برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مدخل مرتبط
| | #تغییر_مسیر [[اختلاف فتوا]] |
| | موضوع مرتبط =
| |
| | عنوان مدخل =
| |
| | مداخل مرتبط =
| |
| | پرسش مرتبط =
| |
| }}
| |
| | |
| ==اختلاف الفقها==
| |
| تلاف الفقها، عنوان شاخه‌ای از [[علم فقه]] است که در آن به مقایسه آرای [[فقیهان]] پرداخته می‌شود. در سخن از پیشینه اختلاف الفقها، باید سرآغاز آن را با پیدایش [[رأی]] و نظر در [[فقه]] همزمان دانست. بر پایه اشارات موجود در منابع، پاره‌ای از موضوعات [[فقهی]] وجود داشته که میان [[صحابه]] مورد بحث و [[اختلاف]] نظر بوده است؛ گاه این اختلاف نظر به دو گروه از [[اصحاب]]، چون [[مهاجرین]] و [[انصار]] یا حجازیان و عراقیان باز می‌گشته است. از آن میان، [[محمد بن ادریس شافعی]]، اختلاف آرای منتسب به دو تن از فقیهان بزرگ صحابه: [[امام علی]]{{ع}} و [[ابن مسعود]] را در کتابی گرد آورده است. به طور کلی اختلاف‌های فقهی میان صحابه و پس از آنان [[تابعین]]، در برخی از آثار تألیف شده در موضوع اختلاف الفقها، چون الاشراف [[ابن منذر]] و الخلاف [[طوسی]] بازتاب یافته است.
| |
| با دور شدن از [[عصر پیامبر]]{{صل}}، به موازات گسترش دامنه اختلاف آرای میان تابعین و فقیهان سرزمین‌های گوناگون، روش‌هایی نیز در برخورد با این [[اختلافات]] پیشنهاد می‌شد؛ روش‌هایی که در طیفی وسیع، از تخییر در [[انتخاب]] یکی از دو یا چند قول، تا [[سختگیری]] بر حذف سایر اقوال و یافتن یک قول مصیب را در بر می‌گرفت. در برابر نگرش بدبینانه از سوی نقادان «رأی» نسبت به اختلاف آرای فقیهان، یک نگرش خوشبینانه در این باره غالب بود؛ این [[تفکر]] در قالب احادیثی به نقل از صحابیانی چون [[عمرو بن عاص]] و [[ابوهریره]] از زبان [[پیامبر]]{{صل}} در نیمه دوم سده ۱ [[قمری]] رواج داشت که اگر فقیهی [[اجتهاد]] کند، حتی در صورت [[خطا]] کردن، سزاوار [[پاداش الهی]] خواهد بود. در همین زمینه [[حدیث]] دیگری نیز -دست کم در سده ۲ قمری - بر سر زبان‌ها بود که بر پایه آن اختلاف [[امت پیامبر]]{{صل}} (یا اصحاب آن حضرت) رحمتی [[الهی]] پنداشته می‌شد. در [[تفسیر]] این حدیث، چنین می‌گفتند که اتفاق آرای فقیهان، [[مردم]] را در تنگنا قرار می‌دهد و [[اختلاف]] آنان گونه‌ای از توسع را برای [[مکلفان]] ایجاد می‌کند. در منابع امامی، با وجود [[تأیید]] اصل [[حدیث]]، چنین [[تفسیری]] از آن به شدت محکوم شده است.
| |
| | |
| بدون سخن از [[متن حدیث]] {{متن حدیث|اخْتِلَافُ أُمَّتِي رَحْمَةٌ}}، شواهد نشان از آن دارند که [[تفکر]] ارائه شده در آن، در اواخر سده ۱ [[قمری]] از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ چه آن هنگام که برخی [[نگرانی]] خود را از تشتت آرای [[فقیهان]] بیان داشتند و از [[خلیفه]] [[فقیه]] [[عمر بن عبدالعزیز]] درخواستند تا [[مردم]] را بر مذهبی واحد گرد آورد، او از این امر ناخرسند بود و با نامه‌هایی که به سرزمین‌های مختلف ارسال داشت، اختلاف میان [[مذاهب]] بومی را پذیرا شد. تحلیل نظری این برخورد را در گفتار عالم [[کوفی]] معاصر وی، [[عون بن عبدالله]] می‌توان یافت که اگر اختلاف آرا در میان باشد، گونه‌ای از امکان [[انتخاب]] برای مکلفان وجود خواهد داشت.
