عدل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
←منابع
(←منابع) |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۰۹: | ||
[[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} در این باره می‌فرماید: {{متن حدیث|الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا}}؛ «عدل، هر چیزی را در جایگاه خودش قرار میدهد»<ref>بحارالانوار، ج۷۲، ص۳۵۰.</ref>. بر این اساس، «[[عدالت الهی]] آن است که خداوند با هر موجودی، چنان که شایسته آن است، رفتار کند و او را در جایگاهی که در خورِ آن است، بنشاند و چیزی را که مستحق آن است، به او عطا کند»<ref>آموزش کلام اسلامی، ج۱، ص۳۲۷.</ref>.<ref>[[احمد رضوانفر|رضوانفر، احمد]]، [[برابری و نفی تبعیض از دیدگاه پیامبر اعظم (کتاب)|برابری و نفی تبعیض از دیدگاه پیامبر اعظم]] ص ۱۸.</ref>. | [[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} در این باره می‌فرماید: {{متن حدیث|الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا}}؛ «عدل، هر چیزی را در جایگاه خودش قرار میدهد»<ref>بحارالانوار، ج۷۲، ص۳۵۰.</ref>. بر این اساس، «[[عدالت الهی]] آن است که خداوند با هر موجودی، چنان که شایسته آن است، رفتار کند و او را در جایگاهی که در خورِ آن است، بنشاند و چیزی را که مستحق آن است، به او عطا کند»<ref>آموزش کلام اسلامی، ج۱، ص۳۲۷.</ref>.<ref>[[احمد رضوانفر|رضوانفر، احمد]]، [[برابری و نفی تبعیض از دیدگاه پیامبر اعظم (کتاب)|برابری و نفی تبعیض از دیدگاه پیامبر اعظم]] ص ۱۸.</ref>. | ||
==دلایل قرآنی وجوب اقامه عدل در اسلام== | |||
در [[قرآن کریم]] [[آیات]] فراوانی بر [[وجوب]] اقامۀ [[عدل]] دلالت دارند، بلکه در تعدادی از [[آیات قرآن کریم]] - همان‌گونه که توضیح داده خواهد شد - عدل مساوی با [[اسلام]] بلکه با همۀ [[ادیان الهی]] [[راستین]] شناخته شده و [[مأموریت رسول]] [[اکرم]]{{صل}} بلکه تمام [[رسل الهی]] بپاداشتن عدل فردی و عدل [[اجتماعی]] در [[جامعۀ بشر]] معرفی شده است: | |||
'''آیۀ اول''': | |||
{{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}}<ref>«ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب آسمانی و میزان (شناسایی حق از باطل) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند» سوره حدید، آیه ۲۵.</ref>. | |||
در این آیۀ کریمه [[هدف از بعثت]] رسل الهی در سراسر [[تاریخ]] اقامۀ [[عدل و قسط]] در جامعۀ بشر با [[حمایت]] و کمک [[مردم]] معرفی شده است. | |||
در گذشته به این مطلب اشاره کردیم که [[فقه کلان]] یا [[فقه اجتماعی]] [[وظایف]] و مسئولیت‌های مکلّف کلان - یعنی [[جامعه]] - را تبیین میکند. در [[تکالیف]] مربوط به جامعه - مکلّف کلان - [[تکلیف]]، متوجّه جامعه به عنوان یک واحد اجتماعی است، در این نوع تکالیف، [[رهبر]] و مردم یا [[حاکم]] و محکومان همگی مکلّف‌اند که با [[یاری]] و [[همدستی]] یکدیکر ([[هدایت]] و [[امر و نهی]] از سوی رهبر، و [[اطاعت]] و [[نصرت]] رهبر از سوی مردم) به تکلیف اجتماعی خود عمل کنند. | |||
در این آیۀ کریمه اقامۀ [[قسط و عدل]] اجتماعی [[هدف]] [[ارسال رسل]] و انزال [[بینات]] و کتب معرفی شده، و [[مسئولیت]] آن به عهدۀ جامعه - که ترکیبی از رهبر و مردم است - گذاشته شده است {{متن قرآن|لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}}. | |||
