اخلاص در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[اخلاص]] به معنای پاک‌کردن و سالم‌ساختن از آمیختگی<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۷/۲۶.</ref> یا [[اعتقاد]] [[خالص]] به یکتایی [[خداوند]]<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۴/۱۸۶.</ref> است. برخی اخلاص در [[اطاعت]] را ترک [[ریا]] معنا کرده‌اند.<ref>جوهری، الصحاح، ۳/۱۰۳۷.</ref> در اصطلاح [[اخلاقی]] به معنای پالایش [[نیت]] از همه شوائب<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۲/۴۱۳.</ref> و [[پاک]] کردن [[دل]] از آلودگیهای تیرهکننده<ref>جرجانی، کتاب التعریفات، ۵؛ تهانوی، موسوعة کشاف، ۱/۱۲۲-۱۲۳.</ref> است.

در اصطلاح [[عرفانی]]، افزون بر معنای یادشده، آن را [[پیراستگی]] عمل از هر گونه آمیختگی شمرده‌اند.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۶۲.</ref> [[امام خمینی]] نیز در اصطلاح عرفانی، اخلاص را [[تصفیه]] عمل از هر گونه آمیختگی با غیر [[حق]] می‌داند<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۸.</ref>؛ به گونه‌ای‌که [[انسان]] [[باطن]] خود را از هر چه جز خداست، پاک کند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۷.</ref>

ازجمله واژگان اشتقاقی «اخلاص»، «مُخلِص» و «مُخلَص» است. مخلِص کسی است که عمل او تنها برای [[تقرب به خداوند]] باشد<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۲/۴۱۴.</ref> و [[مخلَص]] کسی است که خداوند او را برگزیده و برای خود پاک گردانیده باشد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۲/۱۶۵.</ref> ازجمله واژگان مرتبط با اخلاص، «ریا» ست که ضد اخلاص است و به معنای [[نیکو]] جلوه‌دادن خود، به [[هدف]] [[طلب]] [[جاه]] و [[منزلت]] نزد [[مردم]] است.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۰/۱۱۶.</ref>

در [[کتاب مقدس]] واژه اخلاص به معنای ضد ریا و [[مکر]] به‌کار رفته<ref> بطرس، قاموس الکتاب المقدس، ۳۴۵.</ref> و به [[اخلاص در عبادت]] [[امر]] شده است.<ref>کتاب مقدس، یوشع، ب‌۲۴، ۱۴؛ رساله پولس رسول به کولسیان، ب۳، ۲۲.</ref>

[[قرآن کریم]] نیز واژه‌هایی همچون خالص،{{متن قرآن|أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ}}<ref>«آگاه باش که دین ناب، از آن خداوند است و خداوند میان آنان که به جای او سرورانی گرفته‌اند (و می‌گویند) ما اینان را جز برای آنکه ما را به خداوند، نیک نزدیک گردانند نمی‌پرستیم، در آنچه اختلاف می‌ورزند داوری خواهد کرد؛ خداوند کسی را که دروغگوی بسیار ناسپاس است راهنمایی نمی‌کند» سوره زمر، آیه ۳.</ref> مخلِص {{متن قرآن|قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ دِينِي}}<ref>«بگو: خداوند را در حالی که دینم را برای او ناب می‌دارم، می‌پرستم» سوره زمر، آیه ۱۴.</ref> و [[مخلَص]] {{متن قرآن|فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَالَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلَاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُمْ بِمُعْجِزِينَ}}<ref>«پس بدی‌های کارهایی که کردند به آنان رسید و به زودی به ستمگران ایشان بدی‌های کارهایی که کردند خواهد رسید و آنان به ستوه آورنده (ی خداوند) نیستند» سوره زمر، آیه ۵۱.</ref> را به کار برده و [[دین]] [[خالص]] را به [[خداوند]] اختصاص داده {{متن قرآن|أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ}}<ref>«آگاه باش که دین ناب، از آن خداوند است و خداوند میان آنان که به جای او سرورانی گرفته‌اند (و می‌گویند) ما اینان را جز برای آنکه ما را به خداوند، نیک نزدیک گردانند نمی‌پرستیم، در آنچه اختلاف می‌ورزند داوری خواهد کرد؛ خداوند کسی را که دروغگوی بسیار ناسپاس است راهنمایی نمی‌کند» سوره زمر، آیه ۳.</ref> و به [[عبادت]] مخلصانه امر کرده است.<ref>اعراف، ۲۹.</ref> همچنین برخی [[بندگان]] خداوند ازجمله [[مخلَصین]] شمرده شده‌اند.{{متن قرآن|وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«و بی‌گمان آن زن آهنگ وی کرد و وی نیز اگر برهان پروردگار خویش را نمی‌دید آهنگ او می‌کرد بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم که او از بندگان ناب ما بود» سوره یوسف، آیه ۲۴.</ref> در [[روایات]] نیز به [[وجوب]] [[اخلاص در عبادت]]<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه، ۱/۵۹.</ref> و [[حرام]] بودن [[ریا]] بابی اختصاص یافته است.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه، ۱/۶۴.</ref>

