از [[اطاعت]] و [[پیروی]] از [[دستورات]] ایشان نیست.  

== مفهوم‌شناسی [[حدیث ثقلین]] ==

یکی از مهم‌ترین [[ادلۀ روایی]] در مورد [[برتری]] و [[حقانیت اهل بیت]] {{ع}}، [[حدیث]] "[[ثقلین]]" است که مورد [[پذیرش]] [[دانشمندان شیعه]] و [[سنی]] بوده و به [[کثرت]] آن را [[نقل]] کرده اند<ref>ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۲۵. </ref>. [[پیامبر اسلام]] {{صل}} در این حدیث فرمودند: «من از بین شما می‌روم و دو چیز گران بها و [[ارزشمند]] از خودم به یادگار می‌گذارم، یکی [[کتاب خدا]] و دیگری عترتم را و مادامی که به هر دو آنها [[متوسل]] شوید هرگز [[گمراه]] نخواهید شد»<ref>{{متن حدیث|إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَمَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَإِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْض}}؛ ‏ بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۱۳؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۶۳، ح ۳۷۸۸ و....</ref>. ثقلین به معنای هر آن چیزی است که ارزشمند، نفیس و سنگین باشد. [[ثَقَلین]]، یا ثِقلین یعنی دو چیز ارزشمند و [[عظیم]]<ref>ر. ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۷۹ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۴. </ref>. به [[قرآن]] [[ثقل اکبر]] و به [[عترت پیامبر]] [[ثقل اصغر]] می‌‌گویند، چنانکه در روایتی [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} به [[کمیل]] فرمودند: «ای کمیل ما ثقل اصغر و قرآن ثقل اکبر است»<ref>اهل البیت فی الکتاب و السّنه، ص ۱۲۰ به نقل از بشارة المصطفی، ص ۲۹. نیز ر. ک: عترت، ثقل کبیر، کمالی دزفولی.</ref>.

و مراد از [[عترت]] بنابر نظر [[اهل]] لغت و شارحان حدیث، [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} است؛ علاوه بر آنچه از اهل لغت و حدیث درباره معنی عترت نقل شده، در [[روایات]] نیز کلمۀ عترت به همین نحو معنا شده است: چنانکه [[امام صادق]] {{ع}} به نقل از پدرانشان فرمودند: [[امام علی]] {{ع}} در معنی این [[کلام]] [[رسول خدا]] {{صل}} که «من دو شیء نفیس در میان شما نهادم کتاب خدا و عترتم» پرسیدند عترت چه کسانی هستند؟ فرمود: «من و [[حسن]] و [[حسین]] و [[ائمه]] نه‌گانه که از [[فرزندان حسین]] هستند و نهمین آنها [[مهدی]] و [[قائم]] آنهاست، از کتاب خدا جدا نشوند و کتاب خدا نیز از آنها جدا نمی‌شود تا آنکه در [[حوض کوثر]] با [[رسول خدا]] [[دیدار]] خواهند کرد»<ref>{{متن حدیث|سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ص عَنِ مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی مَنِ الْعِتْرَةُ فَقَالَ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِیُّهُمْ وَ قَائِمُهُمْ لَا یُفَارِقُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ص حَوْضَهُ}}؛ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۴۰. </ref>. همچنین [[مأمون عباسی]] در [[مجلسی]] که [[دانشمندان]] [[عراق]] و [[خراسان]] در آن جمع شده بودند از [[امام رضا]] {{ع}} سوال کرد: [[عترت]] چه کسانی هستند؟ [[امام]] {{ع}} در پاسخ فرمودند: «عترت کسانی هستند که وصفشان در [[قرآن]] این چنین آمده است: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref> و در ادامه در وصف عترت فرمودند: رسول خدا فرمود: من دو چیز گران بها را بعد از خودم به یادگار می‌‌گذارم آن دو چیز [[کتاب خدا]] و عترت من است آن دو به هیچ عنوان از هم جدا نشده تا اینکه در حوض کوثر بر من وارد می‌‌شوند پس ببینم با این دو ثقل چگونه [[رفتار]] خواهید کرد ای [[مردم]] بدانید که شما از آنان عالم‌تر نیستید بلکه آنان نسبت به شما [[اعلمیت]] دارند»<ref>.{{متن حدیث|الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ‏ ﴿إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا﴾ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونَ فِیهِمَا أَیُّهَا النَّاسُ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ}}؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۲۹. </ref>.<ref>ر. ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۷۹ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۴؛ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۱۰؛ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۶۴- ۶۶.</ref>

== [[سند]] [[حدیث ثقلین]] ==

[[شیعه]] و [[سنی]] در منابع معتبر به صورت [[متواتر]] [[نقل]] کرده‌اند [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به صورت مکرر و در مواضع متعدد و با الفاظ گوناگون حدیث ثقلین را بیان کرده است به طوری که [[محدثان]] شیعه در [[تواتر]] آن [[اجماع]] دارند و با هشتاد و دو سند از طریق [[ائمۀ اطهار]] آن را ذکر کرده اند<ref>اعیان الشیعة، ج۱، ص۳۷۰ ـ ۳۱۰.</ref>؛ همچنین محدثان [[اهل سنت]] هم به صحت آن تصریح کرده‌اند، برای نمونه: [[حاکم نیشابوری]]، [[ابن حجر]] مکی، [[نور]] الدین [[هیثمی]]، ۳۴ نفر از [[اصحاب]]<ref>کسانی که در حال اسلام ملاقات با پیامبر داشتند. </ref> و ۱۹ نفر از [[تابعین]]<ref>کسانی که با اصحاب پیامبر ملاقات داشته‌اند. </ref> آن را [[روایت]] کرده‌اند. صحابه‌‌ای همچون: [[علی]] {{ع}}، [[ابوذر]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[زید بن ارقم]]، [[ابو سعید خدری]] و [[زید بن ثابت]]<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۲۵. </ref>.  

مکان و [[زمان]] صدور این [[حدیث]] متفاوت ذکر شده است، چنانکه [[تاریخ]]، مکان و زمان حدیث ثقلین را اینچنین ضبط کرده است: [[روز عرفه]] در [[حجة الوداع]]؛ در [[مدینه]] و در حال [[بیماری]] [[رسول الله]] {{صل}} در حالی که حجرۀ [[پیامبر]] از اصحاب پر بود؛ در [[غدیر خم]] و یا در بازگشت از [[سفر]] [[طائف]]. تمام این نقل‌ها درست است و منافاتی با هم ندارد، زیرا به خاطر اهتمام بسیار [[زیاد]] پیامبر به [[قرآن و عترت]] و اهتمامی که به فهماندن اهمیت موضوع به [[مردم]] از خود نشان می‌دادند، در موارد متعدد و به مناسبت‌های گوناگون این حدیث را تکرار فرموده‌اند<ref>الصواعق، ج ۲، ص ۴۴۰ و نیز ر. ک: گزیده اهل بیت {{ع}} در قرآن و حدیث، ص ۱۰۸.</ref>.<ref>ر. ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵. </ref>

== دلالت حدیث ثقلین ==

یکی از روایاتی که بر [[عصمت اهل‌بیت]] و [[عترت پیامبر]] دلالت دارد، [[حدیث]] معروف [[ثقلین]] است. این حدیث از [[احادیث متواتر]] [[شیعه]] و [[سنی]] می‌باشد که در مواقع متفاوت، همچون [[جریان غدیر]] [[خم]] و با الفاظ و عبارات گوناگون از [[زبان]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[نقل]] شده است<ref>برای نمونه ر. ک: احمد بن حنبل، مسند، ج۴، ص۳۶۶-۳۶۷؛ سنن بیهقی، ج۲، ص۱۴۸؛ ج۷، ص۳۰-۳۱؛ ذخایر العقبی، ص۱۶؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳ و ۱۸۵-۱۸۹ (ک۱، ب۲)؛ المستدرک، ج۳، ص۱۱۸؛ نسائی، خصائص امیرالمؤمنین، ص۲۱؛ تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۴۲؛ الریاض النظره، ج۲، ص۱۷۷ (ب۴، ف۶)؛ صحیح مسلم، ج۵، فضائل الصحابه، ص۲۶؛ اسدالغابة، ج۱، ص۴۹۰ (در ترجمه حسن بن علی {{ع}})؛ الدرالمنثور، ج۶، ص۷ (ذیل آیه مودت)؛ الصواعق المحرقه، ص۱۴۵-۱۵۰؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۳-۱۶۵؛ سنن ترمذی، ج۵، کتاب المناقب، ص۶۶۲-۶۶۳؛ حلیة الاولیا، ج۱، ص۳۳۵.</ref>. مضمون متواتری که با عبارات مختلف بیان شده، این است که پیامبر اکرم {{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي<ref>بر اساس برخی از روایات دیگر، خود پیامبر اکرم {{صل}}، عترت را به اهل‌بیت خویش تفسیر نموده‌اند.</ref> مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ}}<ref>«من در میان شما دو گران مایه را باقی می‌گذارم: کتاب خدا را و عترتم را. مادامی که به آن دو تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد. هیچ‌گاه این دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند، تا وقتی که بر سر حوض [کوثر] بر من وارد می‌گردند».</ref>.