در این [[آیه]] به [[تمکین]] [[رهبران الهی]] بر [[رهبری]] مردم در راه اقامۀ عدل و قسط اجتماعی نیز اشاره شده و با جملۀ {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ}} به دو ابزار بنیادین تمکین [[رسل]] در راستای [[رهبری جامعه]] برای اقامۀ [[قسط]] اجتماعی - که همان کتاب یا [[قانون]] عدل، و [[میزان]] یا قوۀ [[عصمت]] که تضمین عملی [[اجرای قانون]] [[عدل]] است - تصریح گردیده است. | |||
'''آیۀ دوم''': | |||
{{متن قرآن|قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ}}<ref>«بگو: «پروردگارم امر به عدالت کرده است»» سوره اعراف، آیه ۲۹.</ref>. | |||
در این [[آیه]] به [[دستور خداوند]] مبنی بر اقامۀ [[قسط]] به طور مطلق - و بدون استثناء - تصریح شده است که دلالت بر [[وجوب]] مطلق عدل دارد. | |||
'''آیۀ سوم''': | |||
{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! همواره و همیشه قیام به عدالت کنید» سوره نساء، آیه ۱۳۵.</ref>. | |||
در این آیه ضمن امر به اقامۀ قسط {{متن قرآن|كُونُوا}} با بکارگیری واژۀ {{متن قرآن|قَوَّامِينَ}} که صیغۀ [[مبالغه]] «[[قائم]]» است، بر تأکید [[شارع]] [[اسلامی]] بر وجوب اقامۀ عدل دلالت دارد که خود نوعی تصریح مؤکد بر اطلاق وجوب اقامۀ عدل و نیز تلویح بر اهمیت مطلق آن در [[شرع اسلام]] است. | |||
'''آیۀ چهارم''': | |||
{{متن قرآن|وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلَاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّهْهُ لَا يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«خداوند مثالی (دیگر) زده است: دو نفر را، که یکی از آن دو، گنگ مادرزاد است؛ و قادر بر هیچ کاری نیست؛ و سربار صاحبش می‌باشد؛ او را در پی هر چیز می‌فرستد، کاری از پیش نمی‌برد؛ آیا او، با کسی که امر به عدل و داد میکند، و بر راهی راست قرار دارد، برابر است؟!» سوره نحل، آیه ۷۶.</ref>. | |||
مراد از {{متن قرآن|مَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ}} در این آیه [[وجود مقدّس]] [[رسول اکرم]]{{صل}} است، موݘید این مطلب جملۀ {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}} است؛ که در آیۀ ذیل وجود [[پاک]] رسول اکرم{{صل}} به آن توصیف شده است: | |||
{{متن قرآن|يس * وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ * إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ * عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ}}<ref>«یس * سوگند به قرآن حکیم (و استوار) * که همانا تو از فرستادگان (خداوند) هستی * بر راهی راست (قرار داری)» سوره یس، آیه ۱-۴.</ref>. | |||
بنابراین وجود [[مقدس]] رسول اکرم{{صل}} {{متن قرآن|يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ}} است و معنای آن چنین است که تمام آنچه در [[شریعت رسول اکرم]]{{صل}} آمده همگی [[امر به عدل]] است، بلکه این نوع توصیف - به ویژه با توجه به قرینه‌ای که در سایر [[آیات]] آمده بالخصوص آیه‌ای که پس از این مورد بحث واقع خواهد شد - نه تنها دلالت بر آن دارد که [[اوامر]] و تشریعات [[رسول خدا]] همگی امر به عدل‌اند، بلکه بر این مطلب نیز دلالت دارد که آنچه [[عدل]] نباشد در [[قانون]] این [[رسول]] وجود نداشته و [[تشریع]] نشده است. | |||
'''آیۀ پنجم''': | |||
{{متن قرآن|قُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ}}<ref>«بگو: «به تمام کتاب‌هایی که خدا نازل کرده ایمان آورده‌ام و مأمورم در میان شما عدالت را اجرا کنم»» سوره شوری، آیه ۱۵.</ref>. | |||
