آزمایش الهی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

# [[محنت]]: {{متن قرآن|وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ}}<ref>"و آنان را با خوشی‌ها و ناخوشی‌ها آزمودیم" سوره اعراف، آیه ۱۶۸.</ref>.<ref>وجوه قرآن، ص۲۹.</ref>

# بخشیدن [[صبر]] و [[مقاومت]] در برابر [[مشکلات]]<ref>روح المعانی، مج ۱۴، ج۲۶، ص۲۰۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه امتحان (مقاله)|مقاله «آیه امتحان»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۷۶-۷۷؛ [[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

# ابزارها و شیوه‌های [[امتحان]]: {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ}}<ref> «و بدانید که دارایی‌ها و فرزندانتان مایه آزمونند» سوره انفال، آیه ۲۸.</ref>،

# راه موفقیت در [[امتحان]]: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ}}<ref> «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

[[فقها]] [[احکام]] گوناگونی از این [[آیه]] [[استنباط]] کرده‌اند از جمله اینکه: جدایی میان [[زن]] و شوهر [[کافر]] به مجرد [[مسلمان]] شدن [[زن]] و [[هجرت]] به سوی [[مسلمانان]]، تحقق می‌یابد و نیاز به [[طلاق]] نیست <ref>زبدة البیان، ص۴۰۹.</ref>. نیز در مورد عبارت: {{متن قرآن|وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ}} گفته‌اند که [[خداوند]] با این بیان، [[ازدواج]] مردان [[مؤمن]] با [[زنان]] [[مشرک]] یا ادامه [[زندگی]] با ایشان را [[تحریم]] کرده است<ref>تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج۴، ص۳۵۱.</ref>.<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه امتحان (مقاله)|مقاله «آیه امتحان»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۷۶-۷۷.</ref>

[[امتحان]] از جمله سنت‌های قطعی [[الهی]] است: {{متن قرآن|أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ}}<ref>«آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟» سوره عنکبوت، آیه ۲.</ref>؛ و نیز {{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ}}<ref>«آیا گمان می‌کنید به بهشت در خواهید آمد با آنکه هنوز داستان کسانی که پیش از شما (در) گذشتند بر سر شما نیامده است؟ به آنان سختی و رنج رسید و لرزانده شدند تا جایی که پیامبر و مؤمنان همراه وی می‌گفتند: یاری خداوند کی در می‌رسد؟ آگاه باشید که یاری خداوند نزدیک است» سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref>. اصل این [[سنت]] در عالم [[تشریع]] و [[تکوین]] براساس [[قوانین]] دائمی و ثابت [[استوار]] است و هیچ‌گونه تبدیل و جایگزینی: {{متن قرآن|فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا}}<ref>«و هرگز برای سنّت خداوند جابه‌جایی نخواهی یافت» سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref> و تحویل و دگرگونی را برنمی‌تابد: {{متن قرآن|وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا}}<ref>«و هرگز برای سنّت خداوند جابه‌جایی نخواهی یافت» سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳-۲۰۴؛ ج۱۸، ص۲۹۶-۲۹۷.</ref>

[[حضرت ابراهیم]] {{ع}} را خدای متعال به کلماتی آزمود: {{متن قرآن|إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج۴، ص۴۱.</ref>. چنان‌که [[حضرت موسی]] {{ع}} به فتنه‌های سخت و شدید آزموده شد: {{متن قرآن|وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا}}<ref>«و تو را بارها آزمودیم» سوره طه، آیه ۴۰.</ref>.<ref>منشور جاوید، ج۱، ص۲۵۶.</ref>.

بدیهی است که [[امتحان]] همگان در یک سطح نبوده و هر کسی به اندازه [[دین]]<ref>سنن ترمذی، ج۴، ص۲۸؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.</ref> و [[ایمان]] و [[حسن]] رفتارش [[امتحان]] می‌شود و هر که ایمانش صحیح‌تر و عملش نیکوتر است [[امتحان]] وی شدیدتر است<ref>الکافی، ج۲، ص۲۵۲؛ بحارالانوار، ج۶۴، ص۲۰۷.</ref>، چنان‌که به تصریح [[قرآن کریم]] [[خداوند]] هیچ‌کس را بیش از وسع وی [[تکلیف]] نمی‌کند: {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref> و اهل [[ایمان]] نیز از [[خداوند]] می‌خواهند تا ایشان را به [[اعمال]] سنگین و طاقت‌فرسا [[مکلف]] نسازد: {{متن قرآن|رَبَّنَا... وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا... وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ...}}<ref>«پروردگارا!... بر دوش ما بار گران مگذار... چیزی که در توان ما نیست بر گرده ما منه»؛ سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref>.

