اتباع در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

== معناشناسی ==

[[پیروی]] که معادل آن در زبان عربی "تبعیّت" است به معنای با کسی همراه شدن و امری را جست و جو کردن<ref>لسان العرب، ج۲، ص۱۳، «تبع».</ref>، یا‌‌ پُشت سر کسی راه رفتن و موافقت با [[فرمان]]<ref>المصباح، ص۷۲، «تبع».</ref> است، بنابراین در تفاوت این واژه با [[اطاعت]] می‌‌توان گفت که [[پیروی]] اعم از [[اطاعت]] است، زیرا در تحقق [[اطاعت]]، وجود امر و [[فرمان]] ضروری است؛ ولی در [[پیروی]] و تبعیّت لازم نیست حتماً امر و فرمانی باشد<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶]].</ref>.

# {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ}}<ref>«بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد» سوره آل عمران، آیه ۳۱</ref>؛

# {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند بگو: ای مردم! به راستی من فرستاده خداوند به سوی همه شمایم، همان که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست، هیچ خدایی جز او نیست که زنده می‌دارد و می‌میراند، پس به خداوند و فرستاده او پیامبر درس ناخوانده‌ای که به خداوند و قرآن او ایمان دارد ایمان بیاورید و از او پیروی کنید باشد که راهیاب گردید» سوره اعراف، آیه ۱۵۷-۱۵۸؛</ref>.

# {{متن قرآن|وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِنْ قَبْلُ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي}}<ref>«و بی‌گمان پیش از آن هارون به آنان گفته بود که: ای قوم من! شما با این (گوساله) آزمون شده‌اید و پروردگار شما (خداوند) بخشنده است پس، از من پیروی و از دستور من فرمانبرداری کنید» سوره طه، آیه ۹۰.</ref>.

 

=== معنای [[تبعیت]] ===

تبعیت [[پیروی]] کردن است، اما معنای اصلی آن، عبارت از: "در پی و حرکت پشت سر چیزی که اعم از مادّی و معنوی است<ref>مفردات راغب، ص۱۶۲، کلمه تبع.</ref> و اعم از جهت [[فکری]] و عملی است که همراه با [[اختیار]] و [[اراده]] است"<ref>التحقیق، ج۱، ص۳۵۸، کلمه تبع.</ref>.

 

مراد از [[تبعیت]]، [[پیروی]] همه‌جانبه در امور مادّی و معنوی، فردی و [[اجتماعی]] و از جهت [[اعتقادی]] و عملی است. بنابراین، برای [[سعادت]] و بهره‌مند شدن از [[ولایت ولی]] [[حق]]، باید واقعاً در عمل و [[اعتقاد]]، تابع و پیرو بود و باید همه‌جانبه باشد که [[تبعیض]] در [[تبعیت]] و [[مخالفت]] عمدی با یک مورد و اصرار بر آن و عدم [[توبه]] از آن، [[مخالفت]] با همه موارد دیگر است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>.

 

=== معنای [[اطاعت]] ===

اطاعت یعنی عمل کردن توأم با [[اختیار]]، رغبت و [[خضوع]] بر طبق آنچه امر یا [[حُکم]] شده است، پس رغبت و [[اشتیاق]] در عمل، نقش اساسی در [[صدق]] [[اطاعت]] دارد و الّا اگر عمل همراه با [[خضوع]] بدون رغبت باشد، دیگر [[اطاعت]] بر آن صدق نمی‌کند، بلکه [[کراهت]] و [[اجبار]] است"<ref>التحقیق، ج۷، ص۱۳۷، کلمه طوع، با مختصر تغییر در آن.</ref>. بنابراین، اگر در اکثر اطاعت‌ها، اثر و توجه [[قلبی]] [[مشاهده]] نمی‌شود، شاید علت اصلی آن، نداشتن [[شوق]] و رغبت و بر اثر [[عادت]] به آنها باشد و منشأ آن نیز، نداشتن [[شناخت]] و [[معرفت]] صحیح و مؤثر است که در صورت داشتن معرفت، شوق و توجه نیز حاصل خواهد شد.

 

=== تفاوت [[تبعیت]] با [[اطاعت]] ===

[[تبعیت]] دارای معنای عامی است که شامل [[اطاعت]] و غیر [[اطاعت]] می‌شود و [[اطاعت]]، همچنان که معنا شد، در مواردی است که امری یا حکمی باشد. پس [[تبعیت]] علاوه بر آن، شامل عمل کردن بر طبق [[سیره]] و [[رفتار]] نیز خواهد بود.