این [[آیه]] نه تنها بر این دلالت دارد که [[مأموریت رسول خدا]]{{صل}} اقامۀ عدل است؛ بلکه بر این نیز دلالت دارد که در [[شریعت]] او چیزی جز عدل تشریع نشده است و شریعت او مساوی با عدل محض است. | |||
قرینه‌ای که در این آیه بر این [[حقیقت]] دلالت دارد صدر این آیۀ کریمه است که می‌فرماید: {{متن قرآن|فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ}} در این بخش از آیه تقدیم جار و مجرور {{متن قرآن|فَلِذَلِكَ}} دلالت بر [[حصر]] دارد و معنای آن حصر [[دعوت]] رسول خدا{{صل}} در همان [[دین]] و شریعتی است که در دو آیۀ قبل به آن اشاره شده و سپس عبارت {{متن قرآن|قُلْ آمَنْتُ...}} شرح این دعوت و [[تعلیم]] کیفیت این دعوت است که در نتیجه حاصل معنای آیه چنین می‌شود: «تنها به آن شریعت و دین دعوت نما و راه [[استقامت]] را پیشه کن و چنین بگوی: که به تمام کتاب‌های [[الهی]] پیشین [[ایمان]] دارم و مأمورم که در بین شما عدل را بر پاکنم» بنابراین [[دینی]] که دعوت [[رسول اکرم]]{{صل}} - منحصراً - به سوی آن است و دین تمام [[انبیاء]] است اقامۀ عدل در بین [[مردم]] است. بنابراین [[شرایع]] انبیاء و شریعت رسول خدا{{صل}} عین [[عدل]] و جز عدل نیست. | |||
در اینجا باید راه را بر مغالطه‌ای که ممکن است توسّط برخی سفسطه‌گران مطرح گردد ببندیم، دراین مغالطه ادعا می‌شود: بنابر آنچه گفته شد [[انبیاء]] شریعتی خاص ندارند و [[شریعت]] آنان همان عدل [[عرفی]] محصول [[عقل جمعی]] [[مردم]] هر [[زمان]] است. | |||
این مغالطه را [[آیات]] صریح پیش از این [[آیه]] [[نفی]] میکند آنجا که [[خدا]] فرمود: | |||
{{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}}<ref>«آیا آنها غیر از او را ولی خود برگزیدند؟! در حالی که «ولی» فقط خداوند است» سوره شوری، آیه ۹.</ref>. | |||
و نیز: | |||
{{متن قرآن|وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ}}<ref>«در هر چیز اختلاف کنید، (بگو:) حکم آن با خداست» سوره شوری، آیه ۱۰.</ref>. | |||
و نیز فرمود: | |||
{{متن قرآن|شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ}}<ref>«آیینی را برای شما مقرر نمود که به نوح{{ع}} توصیه کرده بود؛ و آنچه را بر تو وحی فرستادیم.».. سوره شوری، آیه ۱۳.</ref>. | |||
و همچنین جملۀ: | |||
{{متن قرآن|وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ}}<ref>«و از هوی و هوس‌های آنان پیروی مکن» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref>. | |||
این آیات به [[صراحت]] بر این معنا دلالت دارند که [[مرجع]] اصلی همۀ [[اختلافات]] [[خداوند]] است، و تنها اوست که [[ولایت]] بر [[بشر]] داشته و [[حق تشریع]] و تقنین و [[امر و نهی]] دارد؛ لذا برای بشر [[دین]] و شریعتی تقنین کرده که به وسیلۀ انبیاء و به‌ویژه [[رسول خاتم]]{{صل}} برای بشر تبیین و تشریح شده، و سرانجام بر این [[حقیقت]] تأکید شده که آنچه خداوند برای بشر [[تشریع]] و تقنین نموده و انبیاء آن را [[تبلیغ]] و تبیین کرده و [[مأمور]] به اجرای آن بوده‌اند عین عدل است، و چیزی جز عدل نیست. | |||
بنابراین معنای آیه تأکید بر این است که [[شریعت الهی]] همان عدل مطلوب و مقصودی است که [[انسان‌ها]] [[بالفطره]] خواهان آنند و در آرزوی تحقق آن بسر می‌برند. | |||
'''آیۀ ششم''': | |||