از [[رسول‌خدا]] {{صل}} سؤال شد: [[آزمون]] چه کسانی دشوارتر است؟ فرمود: [[پیامبران]]، آنگاه دیگر [[انسان‌ها]] بر حسب مراتب خویش<ref>تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۲۱۵؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. در روایتی [[امام صادق]] {{ع}} حتی اندوهی را که بر [[مؤمن]] وارد می‌شود و راز آن را نمی‌داند مایه زدودن [[گناهان]] وی دانسته است<ref>میزان الحکمه، ج۱، ص۳۰۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

== فلسفه امتحان و اهداف آن ==

خدای متعال موجودات را [[آفریده]] و آنها را به سوی کمال وجودیشان [[هدایت]] کرده است: {{متن قرآن|رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى}}<ref>«گفت: پروردگار ما کسی است که آفرینش هر چیز را به (فراخور) او، ارزانی داشته سپس راهنمایی کرده است» سوره طه، آیه ۵۰.</ref>. این همان [[هدایت تکوینی]] است که [[انسان]] ضمن برخورداری از آن، از [[هدایت]] خاص دیگری نیز بهره می‌برد. [[هدایت]] خاص [[انسان]] با جعل [[قوانین الهی]] و [[تشریع]] [[اوامر و نواهی]] برای وی تحقق می‌یابد تا او با [[اختیار]] و [[اراده]] خود راه کمال را پیموده و از این رهگذر، [[امتحان]] خود را پس داده، قوای بالقوه خود را به فعلیت، و کمال‌های مکنون خویش را به منصّه ظهور رسانده و به جایگاه نهایی لایق خود، [[سعادت ابدی]] یا [[شقاوت]] دائمی: {{متن قرآن|فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ}}<ref>«برخی نگونبخت و برخی نیکبخت‌اند» سوره هود، آیه ۱۰۵.</ref> و مقام [[شکرگزاری]] یا [[ناسپاسی]] برسد: {{متن قرآن|إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا}}<ref>«ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس» سوره انسان، آیه ۳.</ref><ref>المیزان، ج۴، ص۳۲-۳۴؛ ج۲۰، ص۱۳۳ - ۱۳۴.</ref>، بر این اساس، [[پیروزی]] یا [[شکست]] در [[آزمون‌های الهی]]، هر یک دارای نتایج ویژه‌ای است، چنان که [[خداوند]] به کسانی که در برابر سختی‌های [[امتحان]] [[شکیبا]] باشند و از [[امتحان الهی]] سربلند بیرون آیند [[بشارت]] داده و آنان را مشمول درودها و [[رحمت الهی]] دانسته است: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ... وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ}}<ref>«و بی‌گمان شما را می‌آزماییم و شکیبایان را نوید بخش! بر آنان از پروردگارشان درودها و بخشایشی است» سوره بقره، آیه ۱۵۵، ۱۵۷.</ref> و پس از تأکید بر این مطلب که [[اموال]] و [[فرزندان]] [[انسان‌ها]] وسیله آزمون‌اند، بیان داشته که نزد [[خداوند]] (برای کسانی که در این [[امتحان]] [[پیروز]] شوند) اجری بزرگ است: {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref>«و بدانید که دارایی‌ها و فرزندانتان مایه آزمونند و اینکه خداوند است که پاداشی سترگ نزد اوست» سوره انفال، آیه ۲۸.</ref>. افزون بر آنچه [[گذشت]] [[قرآن کریم]] در برخی از آیاتی که از نمونه‌ها و مصادیق [[امتحان]] [[سخن]] به میان آورده، به جزئیات فلسفه امتحان نیز اشاره کرده است:

=== خالص کردن مؤمنان و نابودی کافران ===

[[خدای سبحان]] در گذر زمان و به تدریج با آزمون‌ها، اهل [[ایمان]] را از شائبه‌های [[کفر]] و [[نفاق]] و [[فسق]] دور ساخته و [[ایمان]] آنان را [[خالص]] و شفاف می‌گرداند و [[کافران]] را که [[کفر]] و [[شرک]] و [[مکر]] آنان را فراگرفته به "محق" و نابودی می‌کشاند: {{متن قرآن| وَلِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«و تا خداوند مؤمنان را بپالاید و کافران را از میان بردارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۱.</ref>.<ref>المیزان، ج۴، ص۲۹ - ۳۰.</ref>