پیامبر اکرم {{صل}} در این [[حدیث شریف]]، بقای ثمره [[رسالت]] و تلاش‌های طاقت‌فرسای خویش برای [[ابلاغ]] و [[تبیین دین]] [[خدا]] را، در [[تمسک]] به دو اصل اساسی [[قرآن و عترت]] دانسته است. با توجه به [[حقیقت امامت]] و [[لزوم]] وجود [[مفسران]] و شارحانی [[معصوم]] برای [[کلام الهی]]، وجه کنار هم آمدن عترت پیامبر با [[قرآن]]، روشن می‌شود. توضیح آنکه: چون [[قرآن کریم]] متکفل بیان اصول و کلیّات [[هدایت]] و [[سعادت]] انسان‌هاست. قهراً بسیاری از جزئیات [[احکام]] در آن بیان نشده است. از طرفی، [[درک]] و [[کشف]] مقاصد و [[اهداف الهی]] از قرآن کریم، خارج از [[توانایی]] [[عامه]] [[مردم]] بوده، [[نیازمند]] به برخورداری از علومی است که هر کسی [[لیاقت]] بهره‌مندی از آنها را ندارد. از این رو [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[وظیفه]] داشت که [[امامان]] و [[مفسّران]] [[معصوم]] را به مردم معرفی نماید. بی‌شک آن آن [[حضرت]] نیز به [[بهترین]] وجه، این وظیفه را به انجام رسانده‌اند، که نمونه آن، همین [[حدیث شریف ثقلین]] می‌باشد.

 

 

 

 

 

#{{متن حدیث|أَنَا تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ أَوَّلُهُمَا كِتَابُ‏ اللَّهِ‏ فِيهِ‏ الْهُدَى‏ وَ النُّورُ فَخُذُوا بِكِتَابِ اللَّهِ وَ اسْتَمْسِكُوا بِهِ فَحَثَّ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ رَغَّبَ فِيهِ ثُمَّ قَالَ وَ أَهْلُ بَيْتِي أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي}}<ref>صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۳، کتاب فضائل الصحابة، باب فضائل علی بن ابی طالب {{ع}}، ح۲۴۰۸.</ref>؛ من در میان شما دو شیء گرانبها را باقی می‌گذارم، نخستین آن دو، کتاب خداست که در آن [[هدایت]] و [[نور]] است، پس [[کتاب خدا]] را بگیرید و به آن [[تمسک]] کنید، پس [[مردم]] را نسبت به کتاب خدا [[تشویق]] کرد، سپس گفت: و [شیء گرانبهای دوم] [[اهل بیت]] من است، [آن گاه سه مرتبه فرمود] [[خدا]] را نسبت به [[اهل]] بیتم به شما یادآور می‌شوم.

#{{متن حدیث|‏إِنِّي لَكُمْ فَرَطٌ وَ أَنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ‏ تَخْلُفُونِّي‏ فِي‏ الثَّقَلَيْنِ‏ قِيلَ وَ مَا الثَّقَلَانِ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْأَكْبَرُ كِتَابُ اللَّهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِ اللَّهِ وَ طَرَفُهُ بِأَيْدِيكُمْ فَتَمَسَّكُوا بِهِ لَنْ تَزِلُّوا وَ لَا تَضِلُّوا وَ الْأَصْغَرُ عِتْرَتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ وَ سَأَلْتُ لَهُمَا ذَلِكَ رَبِّي فَلَا تُقَدِّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمَا فَإِنَّهُمَا أَعْلَمُ مِنْكُمْ}}<ref>الدر المنثور، ج۲، ص۲۶۹ تفسیر آیه {{متن قرآن|وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا}} «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید”، المعجم الکبیر، ج۵، ص۱۸۷ و ۱۸۶؛ کنزالعمّال، ج۱، ص۱۶۶.</ref>؛ من پیش از شما از [[دنیا]] می‌روم و شما در [[قیامت]] نزد [[حوض کوثر]] بر من وارد می‌شوید، پس بنگرید که پس از من با [[ثقلین]] چگونه رفتار می‌کنید. گفته شد: ثقلان چیستند ای [[رسول خدا]]؟ [[پیامبر]] فرمود: [[ثقل اکبر]] کتاب خداست، سببی که یک طرف آن به [[دست خدا]] و طرف دیگر آن به دست شماست، پس به آن تمسّک نمایید تا دچار [[لغزش]] و [[گمراهی]] نشوید، و [[ثقل اصغر]] [[عترت]] من است، و آن دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا نزد حوض بر من وارد شوند، من این مطلب را از پروردگارم خواسته‌ام، پس بر آن دو تقدم نگیرید که هلاک خواهید شد، و آنان (عترت) را [[تعلیم]] ندهید که داناتر از شما هستند<ref>نقل‌های مزبور از حدیث ثقلین به روایت زید بن ارقم که از منابع اهل سنت نقل کردیم، در منابع شیعه نیز آمده است؛ ر. ک: کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۳۴-۲۴۰؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۱۳- ۱۵۲؛ غایة المرام، ج۲، ص۳۲۱- ۳۶۴.</ref>.

# [[مسئولیت]] امت در مورد این دو [[میراث]] مهم [[نبوی]]: {{متن حدیث|فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا}}.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۵۱.</ref>

=== [[اعتبار حدیث]] [[ثقلین]] ===

[[حدیث ثقلین]] از [[احادیث متواتر]] [[اسلامی]] است. [[خبر متواتر]] آن است که تعداد و شرایط ناقلان آن به گونه‌ای است که از نظر [[عقل]] متعارف، خطای [[سهوی]] و تبانی آنان بر [[جعل]] آن عادتاً ممکن نیست، و در نتیجه به [[درستی]] آن [[علم]] حاصل می‌شود<ref>التعریفات، ص۱۴۰؛ بیان المختصر و هو شرح مختصر ابن الحاجب فی اصول الفقه، ج۱، ص۳۵۷؛ شرح مختصر الروضة، ج۱، ص۷۴.</ref>. عده‌ای از محققان عدد خاصی را در خبر متواتر شرط نداسته‌اند، ولی عده‌ای دیگر عدد نیز معیّن کرده‌اند، و چهار، پنج، هفت، ده، دوازده، بیست، [[چهل]]، پنجاه و هفتاد اقوال مختلفی است که درباره تعداد ناقلان در خبر متواتر گفته شده است<ref>بیان المختصر، ج۱، ص۳۶۲؛ قواعد اصول الحدیث، ص۱۴۳- ۱۴۴.</ref>. [[سیوطی]] قول کسانی که تعداد لازم در خبر متواتر را ده نفر دانسته‌اند ترجیح داده است<ref>{{عربی|و قوم حددوا بعشرة و هو لدی أجوده}}، الفیة السیوطی فی علم الحدیث، ص۴۶.</ref>. بر اساس دیدگاه اول که راجح است<ref>اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة، ص۳۳.</ref>، از نظر تعداد، نسبت به وضعیت ناقلان و عوامل دیگر متفاوت خواهد بود. [[ابن حجر عسقلانی]]، [[حدیث]] {{متن حدیث|تَقْتُلُكَ‏ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ}} که مربوط به [[عمار یاسر]] است و از [[عمار]]، [[عثمان]]، [[ابن مسعود]]، [[حذیفه]]، [[ابن عباس]] و برخی دیگر [[روایت]] شده است را [[متواتر]] دانسته است<ref>تهذیب التهذیب، ج۶، ص۱۳ شماره ۴۹۸۷.</ref>. [[ابن کثیر]] درباره [[حدیثی]] که [[علی]] {{ع}} از [[پیامبر]] روایت کرده و [[دوازده نفر]] آن را از علی {{ع}} روایت کرده‌اند، گفته است: چنین حدیثی متواتر است<ref>{{عربی|رواه علی عن النبی {{صل}} و یرویه عن علی اثناعشر رجلا و مثل هذا یبلغ التواتر}}، البدایة و النهایة، ج۷، ص۳۲۱.</ref>. [[ابن حجر]] مکی حدیث مربوط به [[نماز]] [[ابوبکر]] را که از هشت نفر از [[صحابه]] روایت شده، متواتر دانسته است<ref>الصواعق المحرقة، ص۳۲، باب اول فصل سوم.</ref>. [[ابن حزم]] حدیث {{متن حدیث|الْأَئِمَّةُ مِنْ‏ قُرَيْشٍ‏}} که از شش نفر از صحابه روایت شده را متواتر دانسته است<ref>الفصل فی الملل و الأهواء والنحل، ج۴، ص۸۹.</ref>.

بنابراین، در [[متواتر بودن]] حدیث ثقلین جای کم‌ترین تردیدی وجود ندارد، برخی از عبارت‌های آن [[متواتر]] لفظی، و برخی دیگر متواتر [[معنوی]] است. بر این اساس مناقشه‌های امثال [[ابن‌جوزی]]<ref>العلل المتناهیة فی الأحادیث الواهیة، ج۱، ص۲۶۸.</ref> و ابن‌تیمیه<ref>منهاج السنة، ج۸، ص۲۱۵.</ref> در [[سند]] آن [[ارزش]] [[علمی]] ندارد؛ زیرا [[حدیث متواتر]] با [[قطع]] نظر از سند آن، مفید [[علم]] و [[اطمینان]] بوده و [[حجیت]] عقلایی و [[شرعی]] دارد<ref>{{عربی|حکم المتواتر أنه مقبول و یجب العمل به دون البحث عن رجاله}}، قواعد اصول الحدیث، ص۱۶۸.</ref>.