 

در [[قرآن مجید]]، در ۱۴ مورد، با کلمه {{متن قرآن|أَطِيعُوا}}:

#{{متن قرآن|قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ}}<ref> «بگو از خداوند و پیامبر فرمان برید و اگر پشت کردند (بدانند که) بی‌گمان خداوند کافران را دوست نمی‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۳۲</ref>؛

#{{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«و از خداوند و فرستاده (او) پیروی کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۲</ref>؛

#{{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ}}<ref>«و از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و (از بدی) بپرهیزید؛ بنابراین اگر رو بگردانید بدانید که تنها پیام‌رسانی روشن بر عهده فرستاده ماست» سوره مائده، آیه ۹۲</ref>؛

#{{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است پس، از خداوند پروا کنید و میانه خود را سازش دهید و اگر مؤمنید از خداوند و پیامبرش فرمان برید» سوره انفال، آیه ۱</ref>؛

#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند و پیامبر او فرمان برید و در حالی که سخن او را می‌شنوید از او رو مگردانید» سوره انفال، آیه ۲۰</ref>؛

#{{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و از خداوند و پیامبرش فرمانبرداری کنید و در هم نیفتید که سست شوید و شکوهتان از میان برود و شکیبا باشید که خداوند با شکیبایان است» سوره انفال، آیه ۴۶</ref>؛

#{{متن قرآن|وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِنْ قَبْلُ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي}}<ref>«و بی‌گمان پیش از آن هارون به آنان گفته بود که: ای قوم من! شما با این (گوساله) آزمون شده‌اید و پروردگار شما (خداوند) بخشنده است پس، از من پیروی و از دستور من فرمانبرداری کنید» سوره طه، آیه ۹۰</ref>؛

#{{متن قرآن|قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ}}<ref>«بگو: از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و اگر رو بگردانید جز این نیست که آنچه بر گردن او نهاده‌اند بر اوست و آنچه بر گردن شما نهاده‌اند بر شماست و اگر از او فرمان برید راهیاب می‌شوید و بر (عهده) پیامبر جز پیام‌رسانی آشکار نیست» سوره نور، آیه ۵۴</ref>؛

#{{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«و نماز را بپا دارید و زکات را بپردازید و از پیامبر فرمان برید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره نور، آیه ۵۶</ref>؛

#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳</ref>؛

#{{متن قرآن|أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ}}<ref>«آیا ترسیدید که پیش از رازگویی‌تان صدقه‌هایی بپردازید؟ حال که چنین نکردید و خداوند از شما در گذشت پس نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و پیامبرش فرمانبرداری کنید و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۳</ref>؛

#{{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ}}<ref>«و از خداوند فرمان برید و از پیامبر فرمانبرداری کنید پس اگر پشت کنید بر عهده پیامبر ما، تنها پیام‌رسانی آشکار است» سوره تغابن، آیه ۱۲</ref>؛

#{{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref> «هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید و سخن نیوش باشید و فرمان برید و (در راه خداوند) هزینه کنید که برای خودتان بهتر است؛ و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره تغابن، آیه ۱۶.</ref>، [[امر]] به [[اطاعت]] شده است.

 

و در ۱۱ مورد، [[پیامبران]] {{عم}} درخواست [[اطاعت]] با {{متن قرآن|أَطِيعُونِ}}:

#{{متن قرآن|وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«و تورات پیش از خود را راست می‌شمارم، و (آمده‌ام) تا برخی از چیزهایی را که بر شما حرام شده است حلال گردانم و نشانه‌ای از پروردگارتان برای شما آورده‌ام پس، از خداوند پروا و از من فرمانبرداری کنید!» سوره آل عمران، آیه ۵۰</ref>؛

#{{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«پس، از خداوند پروا کنید و از من فرمان برید» سوره شعراء، آیه ۱۰۸، ۱۱۰، ۱۲۶، ۱۳۱، ۱۴۴، ۱۵۰، ۱۶۳ و ۱۷۹</ref>؛

#{{متن قرآن|وَلَمَّا جَاءَ عِيسَى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَلِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}} <ref>«و چون عیسی برهان‌ها (ی روشن) آورد گفت: برای شما حکمت آورده‌ام و (آمده‌ام) تا برای شما چیزی را که در آن اختلاف دارید روشن گردانم پس، از خداوند پروا کنید و از من فرمان برید!» سوره زخرف، آیه ۶۳</ref>؛

#{{متن قرآن|أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«که خداوند را بپرستید و از او پروا کنید و از من فرمان برید» سوره نوح، آیه ۳.</ref> کرده‌اند که حاکی از اهمیت [[اطاعت]] از [[انبیا]] و [[اوصیا]] {{عم}} است و ترک [[اطاعت]] از آنان، [[حسرت]] و ندامتی جانکاه و [[ابدی]] در پی دارد، که چرا از [[اوامر]] [[پیامبران]] {{عم}} که موجب [[اصلاح]] و سعادتمندی و دوری از [[فساد]] می‌شد، [[اطاعت]] نکردیم‌؟!: {{متن قرآن|يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا}}<ref>«روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۶.</ref>.