[[امتحان]] برای ظاهر کردن سریره‌های [[انسان‌ها]] و پیدا شدن [[اخلاص]] یا [[نفاق]] آنان است: {{متن قرآن| وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ}}<ref>«و (چنین شد) تا خداوند آنچه در اندرون خود دارید بیازماید و آنچه در دل‌هایتان دارید بپالاید» سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.</ref>، بنابراین [[خداوند]] براساس [[سنت]] [[امتحان]]<ref>المیزان، ج۴، ص۷۹.</ref>.<ref>الصافی، ج۱، ص۳۹۳.</ref> [[پاکان]] را از افراد خبیث و [[پلید]] جدا می‌سازد: {{متن قرآن|حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ}}<ref>«تا آنکه ناپاک را از پاک جدا کند» سوره آل عمران، آیه ۱۷۹.</ref>.

=== مشخص شدن شاکر و ناسپاس ===

به جز مواردی که در آن [[خداوند]] مستقیما فلسفه امتحان را بیان داشته، در آیه‌ای نیز از قول [[حضرت سلیمان]] {{ع}} چنین [[نقل]] کرده که برخورداری وی از فضل الهی برای [[امتحان]] اوست تا معلوم گردد که وی [[سپاسگزاری]] می‌کند یا کفران می‌ورزد: {{متن قرآن|قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ}}<ref>«گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم» سوره نمل، آیه ۴۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

مهم‌ترین جنبه [[بلایا]]، خاصیت رشددهندگی آنهاست. قابلیت‌های نهفته [[انسان]] در حالت [[آسایش]] و راحتی پرورش نمی‌یابد. جنبه دیگر بلایا و [[شدائد]]، [[پاک]] کردن [[گناهان]] و لغزش‌های انسان است. [[امام محمد باقر]] {{ع}} فرمود: وقتی [[آیه]] {{متن قرآن|مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ}}<ref>"هر کس کار بدی کند کیفر آن را می‌بیند" سوره نساء، آیه ۱۲۳.</ref> نازل شد. برخی از [[اصحاب پیامبر]] گفتند: "آیه‌ای از این سخت‌تر نیست". [[پیامبر]] به آنان فرمود: "آیا در [[اموال]]، [[جان‌ها]] و [[خانواده]] دچار [[مصیبت]] نمی‌شوید؟" گفتند: "آری". [[حضرت رسول]] {{صل}} فرمود: "این از چیزهایی است که [[خداوند]] به وسیله آن، برای شما [[حسنه]] می‌نویسد و [[بدی‌ها]] را محو می‌کند"<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱، ص۲۹۴.</ref>.

جنبه دیگر [[بلا]]، ترفیع درجه است. نزول بلایا همواره به معنای [[گناهکار]] بودن فرد نیست. گاهی خداوند برای اینکه درجه کسی را بالا ببرد، او را [[مبتلا]] می‌سازد. این چنین راز ابتلای [[انبیا]] و [[اولیای الهی]] مشخص می‌شود. بلایا برای کسانی که از [[مقام عصمت]] برخوردارند، [[تطهیر]] کننده نیست، ترفیع دهنده است. روزی پیامبر {{صل}} به شدت بیمار شد، چنان که از شدت درد به خود می‌پیچید و می‌نالید، [[همسر پیامبر]] از این وضع در شگفت شد و گفت: "اگر برخی از ما این کار را می‌کرد، به او خرده می‌گرفتید". [[پیامبر خدا]] {{صل}} فرمود: "همانا بر [[صالحان]] سخت گرفته می‌شود. به تحقیق رنجی از یک تیغ تا بالاتر از آن به [[مؤمن]] نمی‌رسد؛ مگر آنکه خطایی را از او پاک کند و او را درجه‌ای بالاتر ببرد"<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱، ص۲۹۵.</ref>.<ref>[[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