مضافاً بر این که محققان به مناقشات سندی حدیث ثقلین پاسخ داده و بر صحت آن تأکید و تصریح کرده‌اند. [[سبط ابن جوزی]] حدیث ثقلین را از کتاب [[فضایل]] [[احمد بن حنبل]] نقل کرده و گفته است: “در سلسله سند این [[حدیث]] هیچ یک از کسانی که جدم آنها را [[تضعیف]] کرده است، وجود ندارد”<ref>تذکرة الخواص، ص۴۰۷.</ref>. [[ابن کثیر]] پس از نقل حدیث ثقلین که [[نسائی]] آن را روایت کرده گفته است: “شیخ ما [[ابوعبدالله ذهبی]] گفته است: این [[حدیث صحیح]] است”<ref>البدایة والنهایة، ج۵، ص۱۵۰.</ref>. [[حاکم نیشابوری]] حدیث ثقلین را از دو طریق از [[زید بن ارقم]] نقل کرده که در یک جمله {{متن حدیث|فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا فَإِنَّهُمَا لَنْ يَتَفَرَّقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ}} و در دیگری، جمله “{{متن حدیث|إنّي‏ تارك‏ فيكم‏ أمرين‏ لن‏ تضلّوا إن‏ اتّبعتموهما، و هما: كتاب‏ اللّه‏، و أهل‏ بيتي‏‏}} آمده است<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸. کتاب معرفة الصحابة، مناقب امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ح۴۵۷۶ و ۴۵۷۷.</ref>. و [[ذهبی]] تصحیح [[حاکم]] را نسبت به [[حدیث]] اول پذیرفته است<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۷، {{عربی|سکت عنه الذهبی فی التلخیص}}.</ref>.

[[ابن حجر عسقلانی]] پس از [[نقل]] [[حدیث ثقلین]] در کتاب “المطالب العالیه” گفته است: {{عربی|هذا إسناد صحیح}}<ref>المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة، ج۴، ص۶۵.</ref>.

ابن‌منظور، [[کلام]] ازهری را نقل کرده که پس از نقل حدیث ثقلین از [[زید بن ثابت]] گفته است: {{عربی|قال محمد بن اسحاق: هذا حدیث صحیح}}<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۲۵.</ref>. از ظاهر کلام ابن منظور و ازهری به دست می‌آید که سخن [[محمد بن اسحاق]] در تصحیح حدیث ثقلین را در [[مقام]] [[تأیید]] نقل کرده‌اند. و محمد بن اسحاق از بزرگان [[علم حدیث]] به شمار می‌رود<ref>محمد بن اسحاق بن یسار المدنی مؤلف “السیرة النبویة”. شعبة بن الحجاح او را امیرالمؤمنین در حدیث لقب داده و احمد بن حنبل حدیث وی را حسن شمرده است، سُبکی گفته است او امام و مورد اعتماد است و به توثیق او عمل می‌شود. طبقات الشافعیة، ج۱، ص۸۵؛ ذهبی او را از دریاهای علم و صدوق دانسته است. الکاشف، ج۳، ص۱۹. ر. ک: نفحات الأزهار، ج۱، ص۲۳۰.</ref>.

شاهد [[قوی]] دیگر آن، [[حدیثی]] است که طحاوی در “مشکل الآثار” (۲/۳۰۷) از [[علی ابن ابی طالب]] {{ع}}] به صورت مرفوع روایت کرده و [[رجال]] آن غیر از [[یزید بن کثیر]] که وی را نشناختم، از ثقات‌اند، و به گمانم این لفظ [[تحریف]] شده و [[کثیر بن زید]] صحیح است و پس از تحقیق معلوم شد که وی از [[راویان]] از [[محمد بن عمر بن علی]] است [[[حدیث ثقلین]] را نیز کثیر بن زید از محمد بن عمر بن علی، از پدرش از [[علی]] {{ع}} [[روایت]] کرده است، پس کثیر بن زید صحیح است]<ref>ر. ک: نفحات الأزهار، ج۲، ص۱۰۴.</ref>.

[[آلبانی]]، سپس یادآورشده که در سفری که در سال ۱۴۰۲ه‍ به قطر داشته، یکی از اساتید، رساله‌ای را که در [[تضعیف]] حدیث ثقلین نوشته بود به وی [[هدیه]] کرد، و پس از مطالعه روشن شد که نویسنده از نوآموزان در [[علم حدیث]] است؛ زیرا مرتکب دو [[اشتباه]] شده است: یکی این که به بررسی حدیث در آثار مطبوع و متداول بسنده کرده و بسیاری از طرق و اسانید را که صحیح یا حسن می‌باشند، از دست داده است، و دیگر این که به قاعده معتبر نزد مصححان حدیث توجه نکرده است که مفاد آن این است که “حدیث [[ضعیف]] با [[کثرت]] طرق تقویت می‌شود”<ref>سلسلة الأحادیث الصحیحة، ج۴، ص۳۵۵ حدیث ۱۷۶۱. محمد ایمن شبراوی که احادیث “منهاج السنة” را تخریج کرده درباره حدیث ثقلین به روایت ترمذی گفته است صحیح بشواهده)، منهاج السنة، ج۸، ص۲۱۵ (پاورقی). فیصل نور نیز گفته است: علی رغم وجود اضطراب در سندهای حدیث ثقلین این حدیث از پیامبر اکرم {{صل}} با الفاظ مختلف و طرقی که یکدیگر را تقویت می‌کند روایت شده است و با توجه به شواهد از درجه صحت برخوردار است (الإمامة و النص، ص۵۴۷).</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۵۳.</ref>

=== دلالت [[حدیث ثقلین]] بر [[امامت اهل بیت]] {{عم}} ===

حدیث ثقلین از جهات مختلف بر [[امامت اهل بیت پیامبر]] اکرم {{صل}} دلالت می‌کند که قرینه [[مقام]]، [[وجوب]] [[پیروی از اهل بیت]] [[عصمت]] و [[افضلیت اهل بیت]] از آن جمله است.

* '''قرینه مقام''': عبارت: {{متن حدیث|إِنِّي‏ تَارِكٌ‏ فِيكُمُ‏ الثَّقَلَيْنِ‏}} و عبارت‌های مشابه آن، با توجه به این که سخن [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است که [[رهبری]] [[علمی]]، [[معنوی]] و [[سیاسی]] [[امت اسلامی]] را بر عهده داشته است، بیان‌گر [[امامت اهل‌بیت]] است. امت اسلامی پس از پیامبر اکرم {{صل}} به دو چیز نیاز مبرم داشته است؛ نخست، قانونی جامع و کامل که خطوط اساسی و شیوه [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] او را ترسیم کند، و آن [[کتاب خدا]] و [[سنّت نبوی]] است که [[تبیین قرآن]] [[کریم]] است: {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ}}<ref>«(آنان را) با برهان‌ها (ی روشن) و نوشته‌ها (فرستادیم) و بر تو قرآن را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی و باشد که بیندیشند» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref>، لذا [[سنّت پیامبر]] {{صل}} در [[حقیقت]] ملحق به [[کتاب الهی]] است<ref>ابن حجر مکی گفته است: در حدیثی {{متن حدیث|كِتَابِ‏ اللَّهِ‏ وَ سُنَّتِي‏}} آمده است و در روایاتی که کتاب ذکر شده و سنت ذکر نشده است نیز سنت مراد است؛ زیرا سنت مبین کتاب است، لذا ذکر کتاب مغنی از ذکر سنت است، و حاصل این است که بر تمسک به کتاب، سنت و عالمان اهل بیت به آن دو، تحریص و تشویق شده است (الصواعق المحرقة، ص۱۸۸).</ref>، و دیگر، کسانی که [[معارف]] و مفاهیم کتاب خدا و سنّت نبوی را به طور کامل می‌دانند و در پرتو چنین [[علم گسترده]] و [[استواری]] می‌توانند امت اسلامی را رهبری کنند و آن، [[اهل بیت پیامبر]] است. این مطلب همان چیزی است که عبارت {{متن حدیث|إِنِّي‏ تَارِكٌ‏ فِيكُمُ‏ الثَّقَلَيْنِ‏ كِتَابَ‏ اللَّهِ‏ وَ عِتْرَتِي‏}} بیانگر آن است.

در حقیقت، مفاد حدیث ثقلین این است که وجود [[قرآن]] پس از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به عنوان منشور [[الهی]] برای [[هدایت]] [[بشر]] استمرار می‌یابد، ولی پیامبر اکرم {{صل}} که از [[دنیا]] می‌رود، نقش ویژه او در هدایت بشر به [[اهل بیت]] آن [[حضرت]] سپرده می‌شود و آنان - همانند [[پیامبر]] - [[رهبری عمومی]] [[جامعه بشری]] را در [[امور دنیوی]] و [[دینی]] آنان بر عهده دارند.

[[نورالدین هیثمی]] آن را از [[طبرانی]] در “المعجم الکبیر” [[روایت]] کرده و گفته است: “رجال آن ثقه‌اند”<ref>مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۳.</ref>. شمار دیگری از [[عالمان]] و [[محدثان]] اهل [[سنّت]] نیز این [[حدیث]] را روایت کرده‌اند<ref>ر. ک: نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۴- ۲۸۵.</ref>، چنان که در منابع [[شیعی]] نیز نقل شده است<ref>کمال‌الدین، ص۲۳۹، ح۶۰.</ref>.

[[شهاب‌الدین دولت آبادی]] (متوفای ۸۴۹ ه‍) در کتاب “هدایة السعداء” گفته است: “رسول [[خدا]] {{صل}} هنگام بازگشت از [[حجه‌الوداع]] در [[غدیر خم]] [[دستور]] داد تا از پالان شترها منبری درست کنند، سپس بر بالای آن رفت. مسلمانان گفتند: ای [[رسول خدا]]! پس از شما چه کسی را [[جانشین]] شما قرار دهیم؟ [[پیامبر]] فرمود: [[قرآن]] و [[فرزندان]] من دو جانشین من بر شما هستند، تا وقتی به آن دو [[تمسک]] کنید [[گمراه]] نخواهید شد. این [[حدیث]]، بر بقای [[اهل بیت]] تا [[روز قیامت]] و [[هدایت‌گری]] آنان به [[حق]] دلالت می‌کند”<ref>نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۸.</ref>.