| |
| از میانه سده ۲ قمری، همزمان با آغاز دوره تدوین در [[فقه]] و تألیف آثاری در زمینه‌های گوناگون آن، این نکته نیز به خوبی [[احساس]] می‌شد که کنار هم آوردن آرای پیشینیان می‌تواند در مسیر [[اجتهاد]]، راه را هموار کند. [[قاضی]] [[ابویوسف]] در یکی از آثار خود با عنوان اختلاف [[ابی حنیفه]] و [[ابن ابی لیلی]] به بررسی اختلاف نظرهای [[فقهی]] این دو فقیه برجسته [[مکتب]] [[کوفه]]، پرداخت. [[محمد بن حسن]] [[شیبانی]] نیز در کتاب الحجه به تفصیل به بررسی استدلالی اختلاف آرای میان فقیهان مکتب [[ابوحنیفه]] و حجازیان پرداخت. در اواخر سده ۲ قمری، باید از نوشته [[مورخ]] پرآوازه، [[محمد بن عمر واقدی]] با عنوان کتاب الاختلاف یاد کرد که به [[گواهی]] [[ابن ندیم]] در آن اختلاف [[اهل]] [[مدینه]] و [[اهل کوفه]] را در ابواب گوناگون فقه بررسی کرده بود.
| |
| دوره‌ای بسیار مهم در [[تاریخ]] تدوین اختلاف [[فقها]]، نیمه دوم سده ۳ قمری و آغاز سده ۴ قمری است که [[روزگار]] تألیف مشهورترین کتب در این موضوع و اغلب با عنوان [[اختلاف]] الفقهاست. حرکتی که در این دوره آغاز شده بود، در سده‌های پس از آن شاید با استقبال کمتر استمرار یافت و به [[کوشش]] [[پیروان]] [[مذاهب]] گوناگون، آثاری در این رشته پدید آمد؛ این کتاب‌ها بر خلاف نوشته‌های سده ۳ [[قمری]]، بیشتر عنوان‌های الخلاف و الخلافیات یا عناوین استحسانی بر خود داشتند. گفتنی است که در هزار سال گذشته، آثاری نیز پدید آمده‌اند که در آنها تنها آرای [[ابوحنیفه]] و [[شافعی]] مقایسه شده‌اند و در سویی دیگر باید کتاب‌هایی را علاوه کرد که در [[اختلافات]] داخلی میان [[فقیهان]] یک [[مذهب]] نوشته شده‌اند. از این دست کتاب‌ها می‌توان به التقریب [[ابوالحسین]] قدوری در مسائل مورد اختلاف میان ابوحنیفه و اصحابش، و مختلف الشیعة [[علامه حلی]] در اختلاف آرای میان [[فقیهان امامیه]] اشاره کرد.