با توجه به این پاسخ، جواب اشکال دیگری که بر تعلیق [[علم الهی]] به [[امتحان]] مطرح شده مبنی بر اینکه [[علم الهی]] حادث خواهد شد، روشن می‌گردد، زیرا آنچه حادث است تعلق [[علم]] به معلوم پس از پدید آمدن معلوم و تحقق آن در خارج است؛ نه [[علم الهی]]. برخی با [[التزام]] به تقدیر در [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ}}<ref>«و بی‌گمان می‌آزماییمتان تا جهادگران و شکیبایان شما را معلوم داریم و گزارش‌های (کردارهای) شما را بررسی کنیم» سوره محمد، آیه ۳۱.</ref> [[علم]] مذکور را [[علم]] [[اولیای خدا]] دانسته و اسناد آن به [[خدا]] را تشریفی گرفته‌اند، چنان‌که [[اذیت]] [[خدا]] در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ...}}<ref>«آنان که خداوند و فرستاده او را می‌آزارند» سوره احزاب، آیه ۵۷.</ref>، [[اذیت]] اولیای وی دانسته شده<ref>التبیان، ج۹، ص۳۰۷.</ref> یا [[تأسف]] [[خداوند]] در [[آیه]] {{متن قرآن|فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ}}<ref>«و چون ما را به خشم آوردند از آنان انتقام گرفتیم» سوره زخرف، آیه ۵۵.</ref>، به [[تأسف]] اولیای وی [[تفسیر]] شده است<ref>الصافی، ج۴، ص۳۹۶.</ref>. به گفته‌ای در این [[آیات]] [[خداوند]] خواسته است مانند کسی که می‌خواهد از احوال دیگری با خبر شود، با [[بندگان]] خود [[رفتار]] کند<ref>التبیان، ج۹، ص۳۰۷.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

[[مال]] و [[فرزند]] که از آن در [[قرآن]] به [[زینت]] [[زندگی]] [[دنیا]] تعبیر شده: {{متن قرآن|الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا}}<ref>«دارایی و پسران زیور زندگی دنیایند» سوره کهف، آیه ۴۶.</ref> از جمله ابزارهای [[امتحان]] به‌شمار می‌آید: {{متن قرآن|لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ}}<ref>«بی‌گمان با مال و جانتان آزمون خواهید شد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که دارایی‌ها و فرزندانتان مایه آزمونند» سوره تغابن، آیه ۱۵.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ}}<ref>«و به آنچه با آن دسته‌هایی از آنان را بهره‌مند گردانده‌ایم چشم مدوز، آراستگی زندگی این جهان را (به آنان داده‌ایم) تا آنان را در آن بیازماییم» سوره طه، آیه ۱۳۱.</ref>. مقصود از {{متن قرآن|زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا}} در این [[آیه]] [[زینت]] و [[شادی]] دنیاست که گروهی از [[کافران]] از آن برخوردار شده‌اند<ref>المیزان، ج۱۴، ص۲۳۸.</ref>. [[مال]] می‌تواند از این‌جهت برای شخص متمکن و برخوردار وسیله [[امتحان]] باشد که معلوم شود با [[حقوق خدا]] و اولیای او و [[مردم]] در [[مال]] خود چگونه [[رفتار]] می‌کند. آیا به [[وظیفه شرعی]] و [[اخلاقی]] خود در این زمینه عمل می‌کند و [[زکات]]، [[صدقات]] و نفقات [[واجب]] و [[مستحب]] را می‌پردازد، در امور عام المنفعه شرکت می‌کند و به وضع [[مستمندان]] و تهیدستان رسیدگی می‌کند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ}}<ref>«و آنان که در دارایی‌هایشان حقی معین است برای پرسنده (ی مستمند) و بی‌بهره» سوره معارج، آیه ۲۴-۲۵.</ref><ref>تفسیر المنار، ج۴، ص۲۷۴؛ ج۹، ص۶۴۵.</ref> و آیا اصلاً توجه دارد که بهره‌مندی، خود [[امتحان الهی]] است: {{متن قرآن|فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ...}}<ref>«اما انسان، چون پروردگارش او را بیازماید و گرامی دارد و نعمت دهد» سوره فجر، آیه ۱۵.</ref> یا چون [[قارون]] آن را محصول تلاش و دستاورد [[دانش]] خود می‌داند: {{متن قرآن|إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي}}<ref>«(قارون می) گفت: تنها برای دانشی که خود داشتم آن را به من داده‌اند» سوره قصص، آیه ۷۸.</ref>، در حالی که [[علم]] و [[دانش]] موهبتی از جانب خداست و [[نعمت‌ها]] وسیله [[آزمایش]] است<ref>تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۴۹۳؛ الفرقان، ج۱۹-۲۰، ص۴۰۱.</ref> و آیا در بهره‌برداری از آن راه میانه را برمی‌گزیند یا [[اسراف]] و [[تبذیر]] در آن روا می‌دارد؟ [[فرزندان]] ازاین‌رو می‌توانند وسیله [[امتحان]] باشند که پدر و مادر بر اثر [[محبت]] مفرط به آنان درصدد جمع [[اموال]] برای ایشان برآمده و از انجام [[وظایف]] [[مالی]] خود بازمانده، گرفتار [[معصیت الهی]] می‌شوند<ref>تفسیر المنار، ج۹، ص۶۴۵.</ref>.