{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ}}<ref>«خداوند به شما فرمان میدهد که امانت‌ها را به صاحبانش بدهید؛ و هنگامی که میان مردم حکم می‌کنید، به عدالت حکم کنید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref>. | |||
در این [[آیه]] بر [[حاکمان]] [[اسلامی]] [[منصوب]] از سوی [[خدا]] دستور داده شده که به [[عدل]] [[حکومت]] کنند. | |||
توضیح مطلب: این آیه دربارۀ [[نظام حکومتی اسلام]] وارد شده است، و در مقطع نخستین آن {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}} به [[وجوب]] واگذاری [[قدرت سیاسی]] به کسانی که [[خداوند]] آنها را برای حکومت منصوب و معین نموده اشاره میکند. | |||
و در مقطع دوّم آن به [[وظیفه]] [[حاکمان الهی]] اشاره میکند که [[وجوب اقامه عدل]] و [[حکم]] به عدل در میان [[مردم]] است. | |||
و در آیه بعد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر و پیشوایان خود را» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> به وظیفۀ مردم پس از برقراری [[حکومت الهی]] اشاره میکند که [[وجوب اطاعت]] و [[تسلیم]] در برابر [[امر و نهی]] خدا و [[رسول]] و حاکمان الهی پس از [[رسول خدا]] است. | |||
بنابراین مقصود از {{متن قرآن|الْأَمَانَاتِ}} در این [[آیه امانت]] قدرت سیاسی و [[حاکمیت]] است، دلیل بر این مطلب چند چیز است. | |||
۱. در [[قرآن کریم]] واژۀ «[[امانت]]» مکرراً در معنای حاکمیت و قدرت سیاسی به کار رفته است: | |||
الف: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خدا و پیامبر خیانت نکنید؛ و (نیز) در امانت‌های خود خیانت روا مدارید، در حالی که می‌دانید (این کار، گناه بزرگی است)» سوره انفال، آیه ۲۷.</ref>. | |||
در این آیه به قرینۀ عدم تکرار حرف [[نهی]] در {{متن قرآن|وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ}} [[خیانت]] در امانت [[تفسیر]] و بیان همان [[خیانت به خدا]] و رسول است؛ زیرا خیانت به حقی است که مخصوص خدا و رسول است که همان [[حق حاکمیت]] است. | |||
آنچه مؤید این تفسیر است علاوه بر [[سیاق آیات]] که در رابطه با [[وجوب اطاعت]] از [[حاکمیت خدا]] و [[رسول]] است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا و پیامبرش را اطاعت کنید؛ و از فرمان او سرپیچی ننمایید در حالی که (سخنان او را) می‌شنوید» سوره انفال، آیه ۲۰.</ref>. ذیل [[آیه]] است {{متن قرآن|وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}} که اشاره به معلوم بودن این [[حق]] برای [[خدا]] و رسول نزد همۀ [[مسلمانان]] است. | |||
این حق معلوم خدا و رسول را که همان [[حق حاکمیت]] است هر [[مسلمانی]] به وسیلۀ [[شهادتین]]؛ یعنی [[شهادت]] بر [[وحدانیت خدا]]، و [[رسالت]] رسول «اشهد أن [[لا اله الا الله]] و اشهد أن محمد [[رسول الله]]{{صل}}» می‌پذیرد، و با [[اقرار]] و [[گواهی]] به آن [[پای‌بندی]] و [[التزام]] خویشتن را به آن اعلام می‌دارد. | |||
ب: {{متن قرآن|إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا}}<ref>«ما امانت (فرمانروایی) را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند (و اظهار ناتوانی کردند)؛ امّا انسان (با سرکشی و طغیان در برابر ولایت الهی) آن را بر دوش کشید؛ او بسیار ستمکار و نادان بود» سوره احزاب، آیه ۷۲.</ref>. | |||