[[اهل معرفت]] در آثار خود، به زوایای مختلف [[اخلاص]] پرداخته‌اند و آن را از اصول تصوف شمرده‌اند.<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۲۵۵.</ref> از نخستین آثار در این موضوع، کتاب‌های «[[رسایل جنید (کتاب)|رسایل جنید]]» و «[[اللمع فی التصوف (کتاب)|اللمع فی التصوف]]».<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۲۵۶.</ref> اثر [[ابونصر سراج]] و «[[قوت القلوب (کتاب)|قوت القلوب]]»<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۲۶۷-۲۷۸.</ref> اثر [[ابوطالب مکی]] است. در قرن‌های بعد نیز توجه به این مسئله در آثار علمای [[عرفان]] ادامه یافته و اخلاص یکی از [[مقامات]] و منازل [[سلوک]] معرفی شده است.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۶۲؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۲۲۰؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۱/۱۸۱.</ref> [[علمای اخلاق]] نیز به این مسئله پرداخته‌اند و اخلاص را یکی از شرایط [[صحت]] یا کمال [[اعمال]] و [[عبادات]] دانسته‌اند.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۳۶؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۱۴-۶۱۵.</ref> [[فقیهان]] اخلاص و [[قصد قربت]] را از شرایط [[عبادت]]<ref>سید مرتضی، رسائل، ۲/۳۴۳؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۲/۷-۸.</ref> و [[ریا]] را سبب بطلان عبادت<ref>کرکی، جامع المقاصد، ۲/۲۲۶.</ref> می‌دانند، چه ریای محض باشد و چه ریای مخلوط با قصد قربت.<ref>شهید ثانی، رسائل، ۱۴۴.</ref>

[[امام خمینی]] در کتاب‌های [[اخلاقی]] و [[عرفانی]] خود به تعریف اخلاص، <ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۸.</ref> [[حقیقت]] اخلاص، <ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۰-۱۶۴؛ امام خمینی، دعاء السحر، ۱۱-۱۲.</ref> مراتب اخلاص<ref> امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۴-۱۶۶.</ref> و درجات آن پرداخته است. ایشان در [[کتب فقهی]] خود، مانند تحریر الوسیله<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۰.</ref> از اخلاص در [[نیت]] سخن گفته و آن را شرط [[درستی]] عبادت دانسته و عمل بدون آن را [[باطل]] شمرده است.

علمای اخلاق، حقیقت اخلاص را خالص‌ساختن قصد و نیت از غیر [[خداوند]] می‌دانند<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۲۸.</ref> که محل آن [[قلب]] است<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۱۸۳.</ref>؛ یعنی [[انسان]] قلبش را به [[حق‌تعالی]] اختصاص دهد، تا آنجا که کسی غیر از [[حق]]، در [[حرم]] [[دل]] او راه نیابد و کاری به غیر [[رضای خدا]] نکند.<ref>مازندرانی، شرح الکافی، ۸/۵۱.</ref> این اخلاص تنها درباره کسی قابل [[تصور]] است که [[محب]] [[خدا]] باشد و تمام [[اندیشه]] او [[غرق]] در امور [[آخرت]] باشد؛ به گونه‌ای‌که در [[دل]] او جایی برای [[دوستی دنیا]] باقی نمانده باشد.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۱۸۲-۱۸۵.</ref> نزد [[اهل معرفت]] نیز [[اخلاص]] به معنای [[مشاهده]] نکردن عمل خود، طالب [[پاداش]] نبودن برای آن<ref>کاشانی، شرح منازل السائرین، ۳۰۲-۳۰۵.</ref> و از قیود غیریت و [[انانیت]] خارج شدن<ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۲/۱۹۷.</ref> است.