خدای متعال [[انسان‌ها]] را به نقص و زیان‌های [[مالی]] و جانی و کاستی در ثمرات و محصولات می‌آزماید: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ... وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ...}}<ref>«و بی‌گمان شما را با کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. از دست دادن [[دوستان]] و بستگان بر اثر [[مرگ]] و نیز [[مصائب]] جسمی چون [[بیماری‌ها]] و جراحت‌ها از مصادیق [[امتحان]] با [[جان]] به شمار آمده است<ref>تفسیر المنار، ج۲، ص۳۹ - ۴۰.</ref>.

تفاوت [[انسان‌ها]] در اوصاف و [[کمالات]] خویش و نیز تنوع منصب و مقام آنان وسیله‌ای برای [[امتحان]] آنها به یکدیگر است: {{متن قرآن|وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ}}<ref>«و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید» سوره انعام، آیه ۱۶۵.</ref>، {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا}}<ref>«و چنین آنان را با یکدیگر آزمودیم تا به فرجام بگویند: «آیا از میان ما (تنها) اینانند که خداوند بر آنها منّت نهاده است؟» سوره انعام، آیه ۵۳.</ref>.

گاهی [[ضعف]] و [[ذلت]] [[مؤمنان]] دستمایه [[امتحان]] [[ظالمان]] یا [[کافران]] می‌شود تا در [[تسلط]] و [[ظلم]] نسبت به آنها [[طمع]] کنند، ازاین‌رو [[مؤمنان]] درخواست می‌کنند [[خداوند]] ایشان را وسیله [[آزمایش]] [[ستمگران]] و [[کافران]] قرار ندهد: {{متن قرآن|رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ}}<ref>«پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای گروه ستمگران مگردان!» سوره یونس، آیه ۸۵.</ref>، {{متن قرآن|رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای کافران مگردان» سوره ممتحنه، آیه ۵.</ref>. گفتنی است که اختلاف شرایع [[الهی]] و نقص و کمال آنها نیز مایه [[امتحان]] پیروان ادیان آسمانی است: {{متن قرآن|لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ}}<ref>«ما به هر یک از شما شریعت و راهی داده‌ایم و اگر خداوند می‌خواست شما را امّتی یگانه می‌گردانید لیک (نگردانید) تا شما را در آنچه‌تان داده است بیازماید» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref>.

[[جهاد]] از جهات گوناگون می‌تواند وسیله‌ای برای امتحان باشد؛ گاهی از جهت [[تحمل]] دشواری‌ها و مشقت‌های [[نبرد]] یا از جهت از دست رفتن و [[شهادت]] گروهی به هنگام رزم و زمانی از جهت [[شکست]]: {{متن قرآن|وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ}}<ref> «و به راستی خداوند به وعده خود وفا کرد که (در جنگ احد) به اذن وی آنان را از میان برداشتید؛ تا اینکه سست شدید و در کار (خود) به کشمکش افتادید و پس از آنکه آنچه را دوست می‌داشتید به شما نمایاند سرکشی کردید؛ برخی از شما این جهان را و برخی جهان واپسین را می‌خواستید؛ سپس شما را از (دنبال کردن) آنان روگردان کرد تا بیازمایدتان؛ و از شما در گذشت و خداوند به مؤمنان بخشش دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref> و تأخیر در دستیابی به [[پیروزی]]<ref>فی ظلال القرآن، ج۱، ص۴۹۴.</ref> یا حتی از این جهت که با [[پیروزی]] به دست آمده ممکن است گرفتار [[غرور]] شوند و [[پیروزی]] را دستاورد خود بدانند، در حالی که از نظر [[قرآن]] حتی تیری که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در میدان [[نبرد]] می‌اندازد در واقع آن را [[خدا]] انداخته است: {{متن قرآن|وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى}}<ref>«و چون تیر افکندی تو نیفکندی بلکه خداوند افکند» سوره انفال، آیه ۱۷.</ref> و در صدر همین [[آیه]] می‌فرماید: اگر شما به کشتن [[دشمنان]] [[افتخار]] می‌کنید پس شما آنها را نکشتید و [[خداوند]] آنها را کشته است: {{متن قرآن|فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ}}<ref>«پس شما آنان را نکشتید که خداوند آنان را کشت» سوره انفال، آیه ۱۷.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۱۳۹.</ref>. فرمان‌های [[خداوند]] در ضمن [[پیکار]] نیز می‌تواند از دیگر مصادیق [[امتحان]] به وسیله [[جهاد]] در ضمن آن به شمار آید، چنان‌که [[سپاهیان]] [[طالوت]] در [[مبارزه]] با [[جالوت]] و [[سپاه]] وی [[مأمور]] شدند از نهر آبی که در پیش رو داشتند مگر اندکی ننوشند: {{متن قرآن| إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ}}<ref>«و چون طالوت با سپاه (از شهر) بیرون رفت گفت: خداوند شما را به (آب) جویباری می‌آزماید، هر که از آن بنوشد از من نیست و هر که نخورد با من است مگر آنکه تنها کفی از آن برگیرد» سوره بقره، آیه ۲۴۹.</ref>.