* '''وجوب [[پیروی از اهل‌بیت]] [[پیامبر]] {{صل}}''': [[حدیث ثقلین]] بر [[وجوب پیروی از اهل بیت پیامبر]] اکرم {{صل}} در همه اموری که در قلمرو [[هدایت الهی]] و [[دینی]] قرار دارد، یعنی شیوه [[زندگی]] [[انسان]] در [[ارتباط با خدا]]، با خود، با [[جهان]] و با همنوعان خود، دلالت می‌کند، و این، همان معنای [[امامت]] در [[جهان‌بینی توحیدی]] و [[اسلامی]] است که در [[عرف]] [[متکلّمان]] اسلامی به “رهبری عمومی [[مسلمانان]] در [[امور دینی]] و دنیوی” تعریف شده است<ref>{{عربی|الامة رئاسة رئاسة عامة فی أمور الدین و الدنیا خلافة عن النبی}}. در این باره به کتاب “امامت در بینش اسلامی” فصل اول رجوع شود.</ref>. وجوه دلالت حدیث ثقلین بر وجوب پیروی از اهل بیت پیامبر اکرم {{صل}} بدین قرار است:

# '''عطف [[اهل بیت]] بر [[قرآن]]''': [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نخست از باقی گذاردن دو [[میراث]] گران‌بها در میان مسلمانان [[سخن]] گفته و [[قرآن کریم]] را به عنوان نخستین میراث گران‌بها نام برده، آن‌گاه اهل بیت خود را بر آن عطف کرده و دومین آن دو معرفی کرده است. در این که [[پیروی]] از قرآن کریم بر هر [[مسلمانی]] [[واجب]] است، تردیدی وجود ندارد، بنابراین، عطف اهل بیت بر قرآن بیانگر [[وجوب پیروی]] از آنان خواهد بود. لذا این سخن [[ابن تیمیه]] که در [[روایت]] مسلم تنها به [[تمسک به قرآن]] توجه شده، و درباره اهل بیت فقط سه بار جمله {{متن حدیث|أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏}} آمده است، و نه توصیه به پیروی از آنان، بنابراین، حدیث ثقلین بر وجوب پیروی از اهل‌بیت دلالت نمی‌کند<ref>{{عربی|هذا اللفظ یدل علی أن الذی أمرنا بالتمسک به و جعل المتمسک به لا یضل هو کتاب الله}} (منهاج السنة، ج۷، ص۲۱۵).</ref>، بی‌پایه است؛ زیرا همان گونه که بیان گردید، متفاهم عرفی از عطف “اهل بیتی” بر “کتاب الله” این است که [[شأن]] و [[منزلت]] اهل بیت نزد [[خداوند]] همان شأن و منزلت قرآن کریم است، و همان‌گونه که [[حفظ حرمت]] قرآن و [[عمل به دستورات]] آن واجب است، [[حفظ حرمت]] [[اهل‌بیت پیامبر]] و [[عمل به دستورات]] آنان نیز [[واجب]] است، و جمله {{متن حدیث|أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏}} که سه بار تکرار شده است، بر تأکید ویژه نسبت به رعایت [[حکم]] مزبور در مورد [[اهل بیت]] دلالت می‌کند. وجه این تأکید آن است که [[شناخت]] درست و کامل [[قرآن]] جز از طریق اهل‌بیت پیامبر به دست نخواهد آمد، لذا [[تمسّک به قرآن]] از رهگذر [[تمسّک به اهل بیت]] [[پیامبر]] {{صل}} ممکن خواهد بود. و از طرفی زمینه‌های [[مخالفت]] با [[اهل‌بیت]] نیز نسبت به مخالفت با قرآن بیش‌تر است؛ چرا که [[اهل]] [[انحراف]] می‌توانند برای درست جلوه دادن [[فکر]] و عمل خود به [[متشابهات]] قرآن [[تمسک]] جویند، ولی وجود اهل بیت در کنار قرآن، و معیار بودن [[فهم]] و عمل آنان در [[شناخت قرآن]] و [[پیروی]] از آن، چنین زمینه‌ای را از دست آنان خواهد گرفت، و این امر، عامل مخالفت با اهل بیت خواهد شد، لذا توصیه مؤکد در [[حفظ]] [[حریم]] و [[حرمت]] اهل بیت و پیروی از آنان، حکیمانه بوده است<ref>شهاب‌الدین خفاجی (متوفی ۱۰۶۹ ه‍) در کتاب “نسیم الریاض فی شرح الشفاء للقاضی عیاض” گفته است: پیامبر اکرم {{صل}} از طریق وحی به آنچه پس از او در امر خلافت و فتنه‌ها رخ خواهد داد، آگاه بود، لذا مقام اقتضا می‌کرد که به طور خاص و مؤکد به رعایت اهل بیت سفارش کند (نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۹۱).</ref>.

# '''[[وجوب]] [[تمسک به اهل بیت]] {{عم}}''': در بسیاری از [[روایات]] [[حدیث ثقلین]] عبارت {{متن حدیث|مَا إِنْ‏ تَمَسَّكْتُمْ‏ بِهِمَا لَنْ‏ تَضِلُّوا أَبَداً}}: تا وقتی به آن دو تمسک جویید [[گمراه]] نخواهید شد، آمده است. مفاد روشن این عبارت وجوب [[تمسک به قرآن]] و اهل‌بیت است، و تمسک به قرآن و اهل‌بیت معنایی جز پیروی از [[دستورات]] آنها در [[امور دنیوی]] و [[اخروی]] ندارد. [[زعامت]] و [[رهبری سیاسی]] [[امت اسلامی]] یکی از مسائل [[دینی]] است که باید درباره آن از [[قرآن و عترت]] پیروی کرد. [[قرآن کریم]] [[اطاعت]] بی‌قید و شرط از [[اولی الامر]] را همانند [[اطاعت از رسول]] اکرم {{صل}} [[واجب]] کرده است: {{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref><ref>نهج‌البلاغه، خطبه دوم.</ref> که بر [[عصمت]] اولی الامر دلالت می‌کند. این ویژگی جز در [[امامان اهل بیت]] {{عم}} وجود ندارد، چنان که در [[روایات]] [[عترت]] نیز بر این مطلب تصریح شده است. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} درباره این که در میان [[امت اسلامی]]، کسی با [[آل محمد]] {{صل}} قابل [[قیاس]] نیست و این که [[ولایت]] و [[امامت]] به آنان اختصاص دارد فرموده است: {{متن حدیث|لَا يُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ {{صل}} مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لَا يُسَوَّى بِهِمْ مَنْ‏ جَرَتْ‏ نِعْمَتُهُمْ‏ عَلَيْهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ الدِّينِ وَ عِمَادُ الْيَقِينِ إِلَيْهِمْ يَفِي‏ءُ الْغَالِي‏ وَ بِهِمْ يُلْحَقُ التَّالِي وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَايَةِ وَ فِيهِمُ الْوَصِيَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ}}؛ احدی از این [[امت]] با آل محمد {{صل}} مقایسه نمی‌شود، و کسی که [[نعمت]] آنان (در [[امور مادی]] و [[معنوی]]) بر او جاری شده، با آنها برابر نیست، آنان [[اساس دین]] و پایه یقین‌اند، [[غلو]] کننده باید به سوی آنان باز گردد و عقب مانده باید به آنان ملحق شود، ویژگی‌های [[حق ولایت]] و امامت ([[افضلیت]] و عصمت) به آنان اختصاص دارد، و [[وصیت پیامبر]] {{صل}} و [[وراثت]] او در آنان است. [[امام علی]] {{ع}} در [[خطبه شقشقیه]] از [[انحرافی]] که پس از [[رسول اکرم]] {{صل}} در مسئله امامت و [[خلافت]] رخ داد به شدت [[انتقاد]] کرده و فرموده است: {{متن حدیث|أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ [ابْنُ أَبِي قُحَافَةَ] وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ‏ مِنَ‏ الرَّحَى...}}: به [[خداوند]] [[سوگند]]، فلانی ([[فرزند ابوقحافه]]) پیراهن خلافت را بر تن کرد با این که می‌دانست که [[جایگاه]] من در باب خلافت، جایگاه محور نسبت به سنگ آسیاب است.... و در ادامه فرموده است: من بر سر دو راهی قرار داشتم، یکی این که بر گرفتن [[حق]] خود [[متوسل]] به [[زور]] شوم، و دیگر این که [[شکیبایی]] را پیشه سازم، و من در نهایت [[سختی]] و تلخی، [[راه]] دوم را برگزیدم<ref>نهج‌البلاغه، خطبه سوم؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۸۱- ۳۸۶.</ref>. و آن‌گاه که از او خواستند تا با [[عثمان]] [[بیعت]] کند، فرمود: “شما می‌دانید که من به [[خلافت]] از دیگران سزاوارترم، ولی به [[خدا]] [[سوگند]] تا وقتی که امور [[مسلمانان]] به [[سلامت]] سپری شود و فقط بر من [[ستم]] روا داشته شود، خاموش خواهم بود”<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ۷۴، {{متن حدیث|لَقَدْ عَلِمْتُمْ‏ أَنِّي‏ أَحَقُّ‏ النَّاسِ‏ بِهَا مِنْ‏ غَيْرِي‏ وَ وَ اللَّهِ لَأُسْلِمَنَّ مَا سَلِمَتْ أُمُورُ الْمُسْلِمِينَ وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا جَوْرٌ إِلَّا عَلَيَّ خَاصَّةً}}.</ref>. بنابراین، [[وجوب]] [[تمسک به اهل‌بیت]] هم بر [[امامت]] [[علمی]] آنان دلالت می‌کند و هم بر امامت [[سیاسی]]. از این جا [[نادرستی]] این سخن که وجوب [[تمسّک به اهل بیت]] با [[رهبری سیاسی]] آنان ملازمه ندارد<ref>مختصر التحفة الاثنی عشریة، ص۱۷۴؛ ابطال نهج الباطل، فضل بن روزبهان، در کتاب “دلائل الصدق” ج۲، ص۴۷۲.</ref>، روشن گردید.