 

تحقق [[حقیقی]] [[ولایت]] [[حق]] به [[تبعیت]] و [[اطاعت]] وابسته است، نَه اظهار مَحبت صِرف؛ زیرا در روایتی شرط‍ اساسی مَحبت [[اهل بیت پیامبر]] [[اسلام]] {{صل}}، [[تبعیت]] از [[سنّت]] و [[سیره]] آنان و [[اطاعت]] از [[احکام الهی]] قرار داده شده که به [[دلیل]] اهمیت آن، ذکر می‌کنیم: "[[امام محمد باقر]] {{ع}} فرمود: ای [[جابر]]. آیا کافی است برای کسی که ادّعای [[تشیع]] دارد، بگوید که [[دوستدار]] ما [[اهل بیت]] است‌؟ به [[خدا]] [[سوگند]]، [[شیعه]] ما نیست مگر آن کسی که تقوای [[خدا]] را رعایت و از او [[اطاعت]] نماید. [[شیعیان]] ما شناخته نمی‌شدند، مگر به [[تواضع]]، [[خشوع]] و [[فروتنی]] در [[عبادت]]، [[ادای امانت]]، بسیاری [[ذکر خدا]]، [[روزه]] گرفتن، [[نماز]] به پا داشتن، [[نیکی]] به والدین و رسیدگی به همسایگانی که [[فقیر]] و نیازمندند. همچنین رسیدگی به قرض داران و [[یتیمان]]، راستی در گفتار، [[تلاوت قرآن]] و بازداشتن زبان، از این که، جز [[نیکی]] به [[مردم]] نگویند، و [[شیعیان]] ما در بین اقوام خویش [[امین]] هستند. [[جابر]] می‌گوید: یا ابن [[رسول الله]] {{صل}}، ما کسی را با این خصوصیات نمی‌شناسیم. حضرت، خطاب به او فرمود: ای [[جابر]]! [[افکار]] و آرای مختلف، تو را از راه راست بیرون [[نبرد]]. آیا کافی است مردی بگوید: من [[علی]] {{ع}} را [[دوست]] دارم و از [[دوستداران]] او هستم‌؟ پس اگر بگوید من [[رسول‌الله]]!{{صل}} را [[دوست]] دارم، زیرا [[رسول خدا]] {{صل}} از [[علی]] {{ع}} بهتر است، ولی از [[سیره]] او [[پیروی]]، و به سنّتش عمل نکند، این [[دوستی]] برای او هیچ سودی نخواهد داشت؛ پس تقوای [[خدا]] را پیشه نمایید و برای آنچه نزد خداست، عمل کنید، زیرا بین [[خدا]] و بین هیچ کس، [[قرابت]] و [[خویشاوندی]] نیست؛ محبوبترین [[بندگان]] نزد [[خداوند]] و گرامی‌ترین آنان در پیشگاه او، با تقواترین و مطیع‌ترین آنان است؛ ای [[جابر]]!، جز با [[اطاعت]] و [[فرمانبرداری]] از [[خدای متعال]]، [[تقرّب]] به او حاصل نمی‌شود. تنها [[دوستی]] ما ([[آل]] [[محمّد]] {{صل}}) باعث [[رهایی]] از [[آتش]] نیست و هیچ یک از شما بر [[خدا]] حجتی ندارد. هر کس [[مطیع]] خداست، ولی و [[دوستدار]] ماست و هر کس [[نافرمانی خدا]] را نماید، با ما [[دشمن]] است. [[ولایت]] ما [[اهل بیت]]، جز با عمل به [[دستورهای الهی]] و [[پرهیز از گناه]] به دست نمی‌آید"<ref>{{متن حدیث|قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ {{ع}} يَا جَابِرُ أَ يَكْتَفِي مَنِ اتَّخَذَ التَّشَيُّعَ- أَنْ يَقُولَ بِحُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَوَ الله مَا شِيعَتُنَا إِلَّا مَنِ اتَّقَی الله وَ أَطَاعَهُ وَ مَا كَانُوا يُعْرَفُونَ إِلَّا بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّخَشُّعِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ كَثْرَةِ ذِكْرِ الله وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الْبِرِّ بِالْوَالِدَيْنِ وَ التَّعَهُّدِ لِلْجِيرَانِ مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْغَارِمِينَ وَ الْأَيْتَامِ وَ صِدْقِ ا الْحَدِيثِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ كَفِّ الْأَلْسُنِ عَنِ النَّاسِ إِلَّا مِنْ خَيْرٍ وَ كَانُوا أُمَنَاءَ عَشَائِرِهِمْ فِي الْأَشْيَاءِ قَالَ جَابِرٌ يَا ابْنَ رَسُولِ الله مَا نَعْرِفُ أَحَداً بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَقَالَ لِي يَا جَابِرُ لَا تَذْهَبَنَّ بِكَ الْمَذَاهِبُ حَسْبُ الرَّجُلِ أَنْ يَقُولَ أُحِبُّ عَلِيّاً صَلَوَاتُ الله عَلَيْهِ وَ أَتَوَلَّاهُ فَلَوْ قَالَ إِنِّي أُحِبُّ رَسُولَ الله {{صل}} وَ رَسُولُ الله خَيْرٌ مِنْ ععَلِيٍّ ثُمَّ لَا يَتَّبِعُ سِيرَتَهُ وَ لَا يَعْمَلُ بِسُنَّتِهِ مَا نَفَعَهُ حُبُّهُ إِيَّاهُ شَيْئاً فَاتَّقُوا الله وَ اعْمَلُوا لِمَا عِنْدَ الله لَيْسَ بَيْنَ الله وَ بَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی الله وَ أَكْرَمُهُمْ عَلَيْهِ أَتْقَاهُمْ لَهُ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ يَا جَابِرُ مَا يَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَی الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَی إِلَّا بِالطَّاعَةِ مَا مَعَنَا بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ لَا عَلَی الله لِأَحَدٍ مِنْكُمْ حُجَّةٌ مَنْ كَانَ لِلَّهِ مُطِيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِيٌّ وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ لَا تُنَالُ وَلَايَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ}}؛ صفات الشیعة، ص۱۲، ح۲۲؛ الکافی، ج۲، ص۷۴؛ وسائل‌الشیعة، ج۱۵، ص۲۳۴، باب ۱۸؛ بحارالأنوار، ج۶۷، ص۹۷، باب ۴۷؛ أعلام‌الدین، ص۱۴۳؛ الأمالی للصدوق، ص۶۲۵، المجلس الحادی و التسعون؛ الأمالی للطوسی، ص۷۳۵، ح۱۵۳۵-۱؛ تحف‌العقول، ص۲۹۵؛ روضه‌الواعظین، ج۲، ص۲۹۴؛ مجموعه‌ورام، ج۲، ص۱۸۵؛ مستطرفات‌السرائر، ص۶۳۶؛ مشکاة الأنوار، ص۵۹، الفصل الأول فی ذکر صفات الشیعة.</ref>.