[[امام خمینی]] [[حقیقت]] اخلاص را [[تصفیه]] عمل از هر آمیختگی و تصفیه سرّ از [[رؤیت]] غیر [[حق تعالی]] در جمیع [[اعمال]] ظاهری و [[باطنی]] می‌داند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۰.</ref> و [[باور]] دارد تا زمانی که [[بنده]] از قیود انانیت و غیریت و از [[رسوم]] [[عبودیت]] و کثرتی که میان [[عابد]] و [[معبود]] است، خارج نشود، به اخلاص [[حقیقی]] راه نمی‌یابد<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۸-۳۲۹.</ref>؛ بدین معنا که [[هدف]] او در کسب [[کمالات]] و [[صفات پسندیده]]، اغراض [[دنیوی]] و مادی نباشد، بلکه وی طالب [[کمالات الهی]] باشد؛ البته این در آغاز [[سلوک]] است؛ وگرنه [[عارف]] کامل فوق این مطالب است و [[قلب]] او هر آنچه را [[محبوب]] بر آن وارد کند، می‌پذیرد.<ref>امام خمینی، دعاء السحر، ۱۱-۱۲.</ref> نیز از آنجاکه در غالب [[نیت‌ها]] نوعی آمیختگی به غیر [[حق]] موجود است و در کمتر نیتی اخلاص حقیقی وجود دارد، [[خلوص]] مطلق از بلندترین درجات اولیای کامل به شمار می‌آید.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۷۵.</ref>

==اهمیت و [[فضیلت]]==

در برخی [[روایات]] نیز اخلاص سرّی از [[اسرار الهی]] و از ویژگی‌های بندگانی شمرده شده است که [[خدا]] آنها را [[دوست]] دارد<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۶۷/۲۴۹.</ref> و [[اختلاف]] [[مقامات]] [[مؤمنان]] در اختلاف درجات اخلاص‌شان است.<ref>ورام، تنبیه الخواطر، ۲/۱۱۹-۱۲۰.</ref> همچنین [[اخلاص]] باارزش‌ترین مقامی است که [[انسان]] به آن می‌رسد.<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۱۹۸.</ref> [[علمای اخلاق]] نیز اخلاص را مقدمه [[نیکی‌ها]]، <ref> غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۱۸۲.</ref> سبب [[سعادت]] در [[دنیا]] و [[آخرت]] و خلاصی از [[وسوسه‌های شیطان]] می‌دانند.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۲۷-۱۲۸.</ref>

[[امام خمینی]] اخلاص را بااهمیت‌ترین [[آداب]] [[عبادات]] می‌داند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۰.</ref>؛ چنان‌که در برخی [[روایات]] [[ارزش]] ضربت [[امام‌علی]]{{ع}} در [[جنگ احزاب]] برابر [[عبادت]] [[جن]] و انس شمرده شده است.<ref>احسائی، عوالی اللئالی، ۴/۸۶.</ref> ایشان این امر را مربوط به مرتبه اخلاص حضرت می‌داند.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۱۶؛ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۹۷؛ امام خمینی، تفسیر حمد، ۱۲۳-۱۲۴.</ref> امام خمینی [[خالص کردن نیت]] از تمام مراتب [[شرک]] و [[ریا]] و [[مراقبت]] از [[نیت خالص]] و باقی‌ماندن بر آن را از امور بسیار [[دشواری]] می‌داند که برخی مراتب آن تنها برای برخی [[اولیای الهی]] میسر است؛ زیرا انسان تا آخر [[عمر]] خود از [[شر]] [[شیطان]] و نفس ایمن نیست و گاه به کمترین مناسبتی عمل [[خالص]] خود را با ریا [[باطل]] می‌کند و از آنجاکه [[نیت]]، تابع [[ملکات نفسانی]] است و شاکله وجودی اوست، هرگاه در [[باطن]] وی [[حب]] [[جاه و مقام]] و امثال آن ریشه داشته باشد، محرک او در عمل، رسیدن به همان جاه و مقام است و تا زمانی که برای تحصیل [[معارف]] نیز [[اقدام]] می‌کند، برای خود و نفسانیت خویش است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۹-۳۳۱.</ref>