[[خداوند]] [[مسلمانان]] را در حال [[احرام]] به چیزی از شکار که در دسترس و تیررس آنان قرار دارد می‌آزماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِمَاحُكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! خداوند شما را (در حال احرام) به چیزی از شکاری که دست یا نیزه‌تان به آن می‌رسد می‌آزماید تا معلوم دارد که چه کسی از او در نهان می‌ترسد؟ بنابراین هر کس پس از این، تجاوز کند عذابی دردناک خواهد داشت» سوره مائده، آیه ۹۴.</ref>. با توجه به نیاز شدید [[مسلمانان]] در [[حدیبیه]] به غذا و با توجه به تردّد وسوسه‌انگیز حیوانات در پیرامون خیمه‌ها به‌گونه‌ای که با دست می‌توانستند آنها را بگیرند، ممنوعیت آنان از این کار و تحمل [[محرومیت]] از آن شکارها در آن هنگام، [[آزمون]] بزرگ [[الهی]] برای آنان محسوب می‌گردید<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۸۵؛ نمونه، ج۵، ص۸۱.</ref>.

==== [[امهال]] و تأخیر در عذاب ====

ممکن است قومی مستحق [[عذاب]] باشند؛ امّا [[خداوند]] [[عذاب]] آنها را به تأخیر اندازد تا با ابهام در زمان [[نزول]] [[عذاب]]، آنها را بیازماید: {{متن قرآن|إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ...}}<ref>«و نمی‌دانم، بسا این برای شما آزمونی و مایه برخورداری تا هنگامی (معیّن) باشد» سوره انبیاء، آیه ۱۱۱.</ref>.<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۲۳۳.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>.

{{متن قرآن|كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ}}<ref>"هر کسی (مزه) مرگ را می‌چشد و شما را با بد و نیک می‌آزماییم و به سوی ما بازگردانده می‌شوید" سوره انبیاء، آیه ۳۵.</ref>. [[علامه طباطبایی]] در [[المیزان]] ذیل این [[آیه]] می‌نویسد: [[مرگ]] برای هر نفسی، امری حتمی و [[قطعی]] است و [[زندگی]] هر کس، آزمایش و امتحانی است که در آن [[بشر]] را با [[فقر]] و [[نومیدی]] و [[عذاب]] و هجران و یا امور خوشایند می‌آزماییم. مشخص است که [[امتحان]] جنبه مقدمه دارد و غرض اصلی متوجه ذی‌المقدمه است. لذا امر مقدم هرگز جاویدان نیست و بعد از هر امتحان، موقِفی است که در آن موقِف نتیجه امتحان مشخص می‌شود. پس برای هر صاحب حیاتی، مرگی حتمی و بازگشتی به سوی [[خدای سبحان]] است تا در آن بازگشت درباره او [[داوری]] شود". در [[روایات]] مشهور از قول [[امام علی]] {{ع}} آمده است: "[[دنیا]] [[زندان]] [[مؤمن]] و [[بهشت]] [[کافر]] است". در [[حدیث]] دیگر است: "[[خداوند عزوجل]] هنگامی که بنده‌ای را [[دوست]] دارد، او را در [[بلا]] غرق می‌کند"<ref>[[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>.

در [[قرآن کریم]] به امتحان برخی از [[پیامبران الهی]] و [[قوم]] آنها نیز اشاره شده است؛ مانند [[ابراهیم]] {{ع}}: {{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ}}<ref>"و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود" سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>.<ref>[[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

# مجموعه قضایایی که برای آن حضرت اتّفاق افتاده و پیمان‌های [[الهی]] که وی به [[خدا]] سپرده است، همچون [[آزمایش]] به ستاره‌ها، [[بت‌ها]]، ورود در [[آتش]]، [[هجرت]]، [[قربانی]] [[فرزند]] و غیر اینها که با آنها لیاقت آن حضرت برای احراز [[مقام امامت]] ثابت شد، چنان که به تصریح [[قرآن]]، یکی از آشکارترین امتحانات [[ابراهیم]] {{ع}} [[آزمایش]] ایشان در [[قربانی]] کردن [[اسماعیل]] {{ع}} است: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ}}<ref>«بی‌گمان این همان آزمایش آشکار بود» سوره صافات، آیه ۱۰۶.</ref>. در این وجه در صورتی که مراد از کلمات، الفاظ و اقوال باشد به جهت حکایت آن الفاظ از عهدها و اوامری است که به [[افعال]] تعلق گرفته است<ref>المیزان، ج۱، ص۲۷۳.</ref>.