# '''[[پیروی از اهل‌بیت]] شرط [[هدایت]]''': در برخی از روایات حدیث ثقلین تصریح شده است که پیروی از قرآن و اهل بیت شرط [[نجات]] از [[ضلالت]] است. [[حاکم نیشابوری]] از [[زید بن أرقم]] [[روایت]] کرده که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در [[غدیر خم]] خطاب به [[مردم]] فرمود: “من دو چیز را در میان شما باقی می‌گذارم که اگر از آن دو پیروی کنید، هرگز [[گمراه]] نخواهید شد، آن دو عبارتند از [[کتاب خدا]] و [[اهل بیت]] من”<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸، ح۴۵۷۷.</ref>. [[ابن حجر مکی]] نیز [[حدیث]] مزبور را [[روایت]] کرده و بر صحت آن [[گواهی]] داده است<ref>الصواعق المحرقة، ص۱۸۸، باب یازدهم، درباره فضائل اهل بیت {{عم}}.</ref>. در برخی از [[روایات]] [[حدیث ثقلین]] آمده است که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[پیشی گرفتن]] بر [[اهل‌بیت]] یا فاصله گرفتن از آنان را، همانند پیشی گرفتن بر [[قرآن]] یا فاصله گرفتن از آن، سبب [[هلاکت]] دانسته‌اند: {{متن حدیث|فَلَا تُقَدِّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا وَ لَا تُقَصِّرُوا عَنْهَا فَتَهْلِكُوا}}<ref>المعجم الکبیر، ج۵، ص۱۸۶- ۱۸۷.</ref>. این تعبیر، بیان‌گر [[پیشوایی]] قرآن و [[اهل بیت پیامبر]] برای [[مسلمانان]] است؛ زیرا مقتضای [[امامت]] این است که [[مأموم]] در [[عقیده]] و عمل و گفتار و [[کردار]] تابع [[امام]] خویش باشد.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۶۰.</ref>

* '''گفتارهایی از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]]''': عالمان [[اهل‌سنّت]] به [[منصوص بودن امامت]] [[اهل‌بیت]] {{عم}} [[معتقد]] نیستند، لکن شماری از آنان دلالت [[حدیث ثقلین]] بر [[وجوب پیروی از اهل بیت پیامبر]] را همانند [[پیروی]] از [[قرآن کریم]]، پذیرفته‌اند. در این جا سخنان برخی از آنان را بازگو می‌کنیم:

# [[سعدالدین تفتازانی]] (متوفای ۷۹۱ ه‍): “پیامبر اکرم {{صل}} اهل‌بیت خود را در این که [[تمسک]] به آنان [[رهایی]] بخش از [[گمراهی]] است، قرین [[کتاب خدا]] قرار داده است، و تمسک به کتاب خدا معنایی جز گرفتن و به‌کار بستن [[علم]] و [[هدایتی]] که در آن است، ندارد؛ [[عترت پیامبر]] نیز همین گونه است”<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۳۰۲- ۳۰۳.</ref>.

# [[عبدالرؤوف مناوی]] (متوفای ۱۰۳۱): از این که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرموده است: “من دو شیء گران‌بها (قرآن و عترت) را در میان شما باقی می‌گذارم”، و از این که فرموده است “آن دو تا وقتی در [[قیامت]] نزد [[حوض]] بر من وارد می‌شوند، از هم جدا نمی‌شوند”، به دست می‌آید که پیامبر {{صل}} [[امت]] خود را به [[رفتار نیکو]] نسبت به آن دو، و مقدم داشتن [[حق]] آن دو بر خود و [[تمسک]] نمودن به آن دو در امر [[دین]]، توصیه کرده است، اما [[کتاب الهی]]، بدان جهت که معدن [[علوم دینی]] و [[اسرار]] و حکمت‌های [[شرعی]] و گنج‌هایی از حقایق و دقایق است، و اما [[عترت]]؛ زیرا وقتی که عنصر [[پاک]] باشد در [[فهم]] دین کمک می‌کند، و [[پاکی]] عنصر به [[حُسن]] [[اخلاق]] می‌انجامد، و حُسن اخلاق [[صفای قلب]] و [[طهارت]] آن را در پی دارد<ref>فیض القدیر، ج۳، ص۱۸- ۱۹.</ref>. [[زرقانی مالکی]]<ref>شرح المواهب اللدنیة، ج۷، ص۵.</ref> (متوفای ۱۱۲۲ ه‍)؛ [[شهاب‌الدین خفاجی]]<ref>نسیم الریاض فی شرح الشفاء لقاضی عیاض، ج۳، ص۴۱۰.</ref> (متوفای ۱۰۶۹)؛ [[محمد مبین سندی]]<ref>دراسات اللبیب فی الأسوة الحسنة بالحبیب، ص۲۱۳- ۲۳۳.</ref> ([[قرن دوازدهم]]) و عالمانی دیگر نیز این مطلب را بیان کرده‌اند<ref>ر. ک: نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۴۷- ۲۵۶.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۶۴.</ref>

* '''[[عصمت اهل‌بیت]] {{عم}}''': [[حدیث ثقلین]] از جهاتی بر [[عصمت اهل بیت]] دلالت می‌کند:

# [[اهل بیت]] قرین و [[همتای قرآن]] می‌باشند، [[قرآن کریم]] [[حق]] [[خالص]] است و [[باطل]] در آن [[راه]] ندارد: {{متن قرآن|لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ}}<ref>«در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است» سوره فصلت، آیه ۴۲.</ref> بنابراین، [[اهل‌بیت]] نیز از هر گونه باطلی در گفتار، [[رفتار]]، [[علم]] و [[اعتقاد]] مصون‌اند.

* '''[[افضلیت اهل بیت]]''': همتایی [[اهل بیت]] با [[قرآن کریم]] از یک سو، و [[وجوب پیروی]] همه جانبه از آنان از سوی دیگر، به‌علاوه [[معصوم]] بودن آنان از هر گونه [[خطا]] و [[گناه]]، چنان که پیش از این بیان شد، بیانگر افضلیت اهل بیت بر دیگران است، تنها [[پیامبر اکرم]] {{صل}} از این [[حکم]] مستثنی است. مضافاً بر این که در برخی از [[روایات]] [[حدیث ثقلین]] بر [[اعلمیت اهل بیت]] بر دیگران تصریح شده است: {{متن حدیث|وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ‏ فَإِنَّهُمْ‏ أَعْلَمُ‏ مِنْكُمْ‏}}<ref>المعجم الکبیر، ج۵، ص۱۸۶- ۱۸۷؛ غایة المرام، ج۲، ص۳۴۱- ۳۴۲.</ref>. شماری از [[عالمان]] [[اهل‌سنّت]] بر اعلمیت اهل بیت [[پیامبر]] {{صل}} بر دیگران تصریح کرده‌اند: [[ابن حجر هیتمی]] (متوفای ۹۷۳ ه‍) گفته است: “مقصود از کسانی که به تمسّک به آنان [[تشویق]] شده است، عالمان اهل بیت به [[کتاب خدا]] و [[سنّت]] [[رسول خدا]] {{صل}} هستند؛ زیرا آنان کسانی‌اند که تا [[قیامت]] از [[کتاب الهی]] جدا نخواهند شد، و عبارت {{متن حدیث|وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ‏ فَإِنَّهُمْ‏ أَعْلَمُ‏ مِنْكُمْ‏}} در [[روایت]] پیشین، مؤید این مطلب است، آنان با این ویژگی از دیگر عالمان متمایزند؛ زیرا [[خداوند]] [[پلیدی]] را از آنها دور کرده و پاکیزه‌شان ساخته است و با کرامت‌های نمایان و مزایای فراوان که برخی از آنها پیش از این بیان شد، به آنان [[شرافت]] داده است”<ref>الصواعق المحرقة، ص۱۸۹.</ref>. [[ملا علی قاری]] (متوفای ۱۰۱۳ ه‍) نیز گفته است: “اظهر این است که اهل بیت غالباً نسبت به صاحب [[بیت]] از دیگران آگاه‌ترند، پس مراد از اهل بیت، عالمان از آنان است که بر [[سیرت]] و [[طریقت]] پیامبر [[آگاه]]، و به حکم و [[حکمت]] او عارفند و به این جهت صلاحیت آن را دارند که [[همتای قرآن]] باشند”<ref>المرقاة فی شرح المشکاة، ج۵، ص۶۰۰.</ref>. [[افضلیت]]، یکی از شرایط اساسی [[امامت]] است. به گفته [[تفتازانی]]، معظم [[اهل]] سنّت و بسیاری از [[فرق اسلامی]] بر آن‌اند که امامت [[حق]] [[افضل افراد]] یک عصر است، مگر آنکه مستلزم [[هرج و مرج]] و [[فتنه]] باشد<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۲۹۱.</ref>. از نظر [[عقل]] با وجود فرد [[افضل]]، [[امامت مفضول]] [[قبیح]] است، چنان که [[آیه شریفه]]{{متن قرآن|أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}<ref>«آیا آنکه به حقّ رهنمون می‌گردد سزاوارتر است که پیروی شود یا آنکه راه نمی‌یابد مگر آنکه راه برده شود؟ پس چه بر سرتان آمده است؟ چگونه داوری می‌کنید؟» سوره یونس، آیه ۳۵.</ref> نیز بر آن دلالت می‌کند<ref>ر. ک: امامت در بینش اسلامی، ص۱۸۷-۲۰۲.</ref>. با توجه به [[افضلیت اهل بیت]] {{ع}} از یک سو، و شرط بودن [[افضلیت]] در [[امامت]] از سوی دیگر، دلالت [[حدیث ثقلین]] بر [[امامت اهل بیت]]، [[ثابت]] و آشکار است.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۶۶.</ref>