در [[روایات]] متعدد از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده است که مراد از [[امانت]] در این [[آیه ولایت]] و [[حاکمیت]] است، از جمله: | |||
[[صدوق]] در [[عیون الاخبار]] به سندش از [[حسین بن خالد]] از [[حضرت رضا]]{{ع}} روایت کرده است: | |||
{{متن حدیث|قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا}} فَقَالَ: الْأَمَانَةُ: الْوَلَايَةُ...}}<ref>عیون الاخبار، ج۱، ص۳۰۶.</ref>. | |||
گفت؛ پرسیم از [[ابوالحسن علی بن موسی الرضا]]{{ع}} دربارۀ سخن خدای عزوجّل: «ما عرضه داشتیم امانت را بر [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] و [[کوه‌ها]] پس از کشیدن بار آن سر برتافتند و [[ناتوان]] شدند»فرمود: امانت، یعنی [[ولایت]]... | |||
همچنین صدوق در [[معانی الاخبار]] روایت کرده است به سندش از [[أبو بصیر]]: | |||
{{متن حدیث|قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا}} قَالَ الْأَمَانَةُ: الْوَلَايَةُ...}}<ref>معانی الاخبار، ص۱۱۰.</ref>. | |||
گفت: از [[امام صادق]]{{ع}} پرسیدم دربارۀ سخن خدای عزوجّل «ما عرضه داشتیم [[امانت]] را بر [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] و [[کوه‌ها]]... فرمودند: امانت، یعنی؛ [[ولایت]].»... | |||
[[کلینی]] نیز در [[اصول کافی]] از امام صادق{{ع}} [[روایت]] میکند: | |||
{{متن حدیث|فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا}}<ref>«ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، از برداشتن آن سر برتافتند و از آن هراسیدند و آدمی آن را برداشت؛ بی‌گمان او ستمکاره‌ای نادان است» سوره احزاب، آیه ۷۲.</ref> قَالَ: هِيَ وَلَايَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}}}}<ref>اصول كافی، ج۱، ص۴۱۲</ref>. | |||
درباره سخن خدای عزوجّل «ما عرضه داشتیم امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها.».. فرمود: امانت، [[ولایت امیرالمؤمنین]]{{ع}} است. | |||
[[بخاری]] [[محدث]] معروف [[اهل سنت]] به سند خویش از [[أبوهریره]] روایت میکند که [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: | |||
{{متن حدیث|إِذَا ضُيِّعَتِ الأَمَانَةُ فَانْتَظِرِ السَّاعَةَ، قَالَ: كَيْفَ إِضَاعَتُهَا يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: إِذَا أُسْنِدَ الأَمْرُ إِلَى غَيْرِ أَهْلِهِ فَانْتَظِرِ السَّاعَةَ}}<ref>صحیح بخاری، ج۴، باب رفع الامانة، ص۱۲۸، ح۱. </ref>. | |||
هنگامی که امانت تضییع گردد در [[انتظار]] [[قیامت]] باشید، گفت: تضییع امانت چگونه انجام می‌‌گیرد؟ رسول خدا{{صل}} فرمود: آنگاه که امر ([[امامت]] و ولایت) به غیر اهلش سپرده شود. | |||
در این روایت همان‌گونه که روشن است [[رسول اکرم]]{{صل}} امانت را به امامت - که همان [[ولایت امر]] است - [[تفسیر]] کرده است. | |||
[[طبرسی]] در کتاب [[احتجاج]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} روایت میکند که دربارۀ آیۀ مذکور {{متن قرآن|إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ...}} خطاب به یکی از زنادقه فرمود: | |||
{{متن حدیث|فَمَا هَذِهِ الْأَمَانَةُ وَ مَنْ هَذَا الْإِنْسَانُ وَ لَيْسَ مِنْ صِفَتِهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ التَّلْبِيسُ عَلَى عِبَادِهِ؟}} | |||
تا آنجا که فرمود: | |||