==اقسام و درجات==

در [[قرآن کریم]]<ref>{{متن قرآن|هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}}«اوست که زنده است، هیچ خدایی جز او نیست، از این روی او را در حالی که دین خویش را برای او ناب می‌دارید بخوانید؛ سپاس خداوند پروردگار جهانیان را» سوره غافر، آیه ۶۵؛ {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا}}، «و در این کتاب از موسی یاد کن که ناب و فرستاده‌ای پیامبر بود» سوره مریم، آیه ۵۱.</ref> و [[روایات]]<ref>صدوق، الامالی، ۵۲۵؛ صدوق، معانی الاخبار، ۲۶۱.</ref> از دو گروه مخلِصین و [[مخلَصین]] یاد شده است؛ مخلِصین افرادی‌اند که در مرحله [[خودسازی]] به [[تکامل]] لازم نرسیده‌اند، اما مخلَصین افرادی هستند که در [[جهاد با نفس]] و پیمودن مراحل [[معرفت]] و [[ایمان]] از [[نفوذ]] [[وسوسه‌های شیاطین]] مصونیت پیدا می‌کنند <ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۹/۶۱.</ref>؛ چنان‌که برخی روایات، [[نیت]] و [[اخلاص]] را در عبادت‌کنندگان مختلف دانسته‌اند و [[عبادت]] [[تجار]] را از روی [[رغبت]] به [[بهشت]] و عبادت [[بردگان]] را از روی [[ترس]] از [[جهنم]] و عبادت [[آزادگان]] را برای [[شکر]] از [[خداوند]] شمرده است.<ref>نهج البلاغه، ح۲۲۹، ۵۵۲.</ref> [[علمای اخلاق]]، اخلاص را دارای درجاتی می‌دانند. پایین‌ترین درجه آن این است که شخص عمل را برای رسیدن به [[ثواب]] و خلاصی از [[عقاب]] انجام دهد و بالاترین مرتبه آن این است که در انجام عمل، قصد دریافت عوض [[دنیوی]] و [[اخروی]] نداشته باشد و تنها نظر او رضای [[پروردگار]] باشد.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۲۹.</ref>  

* اخلاص در گفتار؛

* اخلاص در [[کردار]] که در همه [[اعمال]] رضای [[حق]] را بطلبد؛

* اخلاص در [[عبادات]] [[شرعی]]؛

* اخلاص در احوال و واردات [[قلبی]]؛

اما دسته دوم، یعنی [[خلوص]] در اخلاص آن است که سالک، عمل خود را نبیند، بلکه همه اعمال خود را متعلق به [[خدای متعال]] بداند.<ref>تهانوی، موسوعة کشاف، ۱/۱۲۲.</ref>

* ندیدن عمل و نطلبیدن [[پاداش]] برای آن؛

* [[شرمساری]] از خود عمل؛

* خالص‌کردن عمل به خلاصی از عمل.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۶۲-۶۳.</ref>

[[امام خمینی]] برای اخلاص سه درجه بر می‌شمرد: اخلاص در عمل، اخلاص در صفت و اخلاص در ذات.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۳.</ref> اخلاص عملی، [[خالص]] کردن [[اعمال]] از هر آمیختگی است و این اعم از اعمال [[قلبی]] یا [[جوارحی]] است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۴.</ref> [[اخلاص]] صفتی، اخلاص از صفات و [[ملکات نفسانی]] است؛ مانند اینکه [[ملکات]] [[نیکو]] را برای ظاهرکردن نزد دیگران کسب کند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۷.</ref> ایشان اخلاص ذاتی را خالص‌شدن [[هویت]] و جوهر [[انسان]] در همه [[شئون]] [[غیبی]] و ظاهری می‌داند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۲.</ref>

* [[تصفیه]] عمل از شائبه رضای مخلوق و جلب [[قلوب]] آنها؛

* تصفیه عمل از به دست آوردن منفعت‌های [[دنیوی]]، مانند [[خواندن نماز]] [[شب]] برای [[گشایش]] روزی و دادن [[صدقه]] برای [[سلامتی]]؛