* '''[[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در [[حدیث ثقلین]]''': در شماری از [[روایات]] حدیث ثقلین که از امیرالمؤمنین {{ع}}، [[زید بن أرقم]]، [[حذیفه بن اسید]]، [[عامر بن لیلی]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]] و [[ام سلمه]] [[روایت]] شده، آمده است که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} پس از سفارش به [[تمسک به ثقلین]]، [[اولویت]] خود بر [[مؤمنان]] از خود آنها را یادآور شد، آنگاه فرمود: {{متن حدیث|مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌّ‏ مَوْلَاهُ‏}} یعنی همان [[ولایتی]] که من بر شما دارم، [[علی]] هم بر شما دارد<ref>ر. ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸، ح۴۵۷۶ و ۴۵۷۷، الصواعق المحرقة، ص۵۵، ابن حجر مکی این حدیث را از معجم طبرانی و دیگران نقل کرده و آن را صحیح شمرده است؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۶۸؛ الفصول المهمة، ص۴۰؛ کمال الدین، ص۲۳۴ و ۲۳۸؛ نیز ر. ک: تفحات الأزهار، ج۲، ص۲۷۹- ۲۸۲.</ref>. از این که ذیل [[حدیث]]، بیان‌گر [[امامت امیرالمؤمنین]] {{ع}} است، و بر اساس قاعده “وحدت [[سیاق]] کلام”، به دست می‌آید که حدیث ثقلین بیان‌گر [[امامت اهل‌بیت]] {{عم}} است، و ذکر امامت امیرالمؤمنین {{ع}} ناظر به اولین و برجسته‌ترین مصداق امامت اهل‌بیت {{عم}} است. [[ابن حجر مکی]] در این باره گفته است: “سزاوار ترین شخص از [[اهل بیت]] که به او تمسّک می‌شود و عالم آنان، [[علی بن ابی طالب]] است، به [[دلیل]] آنچه پیش از این در مورد [[علم فراوان]] و دقایق استنباط‌های او بیان کردیم. از اینجاست که [[ابوبکر]] گفته است: علی [[عترت]] [[رسول خدا]] است، یعنی کسانی که [[پیامبر]] {{صل}} به [[تمسک]] به آنان [[تشویق]] کرده است، ابوبکر به دلیل [[ویژگی‌های علی]] {{ع}} که اشاره کردیم، او را به طور خاص [[عترت پیامبر]] دانسته، و نیز به دلیل آنچه پیش از این [از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} درباره [[ولایت علی]] {{ع}}] در [[روز غدیر]] [[خم]] بیان شد”<ref>الصواعق المحرقة، ص۱۸۹.</ref>. مطلب مزبور را نورالدین [[سمهودی]] نیز در کتاب جواهر العِقدین” بیان کرده است<ref>نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۲.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۶۷.</ref>

* '''حدیث ثقلین و [[آیه اولی الأمر]]''': از [[سلیم بن قیس]] روایت شده که گفته است: فردی از امیرالمؤمنین {{ع}} پرسید: نزدیک‌ترین چیزی که [[انسان]] به واسطه آن [[گمراه]] می‌شود چیست؟ [[امام]] {{ع}} پاسخ داد: این است که [[حجت خداوند]] بر بندگانش را که [[اطاعت]] از او و ولایتش را [[واجب]] کرده است، نشناسد. آن فرد از امام خواست که آنان را وصف کند، امام {{ع}} فرمود آنان کسانی‌اند که [[خداوند]] قرین خود و پیامبرش قرار داده و فرموده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>، آن فرد توضیح بیش‌تری خواست، امام {{ع}} فرمود: [[پیامبر]] {{صل}} در مواضع مختلف و در آخرین خطبه‌ای که [[روز]] رحلتش ایراد کرد فرمود: من در میان شما دو چیز را باقی می‌گذارم که اگر به آن دو [[تمسک]] جویید، هرگز گمراه نخواهید شد، آن دو عبارتند از [[کتاب خدا]] و [[اهل]] بیتم، خداوند به من [[عهد]] کرده که آن دو تا وقتی نزد [[حوض]] بر من وارد شوند، از هم جدا نخواهند شد، پس به آن دو تمسک جویید جویید، و بر آنان تقدم نگیرید که گمراه می‌شوید<ref>ینابیع المودة، ص۱۳۷-۱۳۸؛ اصول کافی، ج۲، ص۳۰۴.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۶۸.</ref>

=== [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} چه کسانی‌اند؟ ===

در هر حال، با توجه به این که [[عترت پیامبر]] در حدیث ثقلین به اهل بیت پیامبر [[تفسیر]] شده است، باید ببینیم مقصود از اهل بیت پیامبر چه کسانی‌اند؟

از سخنان لغت‌شناسان [[عرب]] به دست می‌آید که کلمه “اهل” بر نوعی رابطه و پیوند میان یک [[انسان]] با انسان یا چیز دیگری دلالت می‌کند، [[همسر]] یک مرد اهل وی می‌باشد، چنان که نزدیک‌ترین افراد به او نیز اهل او هستند. [[امت]] هر [[پیامبری]] اهل او به شمار می‌روند، ساکنان [[خانه]] یا [[شهر]] و آبادی، اهل خانه یا شهر و آبادی‌اند، و [[پیروان]] هر [[دین]] و آیینی اهل آن دین و آیین‌اند<ref>معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۹۳؛ المصباح المنیر، ج۱، ص۳۷؛ لسان العرب، ج۱، ص۱۸۶؛ المفردات فی غریب القرآن، ص۲۹؛ أقرب الموارد، ج۱، ص۲۳؛ المعجم الوسیط، ج۱، ص۳۱.</ref>.

بنابراین، اهل بیت در لغت به معنای ساکنان یک خانه است، ولی در [[عرف]] [[مسلمانان]] معنای خاصی دارد که بر نوعی [[ارتباط]] با [[پیامبر اکرم]] {{صل}} دلالت می‌کند و چهار کاربرد أعم، عام، خاص و أخص دارد.

کاربرد أعم آن، مسلمانانی که هیچ‌گونه پیوند [[خویشاوندی]] با [[پیامبر]] ندارند، ولی در [[پیروی]] از آن [[حضرت صادق]] و ثابت‌قدمند را شامل می‌شود. چنان‌که [[سلمان]]<ref>مناقب ابن‌شهرآشوب، ج۱، ص۸۵، الصواعق المحرقة، ص۲۸۱.</ref> و [[ابوذر غفاری]]<ref>مکارم الأخلاق، ص۴۵۹.</ref> به عنوان [[اهل‌بیت]] معرفی شده‌اند.

کاربرد عام اهل‌بیت، همه [[خویشاوندان]] نسبی پیامبر {{صل}} را در بر می‌گیرد، آنان کسانی‌اند که که [[صدقه]] [[واجب]] ([[زکات]]) بر آنان [[حرام]] شده است<ref>صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۳، باب فضائل علی بن ابی طالب، ح۷؛ الصواعق المحرقة، ص۲۸۱.</ref>.

کاربرد خاص [[اهل بیت]]، مربوط به [[همسران پیامبر]] {{صل}} است، بدون [[شک]]، همسران پیامبر {{صل}} مطابق معنای لغوی و عرفی، اهل بیت پیامبرند.

کاربرد أخصّ اهل بیت، به گروهی از [[اهل بیت پیامبر]] که از ویژگی [[عصمت]] برخوردار بوده و از نظر [[فضائل]] و [[کمالات]] بر دیگران [[برتری]] دارند، اختصاص دارد. اهل بیت در [[احادیث]] مربوط به [[شأن نزول]] [[آیه مباهله]] و [[آیه تطهیر]] و نیز [[حدیث سفینه]]، [[حدیث امان]]، [[حدیث]] باب حطّه و [[ثقلین]] به این معنا می‌باشد.

[[شمس‌الدین سخاوی]] (متوفای ۹۰۲) گفته است: “اهل [[بیت]] دو کاربرد أعم و أخصّ دارد، کاربرد اعم آن همسران پیامبر، خویشاوندان نسبی او (کسانی که صدقه واجب (زکات) بر آنان حرام شده است)، و صحابه‌ای چون سلمان که در [[پیروی از پیامبر]] {{صل}} صادق بودند را شامل می‌شود، و کاربرد أخصّ آن به کسانی که آیه تطهیر در [[شأن]] آنان نازل شده است ([[اصحاب کساء]]) اختصاص دارد”<ref>الصواعق المحرقة، ص۲۸۱.</ref>.

# [[امام حسن مجتبی]] {{ع}} خطاب به [[مردم]] [[عراق]] فرمود: “ما [[اهل]] بیتی هستیم که [[خداوند]] [[آیه مبارکه]] [[تطهیر]] را درباره آنان نازل فرموده است<ref>تفسیر ابن کثیر، ج۵، ص۴۵۸؛ الصواعق المحرقة، ص۲۸۱.</ref>.

[[روایات شیعه]] در این باره بسیار است<ref>ر. ک: غایة المرام، ج۲، ص۳۲۱- ۳۶۷.</ref>.