# بر پاداشتن ۳۰ خصلت از خصال [[اسلام]] از سوی [[حضرت ابراهیم]] {{ع}}. [[ابن‌عباس]] این خصال را از ۴ [[سوره]] [[قرآن]] [[استنباط]] کرده است<ref>تفسیر المنار، ج۱، ص۴۵۳ - ۴۵۴.</ref>.

برخی نیز مراد از کلمات را [[ستارگان]] و [[خورشید و ماه]] دانسته‌اند که [[ابراهیم]] {{ع}} ابتدا [[ربوبیت]] آنها را مطرح و سپس با افول آنها بر وحدانیت [[خدا]] [[استدلال]] کرد و چون سخنان [[ابراهیم]] با قوم خود مقدمه‌ای برای [[حجت]] و [[برهان]] بوده است نه اینکه وی به صحت ادعای ایشان [[گمان]] برده باشد، ازاین رو [[خداوند]] از سخنان وی با [[قوم]] خود به عنوان [[حجت]] یاد می‌‌کند: {{متن قرآن|وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ}}<ref> «و این برهان ماست که آن را به ابراهیم در برابر قومش دادیم. هر کس را بخواهیم به پایه‌هایی فرا می‌بریم؛ بی‌گمان پروردگار تو، فرزانه‌ای داناست» سوره انعام، آیه ۸۳.</ref><ref>تفسیر المنار، ج۱، ص۴۵۳ - ۴۵۴.</ref> و او را به گونه‌ای بی‌سابقه می‌‌ستاید<ref>منشور جاوید، ج۱، ص۲۶۷.</ref>.

==== [[امتحان]] [[قوم]] [[صالح]] با فرستادن ناقه ====

[[خداوند]] [[قوم]] [[حضرت صالح|صالح]] {{ع}} را با فرستادن ناقه‌ای که [[معجزه‌آسا]] از [[دل]] کوه بیرون آمد و [[فرمان]] به رعایت آن و تقسیم [[آب]] میان آنها و ناقه، آزمود: {{متن قرآن|إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ}}<ref>«(به صالح پیامبر گفتیم:) ما این ماده شتر را برای آزمون آنان می‌فرستیم و آنان را آگاه کن که آب را میان آنان (و شتر ماده) بخش کرده‌اند» سوره قمر، آیه ۲۷-۲۸.</ref>.

[[حضرت موسی]] {{ع}} پس از دریافت [[وعده]] نزول [[تورات]] با جمعی از [[قوم]] خود برای مدت ۳۰ روز به کوه طور رفت و در این مدت [[برادر]] خویش [[هارون]] را [[جانشین]] خود قرار داد تا [[قوم]] وی [[گمراه]] نشوند. مدت مأموریت وی ۱۰ روز تمدید شد. در این مدت [[قوم موسی]] با دیدن [[سامری]] و گوساله دست‌ساز وی به‌وسیله آن [[امتحان]] شدند و به‌رغم توصیه‌های حضرت و پیگیری برادرش [[هارون]] به گوساله‌پرستی گرایش یافتند و با این عمل خویش مورد [[ملامت]] [[خداوند]] قرار گرفتند: {{متن قرآن|فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ}}<ref>«فرمود: ما در نبود تو قومت را آزمودیم و سامری آنان را گمراه کرد» سوره طه، آیه ۸۵.</ref>.<ref>نمونه، ج۱۳، ص۲۶۷ - ۲۷۴.</ref>