* تصفیه عمل از رسیدن به [[بهشت جسمانی]] و بهره‌بردن از لذت‌های آن؛

* تصفیه عمل از [[ترس]] از [[عذاب‌های اخروی]]؛

* تصفیه عمل از رسیدن به سعادت‌های [[عقلی]] و لذت‌های [[روحانی]]؛

* تصفیه عمل از ترس نرسیدن به این [[لذات]] و [[محرومیت]] از این نوع [[سعادت]]؛

* تصفیه عمل از رسیدن به لذت‌های [[مشاهده]] [[جمال الهی]] و جنّت لقا؛

* تصفیه عمل از ترس از [[فراق]]<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۴-۱۶۶.</ref>؛

* تصفیه عمل از مشاهده [[استحقاق ثواب]] و [[اجر]] به اینکه اعمال را از خود بداند و خود را [[متصرف]] در آن شمارد که این از نقصان [[معرفت]] سالک ناشی می‌شود؛

* تصفیه عمل از بسیارشمردن عمل و [[خشنودی]] و [[دلبستگی]] به آن.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۷۳-۱۷۴.</ref>  

به [[باور]] ایشان، تعبیر به [[مخلَصین]] در [[آیه]] {{متن قرآن|إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۴۰.</ref> - که اخلاص را به خود [[بنده]] [[اسناد]] داده است، نه به عمل وی - مرتبه‌ای بالاتر از اخلاص در عمل است که ممکن است اشاره به اخلاص صفتی و ذاتی باشد؛ بدین معنا که بنده، ذات و صفات خود را از شائبه‌های غیر [[الهی]] [[پاک]] کند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۳ و ۲۲۱-۲۲۲.</ref>

در برخی [[روایات]] [[کمال توحید]]، اخلاص و کمال اخلاص، [[نفی]] صفات از ذات [[باری‌تعالی]] خوانده شده است.<ref>نهج البلاغه، خ۱، ۹.</ref> بعضی مراد از [[روایت]] را [[نفی]] صفات زاید بر ذات<ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۲۶.</ref> و بعضی مراد از آن را نفی ثبوت صفتی که از مقولات و کیفیات باشد، دانسته‌اند که از [[خداوند]] نفی شده است.<ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۳/۵۹۱.</ref> به نظر [[امام خمینی]]، معنای دقیق‌تر روایت، مشاهده‌نکردن تجلیات اسمائی است؛ به این معنا که سالک هنگامی که به مرتبه [[توحید فعلی]] رسید، اسمای مختلف بر او تجلی می‌کند و وقتی از این مرحله بالاتر رفت، تجلیات اسمائی را نیز [[مشاهده]] نمی‌کند و تنها تجلی ذاتی را می‌بیند. از این جهت [[کمال توحید]] در عدم مشاهده [[اسمای الهی]] است<ref>امام خمینی، تقریرات، ۲/۲۴۵-۲۴۶.</ref>؛ زیرا [[صفات]] [[حق‌تعالی]] نیز یک جهت غیریت و کثرت نسبت به ذات دارند و این توجه به کثرت اسمائی نیز به نوعی دورشدن از [[حقیقت توحید]] است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۸.</ref> سالک با انصراف از کثرت اسمائی و فنای در صفات، به تجلی ذاتی می‌رسد و کثرت [[اسما]] و صفات محو می‌شود و وی تنها حق‌تعالی را مشاهده می‌کند و این کمال [[اخلاص]] در [[توحید]] است.<ref>امام خمینی، تقریرات، ۲/۲۴۵-۲۴۶.</ref>