 

در این برهه که [[خلیفه]] زمان {{ع}} غایب هستند، افراد باید از آنچه در [[قرآن کریم]] به آنان امر شده، [[اطاعت]] کنند و چون تشخیص آن، برای اکثر افراد مقدور نیست، لازم است، طبق سفارش [[ائمه اطهار]] {{عم}}، به [[فقیهان]] مراجعه کرده و از آنان در [[امور دینی]]، [[اطاعت]] کنند. آنان نیز برای سهولت در آن، کتابی با عنوان "رساله عملیه"، تألیف کرده‌اند که حاوی [[واجبات]] و [[محرّمات]] در مسائل فردی و [[اجتماعی]] افراد [[مسلمانان]] بوده که عمل به آنها، موجب [[سعادت]] و [[نجات]] از [[جهنم]] می‌شود<ref>[[عبدالله حق‌جو|حق‌جو، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن (کتاب)|ولایت در قرآن]]، ص۱۷۴-۱۷۷.</ref>.

 

== اتباع در آیات قرآن ==

تبعیّت و مشتقات آن ۱۷۴ بار در [[قرآن کریم]]<ref>المعجم الاحصائی، ج۱، ص۳۸۷؛ دائرة‌‌الفرائد، ج۴، ص۹.</ref> به کار رفته است و بیشتر بر دنباله‌‌روی معنوی<ref>لغت‌‌نامه قرآن کریم، ج۱، ص۴۰۲، «تبع».</ref> مانند [[اقتدا]]، [[امتثال]]، [[فرمانبرداری]] و [[اطاعت]] از امر<ref>تبیین اللغات، ج۱، ص۲۱۷، «تبع».</ref> در [[رفتار]]، گفتار، [[اعمال]] و حرکات و حتی [[فکر]] و [[اندیشه]]<ref>التحقیق، ج۲، ص۳۷۷، «تبع».</ref> و در مواردی هم بر دنباله‌‌روی [[حسی]] مانند [[پیروی]] [[موسی]] {{ع}} از [[حضرت خضر]] برای بهره‌‌مندی از [[علوم]] وی{{متن قرآن|قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا}}<ref> «موسی به او گفت: آیا از تو پیروی کنم به شرط آنکه از آن راهدانی که تو را آموخته‌اند به من بیاموزی؟» سوره کهف، آیه ۶۶.</ref> اطلاق شده است<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶]].</ref>.

 

[[آیات]] کریمه‌ای که مشتقات واژه [[اتباع|اتّباع]] در آنها به کار رفته، بر [[وجوب]] [[اتباع|اتّباع]] از [[اوامر و نواهی]] [[خداوند]] دلالت دارند ـ یعنی [[دستورات]] و فرمان‌هایی که به وسیله [[رهبران الهی]] برای [[مردم]] تبیین و [[ابلاغ]] شده است ـ و نیز بر [[وجوب]] [[اتباع|اتّباع]] و [[پیروی]] از [[رهبران الهی]] دلالت دارند. این [[آیات]] بر چند دسته اند:

 

آیاتی که با مضمون [[وجوب]] [[اتباع|اتّباع]] از امر [[خدا]] و [[رهبران الهی]] و ممنوعیت [[اتباع|اتّباع]] از امر [[جباران]] و [[رهبران]] [[مستکبر]] و [[طغیانگر]] وارد شدهاند، نظیر:

 

'''[[آیه]] اول:''' {{متن قرآن|اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ}}<ref>«از چیزى که از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروى کنید. و از اولیا و معبودهاى دیگر جز او، پیروى نکنید» سوره اعراف، آیه ۳.</ref>. در این [[آیه]] - همانگونه که روشن است - ابتدا امر به [[تبعیت از قرآن]] [[کریم]] آمده و سپس از [[تبعیت]] [[حاکمان]] و [[رهبران]] غیر [[الهی]] [[نهی]] شده است.