گروهی از [[عالمان اهل سنت]] نیز به این مطلب [[اذعان]] کرده‌اند:

# [[گنجی شافعی]] گفته است: “اهل [[بیت]]، [[علی]]، [[فاطمه]]، [[حسن]] و [[حسین]] هستند” وی به [[حدیث کساء]] و [[مباهله]] [[استشهاد]] کرده است<ref>کفایة الطالب، ص۵۴.</ref>.

# [[سمهودی]] گفته است: “از حدیث ثقلین به دست می‌آید که تا [[روز قیامت]] همواره فردی از اهل‌بیت طاهرین که [[شایستگی]] آن را دارد که به او [[تمسک]] شود، وجود خواهد داشت، بدین جهت آنان -چنان‌که خواهد آمد-[[امان]] برای [[اهل]] [[زمین]] می‌باشند و هنگامی که از [[دنیا]] بروند، اهل زمین از دنیا خواهند رفت”<ref>فیض القدیر، ج۳، ص۱۹.</ref>.

'''پاسخ به یک اشکال''': از آن‌چه درباره مقصود از [[عترت]] و [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} در [[حدیث ثقلین]] بیان شد، پاسخ این اشکال که “عترت در [[کلام عرب]] به معنی [[خویشاوندان]] است و لازمه دلالت حدیث ثقلین بر [[امامت اهل بیت]] این است که همه [[خویشاوندان پیامبر]] [[امام]] بوده و اطاعتشان [[واجب]] باشد، که لازمه‌ای است باطل”<ref>مختصر التحفة الاثنی عشریة، ص۱۷۴.</ref>، روشن گردید؛ زیرا معلوم شد که مقصود از عترت و اهل بیت پیامبر {{صل}} اخصّ خویشاوندان و کسانی‌اند که از ویژگی [[عصمت]] و [[افضلیت]] برخوردارند که [[اصحاب کساء]] مصادیق موجود در [[زمان]] [[پیامبر]] بودند، و به [[حکم]] جدایی ناپذیری [[اهل بیت]] دارای ویژگی‌های یاد شده از [[قرآن کریم]]، [[امامان معصوم]] از [[نسل]] [[امام حسین]] {{ع}} مصادیق اهل بیت در زمان‌های بعد بوده‌اند.

'''افشای یک مغالطه''': فیصل [[نور]]، نویسنده وهابی کتاب “الإمامه و النص” در نقد [[استدلال]] [[شیعه]] به حدیث ثقلین بر امامت اهل بیت، [[روایات]] بسیاری را از منابع [[شیعی]] [[نقل]] کرده است که در آنها عترت و اهل بیت پیامبر کاربرد گسترده‌ای دارد و به [[اهل کساء]] یا [[امامان دوازده‌گانه]] شیعه اختصاص ندارد. در برخی از این روایات از عموم خویشاوندان پیامبر {{صل}} به عنوان عترت و اهل بیت او یاد شده است. [[عباس بن عبدالمطلب]]، [[حمزه بن عبدالمطلب]]، [[شیبه بن عبدالمطلب]]، [[جعفر بن أبی طالب]]، [[فرزندان]] [[عقیل]]، [[زبیر]] و [[زید بن علی]] از آن جمله‌اند. و در روایاتی دیگر کسانی چون [[سلمان]]، [[ابوذر]] و [[مقداد]] نیز [[اهل پیامبر]] {{صل}} به شمار آمده‌اند<ref>الإمامة و النص، ص۵۴۹- ۵۵۷.</ref>.

با توجه به مطالبی که پیش از این درباره مقصود از [[اهل بیت در حدیث]] [[ثقلین]] بیان شد، پرده از مغالطه مزبور برداشته خواهد شد؛ زیرا در [[روایات شیعه]] تصریح شده است که مقصود از [[اهل‌بیت]] در حدیث ثقلین، امامان دوازده‌گانه شیعه‌اند که همگی از ویژگی عصمت و افضلیت برخوردارند<ref>{{متن حدیث|سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}} عَنْ مَعْنَى قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} إِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي مَنِ الْعِتْرَةُ فَقَالَ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِيُّهُمْ وَ قَائِمُهُمْ لَا يُفَارِقُونَ‏ كِتَابَ‏ اللَّهِ‏ وَ لَا يُفَارِقُهُمْ‏ حَتَّى‏ يَرِدُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} حَوْضَهُ}} (کمال‌الدین، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱).</ref>، اما فیصل [[نور]] از [[نقل]] آن [[روایات]] خودداری کرده، و روایاتی را نقل کرده است که ناظر به کاربرد اعم [[اهل‌بیت]] است، و ربطی به اهل‌بیت در [[حدیث ثقلین]] ندارد. آنجا که سخن از [[وجوب]] [[محبّت]] و [[احترام]] به [[اهل‌بیت پیامبر]] و یا [[حرمت]] دادن [[زکات]] به آنان است، کاربرد عام [[اهل بیت]] مقصود است، و روایاتی که فیصل نور نقل کرده است، ناظر به آن می‌باشد، ولی آنجا که سخن از وجوب [[اطاعت از اهل‌بیت]] و [[تمسک]] به آنان در [[علم]] و عمل برای دستیابی به [[اسلام]] اصیل و [[نجات]] و [[رستگاری]] است، کاربرد خاص اهل بیت مقصود است، و شمار زیادی از [[روایات شیعه]] ناظر به این کاربرد می‌باشد، اما از آنجا که نقل آنها باب مغالطه را بر فیصل نور می‌بسته است، از نقل آنها [[چشم‌پوشی]] کرده است.

وی در این باره تنها یک [[روایت]] را نقل کرده که [[گمان]] می‌کرده می‌تواند آن را علیه [[شیعه]] به کار گیرد و آن این است که از [[امام باقر]] {{ع}} روایت شده که درباره [[سخن پیامبر]] {{صل}} که فرمود: {{متن حدیث|أُوصِيكُمْ‏ بِكِتَابِ‏ اللَّهِ‏ وَ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏}} گفته است: [[آل عباس]] و [[آل عقیل]] و [[آل]] فلان و فلان، آن [[وصیت]] را در [[حق]] خود ادعا می‌کردند، ولی هنگامی که [[آیه تطهیر]]<ref>سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref> نازل شد [[پیامبر]] {{صل}} [[علی]]، [[فاطمه]]، [[حسن]] و [[حسین]] {{عم}} را داخل در کساء نمود و فرمود: “خدایا، هر [[پیامبری]] را ثقل و اهلی است، و اینها ثقل و [[اهل]] من هستند، [[ام سلمه]] گفت: آیا من اهل تو نیستم، پیامبر {{صل}} فرمود: تو بر خیر هستی، ولی اینها ثقل و اهل من می‌باشند”<ref>بحارالانوار، ج۳۵، ص۲۱۱.</ref>.

گویا فیصل [[نور]] خود به [[نادرستی]] نقد خویش [[آگاه]] بوده و این مطلب را صرفاً برای [[گمراه کردن]] خواننده نا آگاه بیان کرده است؛ زیرا سخن خود را با کلمه “فتأمّل” پایان داده است. وجه [[تأمل]] این است که در [[روایت]] مزبور نیامده است که پیامبر {{صل}} نخست حدیث ثقلین را بیان کرده و سپس آیه تطهیر نازل شده و [[حدیث کساء]] بیان گردیده است، بلکه گفته شده است، اگر پیامبر [[اهل‌بیت]] را معرفی نمی‌کرد، [[آل عباس]] و [[آل عقیل]] و... می‌توانستند چنان ادعایی را مطرح کنند<ref>{{متن حدیث|{{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}} نَزَلَتْ فِي عَلِيٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ {{عم}} وَ قَالَ {{صل}} فِي عَلِيٍّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} أُوصِيكُمْ بِكِتَابِ اللَّهِ وَ أَهْلِ بَيْتِي... وَ لَوْ سَكَتَ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَمْ يُبَيِّنْ أَهْلَهَا لَادَّعَاهَا آلُ عَبَّاسٍ وَ آلُ عَقِيلٍ وَ آلُ فُلَانٍ وَ آلُ فُلَانٍ وَ لَكِنْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ- {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}} فَكَانَ‏ عَلِيٌّ وَ الْحَسَنُ‏ وَ الْحُسَيْنُ‏ وَ فَاطِمَةُ {{عم}} تَأْوِيلَ هَذِهِ الْآيَةِ}}. تفسیر العیاشی، ج۱، ص۲۵۰؛ بحارالأنوار، ج۳، ص۲۱۰-۲۱۱.</ref>، اولاً: ممکن است پیامبر نخست اهل بیت خود را معرفی کرده، و سپس حدیث ثقلین را در غدیر خم که بیان‌گر سفارش به [[تمسک به اهل بیت]] در کنار قرآن است، بیان کرده است، [[گواه]] این مطلب روایاتی است که بیان‌گر این است که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} پس از نزول آیه تطهیر مدت شش یا هفت یا نه ماه هنگامی که می‌خواست برای [[نماز]] به [[مسجد]] برود بر در [[خانه علی]] و [[فاطمه]] {{س}} می‌ایستاد و بر آنان [[سلام]] می‌داد، و با [[تلاوت]] [[آیه تطهیر]] آنان را به نماز فرا می‌خواند<ref>تفسیر طبری، ج۲۲، ص۱۱؛ الدر المنثور، ج۶، ص۵۳۳- ۵۳۵.</ref>، در حالی که فاصله زمانی [[صدور حدیث ثقلین]] در [[غدیر خم]] تا [[رحلت پیامبر]] {{صل}} حداکثر سه ماه بوده است<ref>این مدت مطابق نقل مشهور اهل سنت است که تاریخ رحلت پیامبر {{صل}} را دوازدهم ربیع‌الاول سال یازده هجری می‌دانند، اما مطابق نقل مشهور میان شیعه که رحلت پیامبر {{صل}} در ۲۸ صفر سال ۱۱ هجری می‌داند، کمتر خواهد بود.</ref>. و ثانیاً: بر اساس قاعده عقلایی [[اجمال]] و تفصیل می‌توان گفت: [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نخست به طور مجمل، [[صحابه]] خود را به [[تمسک]] به [[اهل]] بیتش سفارش کرده و سپس مصداق آن را معرفی کرده است.