==رابطه اخلاص و عمل==

برخی [[روایات]] [[نیت]] [[مؤمن]] را [[برتر]] از عملش، بلکه برتر از خود عمل شمرده است؛ زیرا شاکله عمل، نیت آن است.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۶ و ۸۴-۸۵.</ref> [[علمای اخلاق]] نیت را حالت و صفتی برای [[قلب]] می‌دانند که سبب برانگیخته‌شدن بر عمل<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۱۱-۱۱۲.</ref> و مقدمه آن به شمار می‌آید. به همین جهت، [[نیت خالص]] آن است که تنها باعث و سبب انجام کار باشد و شریکی در این سبب وجود نداشته باشد.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۰۶-۱۰۸.</ref> برخی نه‌تنها نیت را [[روح]] و [[حقیقت]] عمل می‌دانند، بلکه آن را غرض اصلی عمل به شمار می‌آورند و تاثیر در قلب را متوقف بر آن می‌شمارند.<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۱۸.</ref> برخی دیگر افضل‌بودن نیت در عمل را به این می‌دانند که مؤمن [[طاعات]] و [[اعمال]] را به بهترین وجه و مستمر انجام دهد.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۱۰-۱۱۱.</ref>

[[امام خمینی]] [[ارزش]] عمل را به [[خلوص]] در [[نیت]] آن می‌داند و [[معتقد]] است کمال و [[نقص]] عمل تابع کمال و نقص نیت است؛ زیرا نیت، صورت کامل و جنبه [[ملکوتی]] عمل را می‌سازد<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۳۱.</ref>؛ وگرنه صورت ظاهری عمل افراد عادی با [[اولیای الهی]] فرقی ندارد؛ مانند [[گرسنگی]] و [[روزه]] افراد عادی با گرسنگی [[خاندان عصمت]]{{ع}} که چند [[روز]] غذای خود را [[اطعام]] کردند و [[خداوند]] در [[مدح]] آنان [[آیه]]{{متن قرآن|وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا}}<ref>«و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا}}<ref>«(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.</ref> نازل کرد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۳۱.</ref> همچنین از آنجاکه صورت شیء از [[حقیقت]] آن جدا نیست، برخی [[روایات]] عمل را همان نیت شمرده‌اند که این به اعتبار فنای عمل در نیت، فنای [[ملک]] در [[ملکوت]] و فنای [[مظهر]] در ظاهر است؛ زیرا تمام عمل همان نیت است و عمل از خود استقلالی ندارد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۳۲.</ref>

==نشانه‌ها و آثار==

[[قرآن کریم]] نشانه مُخلَصان را دوری از اغوای [[شیطان]] بیان می‌کند.{{متن قرآن|قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ}}<ref>«گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد» سوره ص، آیه ۸۲.</ref>، {{متن قرآن|إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۴۰.</ref> در روایات نیز نشانه‌هایی برای [[اخلاص]] ذکر شده است؛ ازجمله [[سلامت]] [[دل]]، رساندن خیر به دیگران و خودداری از [[بدی‌ها]]<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۱.</ref>؛ چنان‌که یکی از نشانه‌های اخلاص این است که شخص [[دوست]] نداشته باشد بر عملی که برای [[خدا]] انجام داده است، [[ستایش]] شود.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱/۱۰۰.</ref> امام خمینی همانند دیگر [[علمای اخلاق]]، <ref>ورام، تنبیه الخواطر، ۱/۱۸۸-۱۸۹؛ ابن‌فهد، عدة الداعی، ۲۱۷.</ref> با توجه به [[روایات]]، نشانه [[اخلاص]] را آن می‌داند که در صورت اطلاع [[مردم]] از آن عمل، نشاطی در [[قلب]] حاصل نشود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۶۱.</ref> ایشان همچنین [[باور]] دارد اخلاص را می‌توان از آثار آن [[شناخت]]؛ چنان‌که [[آثار اخلاص]] در [[تحصیل علم]]، حصول [[حکمت]] در قلب و زبان است و اگر این امر حاصل نشد، روشن می‌شود عمل برای [[هوای نفس]] و [[شیطان]] بوده است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۹۴.</ref> نیز از نشانه‌های درجات بالای اخلاص این است که [[بنده]] را از [[وسوسه]] شیطان در [[امان]] نگه می‌دارد و در این صورت [[طمع]] شیطان از وی قطع می‌شود.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۳.</ref>