 

'''[[آیه]] دوم:''' {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ * وَآتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ * ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«ما بنى اسرائیل را کتاب آسمانى و حکومت و نبوّت بخشیدیم و از نعمت‌هاى پاکیزه به آنها روزى دادیم و آنان را بر جهانیان [= مردم عصر خویش] برترى بخشیدیم * و دلایل روشنى از امر (نبوّت و شریعت) در اختیارشان قرار دادیم؛ آنها اختلاف نکردند مگر بعد از علم و آگاهى؛ و این اختلاف به خاطر ستم و برترى‌جویى آنان بود؛ امّا پروردگارت روز قیامت در میان آنها در آنچه پیوسته اختلاف داشتند داورى مى‌کند * سپس تو را بر آیینی از فرمان قرار دادیم، پس از آن پیروی کن، و از هوای نفس جاهلان پیروی مکن» سوره جاثیه، آیه ۱۶-۱۸.</ref>.

 

[[فیروزآبادی]] در القاموس در شرح معنای {{متن قرآن|شَرِيعَةٍ}} - که در [[آیه]] پیشین آمده - می گوید: [[شریعت]] یعنی قانونی که [[خداوند]] برای بندگانش مقرر فرموده و [[مذهب]] ظاهر و مستقیم و راست<ref>{{عربی|الشَّرِيعَةُ: ما شَرَعَ اللَّه تعالَى لِعِبَادِه و الظاهر المستقيم من المذاهب}}؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ماده «شرع».</ref> و [[راغب اصفهانی]] در المفردات در شرح معنای {{متن قرآن|شَرَعَ}} می گوید: "شَرْع یعنی راه روشن؛ گفته می‌شود: شَرَعْتُ له طریقا. و الشَّرْعُ: مصدر بوده سپس نامی برای راه راست و روشن قرار داده شد و به آن گفتند: شِرع، شَرع و [[شریعت]]، و به عنوان استعاره در [[طریقت]] و راه و رسم [[الهی]] به کار برده می‌شود. {{متن قرآن|لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا}}<ref>«برای هریک از شما شرعت و منهاجی قرار دادیم» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref><ref>{{عربی|الشَّرْعُ: نهج الطّريق الواضح. يقال: شَرَعْتُ له طريقاً، و الشَّرْعُ: مصدر، ثم جعل اسماً للطريق النّهج، فقيل له: شِرْعٌ، و شَرْعٌ، و شَرِيعَةٌ، و استعير ذلك للطريقة الإلهيّة. قال تعالى:}} {{متن قرآن|لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا}}؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۴۵۰، ماده «شرع».</ref>.

 

بنابراین، معنای این جمله در [[آیه کریمه]] فوق: {{متن قرآن|ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا}} این است که: پس از [[قانون]] و شریعتی که برای [[فرمانروایی]] و [[حکومت]] بر [[بنی‌اسرائیل]] نازل کردیم: {{متن قرآن|وَآتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْأَمْرِ}}<ref>«و به آنان از کار (شریعت) برهان‌هایی (روشن) بخشیدیم» سوره جاثیه، آیه ۱۷.</ref>، [[قانون]] [[فرمانروایی]] و شریعتی بر تو - [[نبی اکرم]] [[محمد مصطفی]] {{صل}} - فرو فرستادیم و تو را [[قیم]] و [[مسئول]] آن قرار دادیم: {{متن قرآن|ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ}}<ref>«سپس تو را بر آبشخوری از کار (دین) برگماشتیم، از همان پیروی کن و از هوس‌های کسانی که (چیزی) نمی‌دانند پیروی مکن» سوره جاثیه، آیه ۱۸.</ref> اکنون به تو [[دستور]] [[تبعیت]] و [[پیروی]] از این [[قانون]] و [[شریعت]] می دهیم: {{متن قرآن|فَاتَّبِعْهَا}} و اینکه از [[هوای نفس]] [[جاهلان]] و بیدانشان [[پیروی]] نکن: {{متن قرآن|وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}. این بخش از [[آیه]] به طور ضمنی [[حاکمیت]] [[حاکمان]] غیر [[الهی]] را حاکمیتی مبتنی بر [[جهل]] و [[هوای نفس]] که نقطه مقابل [[علم]] و [[عدالت]] است، معرفی می کند: {{متن قرآن|وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«از هوای نفس جاهلان پیروی مکن» سوره جاثیه، آیه ۱۸.</ref>.