==== رؤیای [[رسول خدا]] {{صل}} ====

[[قرآن کریم]] رؤیای رسول خدا را از موارد [[امتحان]] به شمار آورده است: {{متن قرآن|وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ}}<ref>«و خوابی که ما به تو نمایاندیم جز برای آزمون مردم قرار ندادیم» سوره اسراء، آیه ۶۰.</ref>. گفته شده: [[مردم]] نسبت به [[باور]] کردن و [[پذیرفتن]] مضمون و موضوع این [[رؤیا]] [[آزمایش]] شده‌اند<ref>نمونه، ج۱۲، ص۱۷۱.</ref>. در اینکه این رؤیای [[رسول خدا]] چه بوده و به کدام ماجرا اشاره داشته است [[اختلاف]] نظر وجود دارد؛ برخی مقصود آن را رؤیای وی درباره محل قرار گرفتن جنازه [[کافران]] [[قریش]] در [[جنگ بدر]] دانسته‌اند که [[خداوند]] آن محل را در [[خواب]] به وی نشان داده است<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۲۳۷.</ref>. نظر دیگری آن را اشاره به [[بشارت]] یافتن [[رسول‌خدا]] در [[صلح حدیبیه]] و [[پیروزی]] [[مسلمانان]] در آن می‌داند<ref>نمونه، ج۱۲، ص۱۷۱ - ۱۷۲.</ref>. بعضی نیز آن را درباره افتادن [[حکومت]] پس از وی به دست نااهلان ([[بنی‌امیه]]) دانسته است. گفته‌اند: [[رسول خدا]] در [[خواب]] دید که بوزینگان بر [[منبر]] وی بالا می‌روند<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۲۳۶.</ref>.

==== [[امتحان]] [[مردم]] با خبرهای غیبی ====

شایان ذکر است که [[قرآن کریم]] افزون بر هشدار به وقوع حتمی [[امتحان]]: {{متن قرآن|أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ}}<ref> «آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟» سوره عنکبوت، آیه ۲.</ref> و بیان ابزارها و شیوه‌های گوناگون آن{{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref> «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>، این نکته را یادآور شده است که [[انسان]] با یاد مبدأ و معاد: {{متن قرآن|الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref> و [[صبر]] و [[پایداری]] در برابر [[امتحان]]: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref> «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> می‌تواند سربلند و موفق از [[امتحان]] بیرون آید<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>.

عکس‌العمل [[انسان‌ها]] در برابر [[آزمایش الهی]] بر دو گونه است: [[حضرت سلیمان]] وقتی در برابر خود تخت بلقیس را مشاهده نمود، گفت: {{متن قرآن|قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ}}<ref>"گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم" سوره نمل، آیه ۴۰.</ref>؛ {{متن قرآن|فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ * وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ}}<ref>"اما انسان، چون پروردگارش او را بیازماید و گرامی دارد و نعمت دهد، می‌گوید: پروردگارم مرا گرامی داشت و چون پروردگارش او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ گیرد می‌گوید پروردگارم مرا خوار داشت" سوره فجر، آیه ۱۵-۱۶.</ref>.

[[علامه طباطبایی]] در [[تفسیر المیزان]] ذیل این [[آیه]] می‌نویسد: "با اینکه ما گفتیم [[خداوند]] [[اعمال]] بندگانش را تحت نظر دارد و اعطای نعمات برای [[امتحان]] و [[آزمایش]] آنهاست، اما طبیعت [[انسان]] ظلوم و جهول چنان است که وقتی پروردگارش او را مورد امتحان قرار می‌دهد و او را با اعطای [[نعمت]] ارجمند می‌نماید و گرامی و متنعم می‌سازد با خود می‌گوید: "[[خدای تعالی]] و [[پروردگار]] من مرا مورد [[کرامت]] و نعمت قرار داده است". یعنی [[گمان]] می‌کند نعمات و اکرامی که به او اعطا شده، موقت نیست. آن را دائمی و باقی می‌پندارد و بقای آن نعمت و [[قدرت]] را تضمین شده می‌بیند و به جای [[شکر]]، به کفران دچار می‌شود. در حالی که نعمت تا زمانی [[اکرام]] [[خدا]] محسوب می‌شود که خود انسان آن را وسیله کسب [[دوزخ]] قرار ندهد، اما وقتی خداوند به منظور امتحان، [[رزق]] او را تنگ می‌گیرد می‌گوید: "پروردگارم مرا [[خوار]] و [[ذلیل]] نمود". با این که ملاک کرامت در نزد خدا، [[تقرب]] به او به واسطه [[ایمان]] و [[عمل صالح]] است و [[فقر]] و غنا، تفاوتی در این معنا ایجاد نمی‌کند. لذا [[دارایی]] یا فقر تنها برای امتحان است و [[رضایت]] یا [[نارضایتی]] خداوند، تأثیری در [[بخشش]] یا منع او ندارد. خداوند در هر دو صورت می‌خواهد انسان را آزمایش نماید و عاقبت انسان را، نتیجه این امتحانات مشخص می‌کند<ref>ترجمه المیزان.</ref>.<ref>[[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>