فیصل [[نور]] در مورد [[اهل‌بیت]] در [[آیه شریفه]] [[تطهیر]] نیز همین مغالطه عمدی یا [[سهوی]] را مرتکب شده است؛ زیرا برای ابطال [[عقیده شیعه]] و جمع کثیری از [[عالمان اهل سنت]] که آن را مخصوص [[اهل کساء]] دانسته و [[همسران پیامبر]] {{صل}} را مشمول آن ندانسته‌اند، با استناد به [[آیات]] و [[روایات]] [[اثبات]] کرده است که همسران پیامبر {{صل}} [[اهل بیت]] آن [[حضرت]] بوده‌اند<ref>الإمامة و النص، ص۴۶۴-۴۶۷.</ref>، در حالی که این مطلب از مسلمات است و هیچ کس آن را [[انکار]] نکرده است، تا برای اثبات آن، ذکر [[آیات قرآن]] و روایات نیاز باشد. آنچه مورد بحث است، این است که آیا اهل بیت در آیه تطهیر همسران پیامبر {{صل}} را شامل می‌شود یا نه؟

دلالت [[آیه]] بر [[عصمت اهل‌بیت]] {{عم}} از یک سو، و روایات متعدد و معتبر در [[شأن نزول]] آیه، شمول اهل بیت در این آیه شریفه را نسبت به همسران پیامبر {{صل}} [[نفی]] می‌کند؛ زیرا مطابق روایات شأن نزول آیه تطهیر، [[پیامبر]] {{صل}} [[علی]]، فاطمه، [[حسن]] و [[حسین]] {{عم}} را زیر عبای مخصوص خود جمع کرد و فرمود: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ‏ هَؤُلَاءِ أَهْلُ‏ بَيْتِي‏}} سپس درباره آنان [[دعا]] کرد. این عمل و [[سخن پیامبر]] {{صل}} بیان‌گر این مطلب است که از میان [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} که در آن [[زمان]] موجود بودند، تنها افراد مزبور مشمول [[اهل بیت]] مذکور در [[آیه شریفه]] می‌باشند، مضافاً بر این که قبل از آنکه [[دعای پیامبر]] {{صل}} در [[حق]] [[اهل کساء]] تمام شود، [[ام سلمه]] از [[پیامبر]] پرسید آیا من از اهل بیت نیستم، پیامبر پاسخ داد، تو بر خیر هستی، ولی اینان اهل بیت من می‌باشند.

[[ابوجعفر طحاوی]] پس از [[نقل حدیث]] مزبور گفته است: “این [[حدیث]] [[دلیل]] بر آن است که مراد از [[اهل‌بیت]] در [[آیه]]، [[رسول خدا]] {{صل}}، [[علی]]، [[فاطمه]]، [[حسن]] و [[حسین]]، می‌باشد”<ref>مشکل الآثار، ج۱، ص۳۳۲.</ref>. وی همچنین پس از [[نقل روایت]] [[ابوالحمراء]] که پیامبر {{صل}} پس از [[نزول]] [[آیه تطهیر]] به مدت نُه ماه هر [[روز]] صبح بر درب [[خانه]] فاطمه می‌ایستاد و می‌گفت: {{متن حدیث|السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمْ‏ يَا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ‏}} و سپس آیه تطهیر را [[تلاوت]] می‌کرد گفته است: “این [[روایت]] نیز دلیل بر آن است که این آیه در مورد آنان نازل شده است”<ref>مشکل الآثار، ج۱، ص۳۳۹.</ref>.

[[ابن صباغ مالکی]] در “الفصول المهمّه”<ref>الفصول المهمة، ص۲۳.</ref>، [[حافظ گنجی شافعی]] در “کفایه الطالب”<ref>کفایة الطالب، ص۵۴.</ref>، [[حاکم نیشابوری]] در “المستدرک”<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۴۸.</ref>، [[محب الدین طبری]] در “الریاض النضره”<ref>الریاض النضرة، ج۴، ص۱۳۰.</ref>، شیخ [[مؤمن شبلنجی شافعی]] در “نور الأبصار”<ref>نورالابصار، ص۲۲۳- ۲۲۶.</ref> و [[حافظ سلیمان قندوزی حنفی]] در “ینابیع الموده”<ref>ینابیع المودة، ج۱، ص۳۴۹.</ref> از جمله [[عالمان]] [[اهل‌سنّت]] می‌باشند که آیه تطهیر را مخصوص اهل کساء می‌دانند. بنابراین، [[سخن]] [[فیصل نور]] که اختصاص اهل بیت در آیه تطهیر را مخصوص [[شیعه]] دانسته<ref>الإمامة و النص، ص۴۶۲.</ref>، بی‌اساس است. یادآور می‌شویم در برخی [[روایات]] آمده است که ام سلمه پس از آنکه دعای پیامبر درباره اهل کساء تمام شد، به پیامبر گفت: آیا من از [[اهل]] تو نیستم؟ پیامبر به او پاسخ مثبت داد و اجازه داد تا داخل کساء شود. این روایت با روایات پیشین ناسازگار نیست؛ زیرا آن [[روایات]] مربوط به قبل از [[دعای پیامبر]] بود، و مفاد هر دو دسته- چنان که [[ابوجعفر طحاوی]] گفته - این است که [[ام سلمه]] از آن جهت که [[همسر پیامبر]] بود، [[اهل]] او به شمار می‌رود، ولی در زمره [[اهل بیت]] مذکور در [[آیه تطهیر]] نیست<ref>مشکل الآثار، ج۱، ص۳۳۳.</ref>.

'''فرضیه [[اجماع]] [[اهل‌بیت]]''': [[عبدالجبار معتزلی]] در نقد [[استدلال]] به [[حدیث ثقلین]] بر [[امامت اهل بیت]] {{عم}} گفته است: “مفاد [[حدیث]] این است که [[اجماع اهل بیت]] [[حق]] است، نه این که هر یک از اهل بیت برحق می‌باشد؛ زیرا اولاً: کلمه اهل بیت بر عموم اهل بیت دلالت می‌کند، نه بر هریک از آنان، و ثانیاً: چه بسا در میان اهل‌بیت [[اختلاف]] رخ می‌دهد - چنان که [[واقعیت]] [[گواه]] بر آن است - و این [[اختلافات]] گاهی از قبیل تضاد است که قابل جمع نیست، و چنین اقوال [[ناسازگاری]] نمی‌توانند همگی حق و با [[قرآن]] هماهنگ باشند، پس، مقصود این است که اجماع اهل‌بیت حق است، و اجماع ربطی به [[امامت]] ندارد؛ زیرا امامت [در هر [[زمان]] مخصوص یک فرد است. این سخن که حدیث ثقلین بر [[عصمت اهل‌بیت]] {{عم}} دلالت می‌کند، و کسی جز [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} و [[امامان]] از [[ذریه]] او دارای ویژگی [[عصمت]] نبودند، پس امامت آنان [[اثبات]] می‌شود، درست نیست؛ زیرا می‌توان گفت: مقصود عصمت اهل‌بیت {{عم}} در مسأله‌ای است که بر آن اجماع دارند، این احتمال با ظاهر [[کلام]] سازگارتر است”<ref>المغنی فی أبواب التوحید و العدل، ج۲۰، جزء اول، ص۱۹۲.</ref>. [[ابن تیمیه]] نیز به این اشکال اشاره کرده است<ref>{{عربی|و قد أجاب عنه طائفة بما یدل علی أن أهل بیته کلهم لا یجتمعون علی ضلالة، قالوا: و نحن نقول بذلک}}. منهاج السنة، ج۷، ص۲۱۵.</ref>.

'''ارزیابی''': [[تفسیر]] اهل‌بیت {{عم}} در حدیث ثقلین به این که مقصود [[حقانیت]] اجماع [[اهل‌بیت پیامبر]] {{عم}} است، نه افرادی معین از آنان، بی‌اساس است؛ زیرا وقوع اجماع بر مطلبی، حتمی و همیشگی نیست تا این که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[رستگاری]] و [[نجات]] [[مسلمانان]] از [[ضلالت]] را وابسته به آن کند، و از طرفی، مسائل [[اجماعی]] نسبت به مسائل اختلافی اندک است، و نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیاز [[هدایتی]] مسلمانان در همه مسائل [[دینی]] باشد. از سوی دیگر، در مسایلی که [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} در آنها آراء ناسازگار داشته باشند، از [[قرآن]] جدا خواهند شد، و این بر خلاف [[نص]] [[حدیث]] است که بیان‌گر جدا ناپذیری [[اهل‌بیت]] {{عم}} و قرآن از یکدیگر می‌باشد. بنابراین، افراد خاصی از اهل‌بیت {{عم}} مقصود است که از ویژگی [[عصمت]] برخوردارند، و هر یک از آنان در [[زمان]] خاص در کنار [[قرآن کریم]]، [[امت]] را [[راهنمایی]] و [[رهبری]] می‌کند، و [[پیروی]] از او [[رهایی]] بخش از ضلالت خواهد بود<ref>الشافی فی الإمامة، ج۳، ص۱۲۷- ۱۲۸؛ تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۴۵- ۲۴۶.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۱۶۹-۱۷۹.</ref>

# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[پژوهشکده تحقیقات اسلامی]]، [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]

[[رده:احادیث امامت]]

[[رده:احادیث نامدار]]