 

اینکه مقصود از {{متن قرآن|شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ}} [[قانون]] [[فرمانروایی]] است، بسیار روشن است و قرائن دال بر آن متعدد است:

# '''قرینه اول:''' کلمه {{متن قرآن|الْأَمْرِ}} در {{متن قرآن|مِنَ الْأَمْرِ}} به معنای [[فرمان]] است؛ بنابراین، شریعتی که بر [[رسول اکرم]] {{صل}} فرو فرستاده شده [[شریعت]] [[فرمانروایی]] است.

# '''قرینه دوم:''' اینکه این [[شریعت]] در پی [[شریعت]] [[موسی]] {{ع}} آمده که بر [[بنی‌اسرائیل]] فرو فرستاده شده است و از آنجا که [[شریعت]] [[موسی]] {{ع}} بنابر آنچه در همین [[آیات]] آمده: {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ}}<ref>«به بنی‌اسرائیل کتاب و حکم و نبوت را عطا کردیم» سوره جاثیه، آیه ۱۶.</ref> و نیز {{متن قرآن|وَآتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْأَمْرِ}}<ref>«و به آنان دستور و فرمان روشن تعلیم کردیم» سوره جاثیه، آیه ۱۷.</ref> [[فرمان]] و [[دستور]] [[حکومت]] و اداره [[شئون]] [[مردم]] بوده، بنابراین، [[شریعت]] [[محمد]] {{صل}} نیز که در پی آن [[شریعت]] آمده برای همین منظور - یعنی [[حکومت]] و اداره [[شئون]] [[مردم]] - فرستاده شده است.

# '''قرینه سوم:''' واژه [[شریعت]] به معنای راه [[زندگی]] است و راه [[زندگی]] همان [[قانون]] [[فرمانروایی]] و [[حکومت]] بر [[جامعه]] است؛ زیرا هر قانونی که به وسیله [[حکومتی]] [[اجرا]] می شود، راه [[زندگی]] [[مردم]] را ترسیم می کند و در [[حقیقت]] [[قانون]] هر [[جامعه]] ای راه و [[آیین]] [[زندگی]] [[مردم]] آن [[جامعه]] است.

 

بنابراین، [[آیات]] فوق به روشنی دلالت بر این دارند که تنها [[قانون]] و فرمانی [[شایسته]] [[حکمرانی]] بر [[جامعه بشر]] است و [[استحقاق]] [[پیروی]] و عمل دارد که [[شریعت]] و [[قانون]] [[حکومت الهی]] باشد و هیچ [[قانون]] دیگری [[شایسته]] [[تبعیت]] و [[پیروی]] نیست؛ زیرا هر [[قانون]] دیگری مبتنی بر [[جهل]] و [[هوای نفس]] [[قانون]] گذارانی است که به سبب [[نادانی]] و [[هواپرستی]]، فاقد دو شرط اصلی [[حاکمیت]] [[مشروع]]، یعنی [[علم]] و عدالتند؛ همان که در [[آیه]] هشتاد و نهم از [[سوره یونس]] {{ع}} - خطاب به [[موسی]] {{ع}} و [[هارون]] - آمده است: {{متن قرآن|فَاسْتَقِيمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«استوار و راست کردار باشید و از راه جاهلان پیروی نکنید» سوره یونس، آیه ۸۹.</ref>.

 

[[آیه]] ذیل با مضامینی نظیر [[آیه]] فوق الذکر و با تفصیل و توضیح بیشتری بر [[حاکمیت]] منحصر به فرد [[خدا]] و انحصار [[حق حاکمیت]] و [[تشریع]] در [[ذات مقدس]] [[پروردگار]] دلالت دارد:

 

'''[[آیه]] سوم:''' {{متن قرآن|شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ * وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتَابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ * فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«آیینى را براى شما مقرر نمود که به نوح توصیه کرده بود؛ و آنچه را بر تو وحى فرستادیم و به ابراهیم و موسى و عیسى سفارش کردیم این بود که: همان دین (خالص) را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید. و آنچه مشرکان را به آن دعوت مى‌کنید [= توحید] بر آنها گران است. خداوند هرکس را بخواهد برمى‌گزیند، و کسى را که توبه کند به سوى هدایت مى‌نماید. * آنان پراکنده نشدند مگر بعد از آنکه علم و آگاهى به سراغشان آمد؛ و این (تفرقه‌جویى) به خاطر انحراف از حق بود؛ و اگر فرمانى از سوى پروردگارت صادر نشده بود که تا سرآمد معیّنى (زنده و آزاد) باشند، در میان آنها داورى مى‌شد (و به کیفر خود مى‌رسیدند)؛ و کسانى که بعد از آنها وارثان کتاب شدند نسبت به آن در شکى توأم با بدگمانى‌اند! * پس به همین خاطر تو (نیز آنان را به سوى این آیین توحیدى) دعوت کن و آنچنان که مأمور شده‌اى استقامت نما، و از هوى و هوس‌هاى آنان پیروى مکن، و بگو: "به تمام کتاب‌هایى که خدا نازل کرده ایمان آورده‌ام و مأمورم در میان شما عدالت را اجرا کنم؛ خداوند پروردگار ما و شماست؛ (نتیجه) اعمال ما از آن ماست و (نتیجه) اعمال شما از آن شما؛ خصومت شخصى در میان ما و شما نیست؛ و خداوند ما و شما را (در قیامت) جمع مى‌کند، و بازگشت (همه) به سوى اوست"» سوره شوری، آیه ۱۳-۱۵.</ref>.