{{متن حدیث|وَ أَمَّا الْأَمَانَةُ الَّتِي ذَكَرْتَهَا فَهِيَ الْأَمَانَةُ الَّتِي لَا تَجِبُ وَ لَا تَجُوزُ أَنْ تَكُونَ إِلَّا فِي الْأَنْبِيَاءِ وَ أَوْصِيَائِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ائْتَمَنَهُمْ عَلَى خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُمُ حُجَجاً فِي أَرْضِهِ...}}<ref>الاحتجاج، ج۱،ص ۲۴۵- ۲۵۱.</ref>. | |||
پس این [[امانت]] چیست؟ و این [[انسان]] کیست؟ در حالی که خداوندی که [[عزیز]] و [[حکیم]] است از صفت فریب‌بندگان به دور است؟ - تا آنجا که فرمود- و اما آن امانتی که یاد کردی پس مراد آن امانتی است که نباید و نشاید برای کسی جز [[انبیاء]] و [[اوصیاء]] آنان؛ زیرا [[خداوند تبارک و تعالی]] آنان را [[امانتداران]] خویش بر بندگانش قرار داده و آنان را [[حجّت]] و دلیل بر [[حق]] در [[زمین]] خود قرار داده است. | |||
۲. [[سیاق آیه]] نیز مؤید آن است که مراد از {{متن قرآن|الْأَمَانَاتِ}} امانت [[قدرت سیاسی]] و [[حاکمیت]] است. | |||
زیرا [[آیات]] قبل مربوط به مسألۀ حاکمیت است: | |||
{{متن قرآن|أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا * أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا}}<ref>«آیا آنها (مؤمنان به جبت و طاغوت) سهمی در فرمانروایی دارند؟! در حالی که اگر چنین بود کمترین حقی را به مردم نمی‌دادند * یا اینکه نسبت به مردم [= پیامبر و خاندانش]، بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد می‌ورزند؟! ما به خاندان ابراهیم، کتاب و حکمت دادیم؛ و سلطنت عظیمی در اختیار آنها قرار دادیم» سوره نساء، آیه ۵۳-۵۴.</ref>. | |||
و آیات بعد از آیۀ مورد بحث نیز در رابطه با همین موضوع است. | |||
{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر و پیشوایان خود را.».. سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>. | |||
تا آنجا که فرمود: | |||
{{متن قرآن|فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا}}<ref>«به پروردگارت سوگند که آنها ایمان نخواهند آورد، مگر اینکه در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند؛ و سپس از داوری تو، در اندرون خویش احساس ناگواری و نارضایتی نکنند؛ و کاملاً تسلیم باشند» سوره نساء، آیه ۶۵.</ref>. | |||
۳. در [[آیات]] [[سورۀ شعراء]] که [[رسل الهی]] به‌عنوان [[حاکمان الهی]] معرفی شده‌اند و [[رسالت]] و [[مأموریت]] آنان به قرینۀ {{متن قرآن|أَطِيعُونِ}} اقامۀ [[حکومت]] در [[جامعۀ بشری]] عنوان گردیده است، هر یک از [[رسل]] به‌عنوان {{متن قرآن|أَمِينٌ}}؛ یعنی [[امانتدار]] معرفی شده است که این نیز تأکیدی است بر کاربری واژۀ «[[امانت]]» و مشتقات آن در معنای [[حاکمیت]] و [[قدرت سیاسی]]. | |||
[[خداوند متعال]] در سورۀ شعراء می‌فرماید: | |||
{{متن قرآن|كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«قوم نوح{{ع}} پیامبران را تکذیب کردند * هنگامی که برادرشان نوح{{ع}} به آنان گفت: آیا تقوا پیشه نمی‌کنید؟! * به یقین من برای شما پیامبری امین هستم * تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید» سوره شعراء، آیه ۱۰۵-۱۰۸.</ref>. | |||
{{متن قرآن|كَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«قوم عاد (نیز) پیامبران را تکذیب کردند * هنگامی که برادرشان هود{{ع}} به آنان گفت: آیا تقوا پیشه نمی‌کنید؟! * به یقین من برای شما پیامبری امین هستم * پس تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید» سوره شعراء، آیه ۱۲۳-۱۲۶.</ref>. | |||