| |
| برخی از کتاب‌های تألیف شده در باب [[اختلاف الفقها]] که به اعتبار تقدم در تألیف یا رواج کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند، عبارتند از:
| |
| #[[اخْتِلَافُ الْعُلَمَاءِ (کتاب)|اخْتِلَافُ الْعُلَمَاءِ]]، اثر [[محمد بن نصر مروزی]]. نسخه‌ای مشتمل بر مجموع [[ابواب فقهی]] از این کتاب در دست است که به کوشش صبحی سامرایی در بیروت به چاپ رسیده و چنین می‌نماید که تحریر مختصر از اختلاف الفقهای کبیری باشد که [[ابن ندیم]] از آن سخن گفته است. مؤلف که خود به [[مکتب]] [[اصحاب]] [[حدیث]] [[گرایش]] دارد، نظریات سفیان ثوری را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است؛
| |
| #[[الِاخْتِلَافُ وَ الِائْتِلَافُ (کتاب)|الِاخْتِلَافُ وَ الِائْتِلَافُ]]، تألیف [[ابو مضر عالم معتزلی]] در نیمه دوم سده ۳ قمری. وی به دور از [[انتظار]] در این اثر خود، آرای فقیهان اصحاب حدیث چون [[اسحاق بن راهویه]] و [[احمد بن حنبل]] را در کنار آرای دیگر فقیهان قرار داد و همین امر [[اعتراض]] [[ابوعلی]] [[جبایی]] را برانگیخت؛ | |
| #«اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ»، اثر [[زکریا بن یحیی ساجی]]، فقیهی از اصحاب حدیث که به شافعی گرایش خاص داشت و در کتاب خود نظریات او را بر دیگر فقیهان مقدم ساخت. ساجی خود این کتاب را در یک مجلد اختصار کرده، و نسخه‌ای از این اختصار در دست سبکی بوده است. [[اختلاف]] الفقهاء ساجی نزد [[فقیهان امامی]] [[مکتب]] [[بغداد]] در سده ۵ [[قمری]] مورد توجه بوده است؛
| |
| #«اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ»، تألیف [[محمد بن جریر طبری]] پایه‌گذار [[فقه]] [[جریری]]. او در کتاب خود اغلب قول مالک را بر دیگر [[فقیهان]] مقدم داشته است. از این کتاب تنها بخش‌هایی به صورت خطی محدود بر جای مانده که کرن در مقاله‌ای با عنوان «اختلاف الفقهای [[طبری]]» به بررسی آنها پرداخته است؛
| |
| #[[الاشراف فی اختلاف العلماء (کتاب)|الاشراف فی اختلاف العلماء]]، اثر [[ابوبکر ابن منذر نیشابوری]] که باید او را فقیهی مستقل، اما نزدیک به [[مذهب شافعی]] به شمار آورد. اهمیت ویژه‌ای که برای آرای [[ابوثور]] در برگ برگ الاشراف دیده می‌شود، شایان توجه است. بخش‌های بر جای مانده از این کتاب در ابواب [[معاملات]] و حدود، به [[کوشش]] [[محمد بن نجیب سراج‌الدین]] در قطر در دو مجلد به چاپ رسیده است. همچنین قطعه‌ای مربوط به مباحث [[عبادات]] را [[سیوطی]] در رساله «نوراللمعة» نقل کرده است. وسعت رواج این کتاب علاوه بر [[مذاهب]] گوناگون [[اهل سنت]]، محافل [[اباضی]] عمان و شمال [[آفریقا]] را هم در برمی‌گرفته است. [[ابوسعید]] کدمی از فقیهان اباضی عمان بر الاشراف، زیاداتی نوشته است؛
| |