 

خلاصه مطالبی که از این [[آیات]] استفاده می شود، عبارت است از:

 

نتیجه اینکه از این [[آیات]] چنین استفاده می شود: [[شریعت]] [[خدا]] و [[قانون]] او تنها [[شریعت]] و قانونی است که راه راست [[زندگی]] را به [[مردم]] می آموزد و [[عدالت]] و [[راستی و درستی]] را در [[جامعه بشر]] تحقق می بخشد و [[مأموریت رسول خدا]] {{صل}} [[برپایی حکومت عدل]] بر مبنای [[قوانین الهی]] است و این [[فرمانروایی]] تنها [[فرمانروایی]] [[مشروع]] و مبتنی بر [[عدل]] و [[دانایی]] است.

 

اینکه در این [[آیه]] [[مأموریت رسول خدا]] {{صل}} "[[اقامه عدل]]" در بین [[مردم]] معرفی شده با اینکه در [[آیه]] دیگری [[مأموریت رسول خدا]] {{صل}} منحصراً [[عبادت]] مخلصانه [[خدا]] و [[اسلام]] معرفی شده است: {{متن قرآن|إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَيْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}<ref>«تنها مأموریت من پرستش خدایی است که این شهر را قرق‌گاه خود ساخته و همه چیز از آنِ اوست، و مأموریت یافته‌ام که از سرسپردگان -اسلام آورندگان- باشم» سوره نمل، آیه ۹۱.</ref>.

 

دلالت بر این دارد که از دیدگاه [[قرآن]] "[[عبادت]] مخلصانه [[خدا]]" و "[[اسلام]]" و "[[عدل]]" عین یکدیگرند و [[اسلام]] همان [[عدل]] است و [[عدل]] همان [[عبادت]] مخلصانه خداست، [[آیات]] ذیل [[شاهد]] دیگری بر این مدعای‌اند:

 

اگر بر این [[آیات]] [[آیه]] {{متن قرآن|وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ}} را نیز بیافزاییم این نتیجه به دست می آید که در [[قرآن کریم]]، "[[اسلام]]"، "[[عبادت]] مخلصانه [[خدا]]"، "[[عدل کامل]] و مطلق" و "[[استقامت]]" همگی به یک معنایند و [[مأموریت رسول خدا]] {{صل}} یک [[مأموریت]] است که همان [[اقامه عدل]] و [[امر به عدل]]: {{متن قرآن|وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ}} و [[اسلام]] نخستین و [[رهبری]] قافله [[مسلمین]]: {{متن قرآن|أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ}}<ref>«فرمان یافته‌ام که نخستین کس باشم که تسلیم (خداوند) می‌شود» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref> و [[عبادت]] مخلصانه [[خدا]]: {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ}} و [[رهبری]] قافله عابدان یکتاپرست: {{متن قرآن|فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ}}<ref>«من نخستین پرستنده (ی اوی) ام» سوره زخرف، آیه ۸۱.</ref> و [[استقامت]] خود و [[پیروان]] یا به تعبیری دیگر راهبری رهروان [[استقامت]] پیشه است: {{متن قرآن|فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ}}<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>.

آیاتی که بر تلازم بین [[محبت خدا]] و [[اتباع|اتّباع]] از [[خدا]] و [[رسول]] از یک سو، و بین [[محبت خدا]] و [[بیزاری]] و ترک [[پیروی]] از [[فرمانروایان]] غیر [[الهی]] از سوی دیگر دلالت دارند، نظیر:

۱. {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ}}<ref>«بگو: "اگر خدا را دوست مى‌دارید، از من پیروى کنید؛ تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد؛ و گناهانتان را ببخشد؛ و خدا آمرزنده مهربان است". بگو: "از خدا و پیامبر، اطاعت کنید؛ و اگر سرپیچى کنید، خداوند کافران را دوست نمى‌دارد"» سوره آل عمران، آیه ۳۱-۳۲.</ref>.

 

در این [[آیه]] به چند اصل اساسی در [[جهان‌بینی سیاسی اسلام]] اشاره شده است. از جمله اینکه نتیجه و لازم غیر قابل انفکاک [[عشق]] و [[محبت]] نسبت به [[خدا]] [[تبعیت]] از [[رسول الله]] {{صل}} است. بنابراین، عدم [[تبعیت]] از [[رسول خدا]] کاشف از عدم [[محبّت]] نسبت به ذات [[اقدس]] [[حق]] است. به این اصل مهم در جای دیگری از [[قرآن کریم]] نیز اشاره شده است.