{{متن قرآن|كَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ *... * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ * وَلا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ * الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ وَلا يُصْلِحُونَ}}<ref>«قوم ثمود (نیز) پیامبران را تکذیب کردند * هنگامی که برادرشان صالح{{ع}} به آنان گفت: «آیا تقوا پیشه نمی‌کنید؟! * من برای شما پیامبری امین هستم * پس تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید... پس تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید * و فرمان مسرفان را اطاعت نکنید * همان کسانی که در زمین فساد می‌کنند و اصلاح نمی‌کنند» سوره شعراء، آیه ۱۴۱-۱۵۲.</ref>. | |||
{{متن قرآن|كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَلا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ *... * كَذَّبَ أَصْحَابُ الأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَلا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«قوم لوط{{ع}} (نیز) پیامبران را تکذیب کردند * هنگامی که برادرشان لوط{{ع}} به آنان گفت آیا تقوی الهی پیشه نمی‌کنید * من برای شما پیامبری امین هستم* پس تقوای الهی پیشه کنید و از من اطاعت کنید *... * اصحاب «ایکه» [صاحبان سرزمین‌های پر درخت] پیامبران را تکذیب کردند * هنگامی که برادرشان شعیب{{ع}} به آنان گفت: آیا تقوی الهی را پیشه نمی‌کنید؟ * من برای شما پیامبری امین هستم * پس تقوی الهی پیشه کنید و از من اطاعت کنید.».. سوره شعراء، آیه ۱۶۰-۱۷۹.</ref>. | |||
۴. [[روایات]] متعدّدی از [[معصومین]]{{عم}} وارد شده است که {{متن قرآن|الْأَمَانَاتِ}} را در آیۀ مورد بحث به «[[ولایت]] و [[امانت]] و [[رهبری الهی]]» [[تفسیر]] کرده‌اند، از جمله: | |||
الف: [[کلینی]] به [[سند صحیح]] [[روایت]] میکند: | |||
{{متن حدیث|عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ{{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ}}<ref>«خدا به شما فرمان میدهد که امانت‌ها را به اهلش بسپارید و هنگامی که در میان مردم حکم می‌کنید به عدل حکم کنید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref> قَالَ إِيَّانَا عَنَى أَنْ يُؤَدِّيَ الْأَوَّلُ إِلَى الْإِمَامِ الَّذِي بَعْدَهُ الْكُتُبَ وَ الْعِلْمَ وَ السِّلَاحَ {{متن قرآن|وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ}}<ref>«و هنگامی که در میان مردم حکم می‌کنید به عدل حکم کنید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref> الَّذِي فِي أَيْدِيكُمْ ثُمَّ قَالَ لِلنَّاسِ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید، و رسول و اولوالامر از خودتان را اطاعت کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> إِيَّانَا عَنَى خَاصَّةً- أَمَرَ جَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ بِطَاعَتِنَا}}<ref>اصول كافی، ج۱، ص۲۷۶.</ref>. | |||