| #[[اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ (کتاب)|اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ]]، تألیف [[ابوجعفر طحاوی]]، [[فقیه]] نامدار [[حنفی]]. [[طحاوی]] در این اثر به اختلاف میان ۳ [[مذهب حنفی]]، [[مالکی]] و [[شافعی]] به طور گسترده، و به نظریات دیگر فقیهان کهن در سطحی محدودتر پرداخته، و به طبع آرای [[حنفیان]] را بر دیگران مقدم داشته است. در این اثر پس از مذاهب سه گانه، به آرای سفیان ثوری توجه ویژه‌ای دیده می‌شود. بررسی [[اختلافات]] داخلی در مذهب حنفی نیز در این کتاب به تفصیل آمده است. جلد نخست این کتاب به کوشش محمد صغیر حسن معصومی در اسلام‌آباد [[پاکستان]] به چاپ رسیده است. ابوبکر جصّاص رازی، اختصاری از این کتاب فراهم آورده که بخش‌هایی از آن به صورت نسخه‌های خطی باقی است. [[عالمان امامی]] [[بغداد]] به [[اختلاف]] الفقهاء [[طحاوی]] توجه داشته‌اند و این اثر یکی از منابع اساسی [[سید مرتضی]] در الانتصار بوده است؛
| |
| #[[مختلف الروایة (کتاب)|مختلف الروایة]]، اثر [[ابواللیث سمرقندی]]، فقیه حنفی ماوراءالنهر، در باب [[اختلافات]] [[فقهی]] میان [[ابوحنیفه]]، مالک و [[شافعی]]. نسخه‌های شایع کتاب از سوی علاءالدین سمرقندی تحریری دوباره است، اما نسخه بدون تحریر آن نیز وجود دارد؛
| |
| #[[مسائل الخلاف (کتاب)|مسائل الخلاف]]، تألیف [[ابوبکر ابهری]]، فقیه [[مالکی]]. این اثر را باید از نخستین گام‌های [[مالکیان]] در تدوین [[اختلاف الفقها]] شمرد که به [[پیروی]] از آن چند تن از [[شاگردان]] ابهری چون [[شاگرد]] خاص او [[ابوسعید]] قزوینی در الالحاف فی مسائل الخلاف، [[ابوالقاسم ابن جلاب]] در مسائل الخلاف و ابو تمام [[علی بن محمد بصری]] در مختصر فی الخلاف در این باره قلم زده‌اند؛
| |
| #[[عیون الأدلة فی مسائل الخلاف بین فقهاء الأمصار (کتاب)|عیون الأدلة فی مسائل الخلاف بین فقهاء الأمصار]]، اثر [[ابوالحسن ابن قصار بغدادی مالکی]] از شاگردان ابهری. [[ابواسحاق]] شیرازی آن را بهترین تألیف مالکیان در اختلاف الفقها دانسته است. از این اثر نسخه‌ای خطی در جامع قرویین فاس نگهداری می‌شود؛
| |
| #[[الاشراف (کتاب)|الاشراف]]، در مسائل خلاف از [[قاضی]] [[عبدالوهاب بن علی مالکی]] که از آثار متداول مالکیان در این رشته بوده است. گزارش شده که این کتاب در مطبعة الاداره در تونس به چاپ رسیده است؛
| |
| #[[تأسیس النظر فی الخلافات الفقهیة (کتاب)|تأسیس النظر فی الخلافات الفقهیة]]، تألیف [[ابوزید دبوسی]] از [[فقیهان]] حنفی [[ماوراء النهر]] که در قاهره به چاپ رسیده است؛
| |
| #[[مسائل الخلاف (کتاب)|مسائل الخلاف]]، اثر [[سید مرتضی علی بن حسین موسوی]]، عالم شهیر امامی در بغداد. مؤلف در کتاب دیگرش الانتصار، بارها بدان ارجاع کرده، و [[طوسی]] در الفهرست یادآور شده که این کتاب به پایان نرسیده بوده است. علاوه بر این اثر یافت نشده، اطلاعات وسیعی در باب اختلاف الفقها، در الانتصار سید مرتضی آمده است؛
| |
| #[[اختلاف الفقهاء الخمسة (کتاب)|اختلاف الفقهاء الخمسة]]، تألیف [[ابومحمد ابن حزم اندلسی]]، [[احیا]] کننده [[مذهب]] فقهی ظاهری. به گفته [[ذهبی]] او در این کتاب اختلاف آرای داوود [[اصفهانی]] پیشوای [[ظاهریه]] با فقیهان چهارگانه را بررسی کرده است. علاوه بر این اثر یافت نشده، مجموعه المحلی از [[ابن حزم]]، خود یک منبع مهم در [[فقه]] مقایسه‌ای است؛
| |