در برخی روایات آمده است که اگر کسی خود را چهل [[روز]] برای [[خداوند]] [[خالص]] گرداند، خداوند چشمه‌های حکمت را از قلبش بر زبانش جاری می‌کند<ref>صدوق، عیون اخبار، ۲/۶۹.</ref>؛ همچنین از آثار آن [[تقرّب]] شخص مخلِص به [[خدا]]، <ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۹۳.</ref> [[امدادهای الهی]] در [[زندگی]] فرد [[مخلص]]<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۶۷/۲۴۹-۲۵۰.</ref> و [[پیروزی]] و [[موفقیت]] در کارهاست.<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۹۳.</ref> [[علمای اخلاق]] نیز اخلاص را ازجمله [[مقامات]] [[مقربان]] می‌دانند که لقای [[پروردگار]] وابسته به آن است.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۳۲.</ref>

[[امام خمینی]] بر این باور است که اخلاص موجب [[اطمینان]] نفس، قوت [[ایمان]] و [[پیروزی بر دشمن]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۷۷.</ref> و هر چه اخلاص در عمل بیشتر باشد، [[روح]] و [[ملکوت]] عمل کامل‌تر و نورانی‌تر خواهد بود<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۱۶.</ref>؛ همچنین نزدیک‌شدن به خداوند، <ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ۲۲.</ref> قرار گرفتن در [[پناه]] [[حق]] و کوتاه‌شدن دست [[تصرف]] شیطان از دیگر ثمرهای اخلاص است و هر چه اخلاص شخص قوی‌تر شود، [[حقیقت]] [[استعاذه]] در او بیشتر محقق می‌شود و از تصرف شیطان در امان می‌ماند <ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۴.</ref>؛ تا آنجا که دیگر وسوسه شیطان در او اثر ندارد و این همان مرتبه [[مخلَصین]] و [[مقام]] بقای بعد از فناست<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۲-۱۶۳.</ref> که در [[قرآن کریم]]{{متن قرآن|إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۴۰.</ref> از آن یاد شده است. چنین افرادی از دسترس وسوسه‌های [[شیطانی]] دور شده‌اند و از مراتب [[شرک]] مبرّا گشته‌اند و می‌توانند به حقیقتدست یابند و طبق برخی [[آیات]] {{متن قرآن|سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ}}<ref>«پاکا که خداوند است از آنچه وصف می‌کنند» سوره صافات، آیه ۱۵۹.</ref>، {{متن قرآن|إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«مگر بندگان ناب خداوند،» سوره صافات، آیه ۱۶۰.</ref> [[حق‌تعالی]] را آن‌گونه که هست، وصف کنند.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۱۰۵.</ref> ایشان [[اخلاص]] در [[تحصیل علم]] را امری ضروری می‌داند؛ زیرا بدون آن [[علم]] فایده‌ای ندارد، بلکه اگر تحصیل علم برای [[هوای نفس]] و کسب [[مقام]] و [[مسند]] باشد، [[وزر]] و وبال صاحب آن است.<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ۱۹.</ref>

==راه‌های تحصیل==

در [[روایات]]، راه‌های گوناگونی برای به دست آوردن اخلاص بیان شده است؛ مانند قطع [[طمع]] از غیر [[خدا]]، <ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱/۱۰۱.</ref> حصول علم و [[یقین]]،<ref>لیثی واسطی، عیون الحکم، ۲۳، ۲۰۹.</ref> کم‌کردن [[آرزوها]]<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۱۵۵.</ref> و [[پرهیز از گناه]] و هوای نفس.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۷۴/۲۱۳.</ref> [[علمای اخلاق]] نیز راه‌های تحصیل اخلاص را قطع طمع از [[دنیا]] و اقبال به [[آخرت]]، قطع نفس از [[لذایذ]] و مشتهیات غیر ضروری<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۱۸۵.</ref> و [[مجاهده]] با نفس در ترک [[ریا]] و نیت‌های غیر [[الهی]]<ref>ورام، تنبیه الخواطر، ۱/۱۸۸-۱۹۰؛ ابن‌فهد، عدة الداعی، ۲۱۹-۲۲۰.</ref> می‌دانند.