از بُرید [[عجلی]]، گفت: پرسیدم از [[امام باقر]]{{ع}} از فرموده [[خداوند]] «[[خدا]] به شما [[فرمان]] میدهد که [[امانت‌ها]] را به اهلش بسپارید و هنگامی که در میان [[مردم]] [[حکم]] می‌کنید به [[عدل]] حکم کنید». فرمود: ما را قصد فرموده و فرمان داده که [[امام]] نخستین امانت‌های [[امامت]] (کتاب و [[علم]] و [[سلاح]]) را به امام پس از خود تحویل دهد (و هنگامی که در میان مردم حکم می‌کنید به عدل حکم کنید)، یعنی عدلی که در [[اختیار]] شماست، سپس به مردم فرمود: «ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید، خدا را [[اطاعت]] کنید، و [[رسول]] و [[اولوالامر]] از خودتان را اطاعت کنید». از اولوالامر خصوص ما را [[اراده]] فرمود و به همۀ [[مؤمنان]] تا [[روز قیامت]] دستور داد ما را اطاعت کنند. | |||
بنابراین مخاطب در این [[آیه]] اگرچه عام است؛ لکن مراد از آن خاص است که [[رسول اکرم]]{{صل}} و [[امامان]] پس از اویند و به عبارتی دیگر: مخاطب در این آیه [[حاکمان]] الهی‌اند و عبارت {{متن قرآن|وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ}} [[شاهد]] روشنی بر این مطلب است. خداوند در این آیه خطاب به حاکمان [[اسلامی]] دستور میدهد که [[امانت]] امامت را به [[جانشین]] خود تحویل دهند و زمینه را برای امامت و [[جانشینی]] او فراهم سازند. | |||
ب. [[کلینی]] به دو [[سند صحیح]] از [[حضرت رضا]]{{ع}} [[روایت]] میکند: | |||
{{متن حدیث|عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}}<ref>«خداوند به شما فرمان میدهد که امانت‌ها را به اهلش بسپارید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref> قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ{{صل}} أَنْ يُؤَدِّيَ الْإِمَامُ الْأَمَانَةَ إِلَى مَنْ بَعْدَهُ وَ لَا يَخُصَّ بِهَا غَيْرَهُ وَ لَا يَزْوِيَهَا عَنْهُ}}<ref>اصول كافی، ج۱، ص۲۷۶.</ref>. | |||
دربارۀ فرموده خداوند عزوجّل (خداوند به شما فرمان میدهد که امانت‌ها را به اهلش بسپارید) فرمود: آنان امامان از [[آل]] محمدند{{صل}}، فرمان این است که هر امامی امانت (امامت) را به [[امام]] پس از خود تحویل دهد، و به جز او نسپارد، و [[امامت]] را از او باز ندارد. | |||
ج. همچنین [[کلینی]] به [[سند صحیح]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] میکند: | |||
{{متن حدیث|عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}}<ref>«خداوند به شما فرمان میدهد که امانت‌ها را به اهلش بسپارید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref> قَالَ أَمَرَ اللَّهُ الْإِمَامَ الْأَوَّلَ أَنْ يَدْفَعَ إِلَى الْإِمَامِ الَّذِي بَعْدَهُ كُلَّ شَيْءٍ عِنْدَهُ}}<ref>اصول كافی، ج۱، ص۲۷۷.</ref>. | |||
از معلّی بن خُنیس گفت: پرسیدم از امام صادق{{ع}} دربارۀ فرموده [[خدا]] ([[خداوند]] به شما [[فرمان]] میدهد که [[امانت‌ها]] را به اهلش بسپارید) فرمود: خداوند به امام نخستین دستور داد تا تمام آنچه نزد اوست به امام پس از خود بسپارد. | |||
'''آیۀ هفتم''': {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ}}<ref>«خداوند به عدل و احسان فرمان میدهد» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>. | |||
دلالت این [[آیه]] بر [[وجوب عدل]] به طور مطلق روشن است؛ زیرا در مباحث اصولی ثابت شده که مادّۀ امر همچون هیأت آن دلالت بر [[وجوب]] دارد، بنابراین {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ}} دلالت بر وجوب دارد، و عدم تقیید آن به قید خاصی دلالت بر اطلاق و شمول وجوب دارد»<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۲ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام]]، ج۲، ص ۱۶۹-۱۸۲.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||