| #[[الخلاف (کتاب)|الخلاف]]، اثر [[محمد بن حسن طوسی]] [[شیخ طایفه]] [[امامیه]]. او در این کتاب دیدگاه امامیه را مقدم ساخته، و سپس در [[مقام]] مقایسه به بیان آرای [[صحابه]]، [[تابعین]] و [[فقیهان]] دیگر از [[مذاهب]] مشهور و نامشهور پرداخته است. در پاره‌ای مسائل، مقایسه دوگانه [[مذهب امامیه]] با شافعیه دیده می‌شود و در مسائلی به اختلاف‌های داخلی امامیه نیز اشاره شده است. اختلاف‌های داخلی شافعیه در سطحی گسترده و از آن حنفیه و مالکیه در سطحی محدودتر دیده می‌شود. الخلاف [[طوسی]] در عین حال یک کتاب فقه استدلالی است و در هر مسئله، [[ادله]] مورد استناد مذاهب نیز بررسی شده‌اند. از [[عالمان]] امامیه، [[فضل بن حسن طبرسی]] در [[المؤتلف]] من المختلف و [[مفلح بن حسن صیمری]] در تلخیص الخلاف اختصاری از آن فراهم آورده‌اند؛
| |
| #[[حلیة العلماء (کتاب)|حلیة العلماء]]، تألیف [[ابوبکر قفال چاچی]] از عالمان [[شافعی]]. وی در این اثر تفصیلی، آرای صحابه و تابعین و فقیهان نامشهور را در کنار [[مذاهب چهارگانه]] مقایسه کرده، و گاه به نظریات [[شیعه]] و [[ظاهریه]] نیز [[عنایت]] داشته است. همچنین وی از اختلاف‌های داخلی شافعیه و در سطحی محدودتر حنفیه نیز یاد کرده است. مجلداتی از این کتاب به [[کوشش]] [[یاسین]] احمد [[ابراهیم]] درادکه در بیروت به چاپ رسید و پس از سالی چند به همراه دیگر اجزای باقی مانده، به کوشش همو در ۷ مجلد در عمان، منتشر شد؛
| |
| #[[الاشراف علی مذاهب الاشراف یا اختلاف العلماء (کتاب)|الاشراف علی مذاهب الاشراف یا اختلاف العلماء]]، اثر [[وزیر]] [[عون‌الدین ابن هبیره]] که خود بخشی از مجموعه بزرگ الافصاح عن معانی الصحاح است. الاشراف که در [[اختلاف]] [[مذاهب اربعه]] نوشته شده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقایسه آرای [[پیشوایان]] [[مذهب]]، به آرای دیگر فقیهان ۴ مذهب نیز پرداخته است و با عنوان الافصاح در دو مجلد به کوشش محمد راغب طباخ در [[حلب]]، به طبع رسیده است. مؤلف که خود فقیهی [[حنبلی]] است، در این کتاب به گردآوری و مقایسه اقوال مختلف نقل شده از [[احمد بن حنبل]] [[عنایت]] کم‌نظیری نشان داده است؛
| |
| #[[الزخار (کتاب)|الزخار]]، تألیف [[أحمد بن یحیی ابن مرتضی]]، از [[فقیهان]] و [[امامان]] [[زیدی]] [[یمن]]. این کتاب که مؤلف در آن آرای فقیهان [[زیدیه]] را با [[مذاهب]] گوناگون [[فقهی]] مقایسه کرده است و در نوع خود منبعی بی‌نظیر شمرده می‌شود، در ۶ مجلد در بیروت به چاپ رسیده است.
| |
| علاوه بر آثار یاد شده، از دیگر تألیفات که می‌توان بدان‌ها اشاره کرد، این آثارند: الاختلاف از [[ابواسحاق ابن جابر بغدادی]]، [[فقیه]] ظاهری؛ مسائل الخلاف از [[ابوسعید بردعی]]، فقیه [[حنفی]] مسائل الخلاف از [[ابوبکر]] [[وراق]] [[مروزی]]، فقیه [[مالکی]] [[اختلاف]] العلماء از ابوبکر آجری، فقیه [[اصحاب]] [[حدیث]]؛ مسائل الخلاف از [[قاضی]] [[عبدالعزیز]] [[اصفهانی]] جزری، فقیه ظاهری؛ المختلف از ابوالقاسم صفار، عالم حنفی؛ الخلاف [[الکبیر]] از [[ابویعلی ابن فراء]]، فقیه [[حنبلی]]؛ الخلاف الکبیر [[ابوالخطاب]] کلوذانی و اثری با همین عنوان از این زاغونی هر دو از فقیهان حنبلی؛ رؤوس المسائل جارالله [[زمخشری]].<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۶.</ref>
| |
| | |
| == منابع ==
| |
| {{منابع}}
| |
| # [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
| |
| {{پایان منابع}}
| |
| | |
| == پانویس ==
| |
| {{پانویس}}
| |