[[امام خمینی]] راه‌های تحصیل اخلاص و پاکسازی [[اعمال]] از همه مراتب شرک و ریا را منحصر به [[اصلاح نفس]] و [[ملکات]] آن می‌داند<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۳۲.</ref> و [[باور]] دارد [[انسان]] باید با [[تذکر]] و تکرار، [[قلب]] را با اخلاص آشنا کند تا اخلاص در قلب جایگزین شود<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۱۰۴.</ref>؛ البته این کار گاهی به [[جدیت]] و [[ریاضت]] نیاز دارد تا بتواند بر نفس که مبدا [[معاصی]] [[قلبی]] و [[باطنی]] است، غالب آید و این با [[رهایی]] از [[انانیت]] و [[دنیاطلبی]] امکان دارد.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۴۱۶؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۳۹۴.</ref>

==موانع و آفات==

در برخی [[روایات]] [[غلبه]] [[هوای نفس]]<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۳۰۶.</ref> و آرزوهای بلند<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۱۵۵.</ref> از آفات [[اخلاص]] دانسته شده است. [[علمای اخلاق]] آفات اخلاص را [[ریا]]، <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۱۸۸؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۳۳.</ref>[[شرک]]<ref>خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۲۱-۲۲.</ref> و [[عجب]]<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۱۸۶.</ref> شمرده‌اند. [[امام خمینی]] [[حب دنیا]] و [[حب]] [[جاه و مقام]] را از آفات اخلاص می‌شمارد؛ زیرا وقتی این امور در [[قلب]] [[انسان]] باشد و برای انسان [[ملکه]] شود، حصول اخلاص برای شخص ممکن نخواهد شد و انجام عمل با انگیزه‌های [[دنیوی]] خواهد بود<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۳۰.</ref>؛ همچنین ایشان شرک، عجب و ریا را ازجمله موانع اخلاص می‌داند<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۷، ۴۰ و ۵۰.</ref> و از نگاه [[فقهی]] تصریح می‌کند ریا موجب بطلان عمل می‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۵۰.</ref> ایشان در زمینه اخلاص پس از عمل، به روایتی از [[امام‌ باقر]]{{ع}} اشاره می‌کند که باقی‌ ماندن بر عمل و مراعات آن، سخت‌تر از خود عمل است و چه‌بسا ذکر عمل پس از انجام پنهانی آن موجب محو [[ثواب]] پنهانی آن و ذکر [[مجدد]] آن نیز موجب محو اصل عمل شود.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۹۶-۲۹۷.</ref> ایشان همچنین بر این [[باور]] است که اظهار عمل برای دیگران از آفات اخلاص است و از این جهت انسان نباید مطمئن باشد عملی که برای [[خدا]] انجام داده است، از [[شر]] آفات نفس و [[شیطان]] ایمن است، بلکه پیوسته باید مراقب نفس خود باشد تا عمل مخلصانه‌اش با ریای پس از انجام عمل ضایع نشود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۲۹-۳۳۰.</ref>

==اخلاص امام خمینی==

اخلاص یکی از صفات برجسته امام خمینی است. ایشان در کارهای خود انگیزه‌ای جز [[طلب]] رضای [[خداوند]] و [[اطاعت]] او نداشت<ref>تهرانی، مصاحبه، ۵/۳۲.</ref> چنان‌که قدمی برای جاه و مقام و [[مرجعیت]] برنداشت.<ref>امینی، برداشت‌هایی از سیره امام خمینی، ۵/۱۴۲-۱۴۳.</ref> ایشان [[حقیقت]] اخلاص را در خود پیاده کرده بود و [[حب]] و [[بغض]] و سخن و [[سکوت]] ایشان برای [[خداوند]] و تحصیل رضای او بود<ref>تهرانی، مصاحبه، ۵/۳۶.</ref> و در سفارش‌های [[اخلاقی]]<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۲، ۸۴، ۱۶۱ و ۳۹۴.</ref> و [[حکومتی]]، <ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۴، ۴۱۲ و ۱۹/۴۸۴.</ref> بلکه در [[آرای فقهی]] خود نیز به این ویژگی توجه می‌کرد، تا آنجا که در مسئله [[نزاع]] میان چند امام‌جماعت، به‌رغم بقای شرط [[عدالت]]، [[احتیاط]] را در آن دانست که پشت سر هیچ‌کدام از آنان [[نماز]] خوانده نشود<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۶۱.</ref>.<ref>[[رحمت‌الله ضیایی|ضیایی، رحمت‌الله]]، [[اخلاص - ضیائی ارزگانی (مقاله)|مقاله «اخلاص»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱، ص۵۱۲ - ۵۱۸.</ref>