 

۲. {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ * إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ * وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ * يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * إِنَّمَا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ * وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ}}<ref>«بعضى از مردم، غیر از خداوند همتایانى (براى پرستش) انتخاب مى‌کنند؛ و آنها را همچون خدا دوست دارند. امّا کسانى که ایمان آورده‌اند، محبتشان به خدا، شدیدتر است. و کسانى که ستم کردند، (و معبودى غیر خدا برگزیدند،) هرگاه عذاب الهى را مشاهده کنند، خواهند دانست که تمامِ قدرت، از آنِ خداست؛ و خداوند، سخت کیفر است؛ * در آن هنگام، پیشوایان (گمراه کننده) از پیروان خود، بیزارى مى‌جویند؛ و عذاب الهى را مشاهده مى‌کنند؛ و دستشان از همه جا کوتاه مى‌شود. * (در این هنگام) پیروان مى‌گویند: "کاش بار دیگر به دنیا برمى‌گشتیم، تا از آنها [= پیشوایان گمراه] بیزارى جوییم، آنچنان‌که آنان (امروز) از ما بیزارى جستند!" (آرى،) خداوند این چنین اعمال آنها را به صورتى حسرت‌آور به آنان نشان مى‌دهد؛ و از آتش دوزخ، هرگز خارج نخواهند شد. * اى مردم! از نعمت‌هاى حلال و پاکیزه‌اى که در زمین است بخورید؛ و از گام‌هاى شیطان، پیروى نکنید؛ زیرا او، دشمن آشکار شماست. * او شما را فقط به بدى و کار زشت فرمان مى‌دهد؛ (و نیز دستور مى‌دهد) آنچه را که نمى‌دانید، به خدا نسبت دهید. * و هنگامى که به آنها گفته شود: "از آنچه خدا نازل کرده است، پیروى کنید" مى‌گویند: "نه، ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروى مى‌نماییم". آیا اگرچه پدران آنها، چیزى نمى‌فهمیدند و هدایت نمى‌یافتند (باز هم باید از آنها پیروى کنند؟!)» سوره بقره، آیه ۱۶۵-۱۷۰.</ref>.

 

در این [[آیات]]، رابطه [[محبت خدا]] و [[تبعیت]] از [[آیات]] او از یکسو و رابطه [[محبّت]] [[مستکبران]] با [[تبعیت]] آنان از سوی دیگر مطرح گردیده است. همچنین رابطه [[دشمنی]] و [[خصومت]] با [[شیطان]]، با [[نفی]] [[تبعیت]] از او تبیین گردیده است.

 

براساس این مطالب، [[تبعیت]] و [[پیروی]] از [[خدا]] و [[رسول]]، نتیجه حتمی [[محبّت]] خداست و [[تبعیت]] و [[پیروی]] از [[رهبران]] [[مستکبر]] و [[شیطانی]] نیز نتیجه [[محبت]] آنان است: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ}} و دوری از [[شیطان]] و [[رهبران]] [[شیطانی]] و عدم [[پیروی]] از آنان نیز نتیجه [[نفرت]] و [[تبرّی]] از آنهاست {{متن قرآن|وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ}}. در صورت [[دشمنی]] با [[شیطان]] است که می توان از [[تبعیت]] او و دنبالهروی گامهای [[گمراه]] او [[رهایی]] یافت.

 

بدین ترتیب نقش مهم [[تولّی و تبرّی]] را در [[نظام سیاسی اسلام]] می توان دریافت؛ زیرا براساس آیاتی که [[گذشت]]، بنیاد [[فرمانبری]] و [[فرمانروایی]] در [[نظام سیاسی اسلام]] بر [[محبّت]] و [[عشق]] نسبت به [[خداوند]] و [[رهبران الهی]] و [[نفرت]] از [[شیطان]] و [[رهبران]] [[شیطانی]] [[استوار]] است.

 

از [[آیات]] گذشته در همین رابطه چند مطلب دیگر نیز استفاده می شود:

۱. شرط [[محبوبیت]] نزد [[خدا]] [[تبعیت]] از [[رسول اکرم]] {{صل}} است: {{متن قرآن|فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ}}. بنابراین، آنها که در پی جلب [[رضا]] و [[محبت]] [[خداوند]] هستند، باید از [[رسول خدا]] {{صل}} [[تبعیت]] و [[پیروی]] کنند؛ زیرا به جز [[تبعیت]] و [[پیروی]] از [[رسول خدا]] {{صل}} راهی به سوی [[رضای خدا]] و محبوب بودن نزد او و [[مغفرت]] او وجود ندارد.

 

[[کلینی]] در [[اصول کافی]] به [[سند صحیح]] روایتی را از [[امام صادق]] {{ع}} [[نقل]] کرده است که [[امام]] فرمود: "آن کس که [[دوست]] دارد بداند [[خدا]] او را [[دوست]] دارد به [[طاعت]] ما عمل کند و از ما [[پیروی]] کند، آیا فرموده [[خدای عزوجل]] را به پیامبرش {{صل}} نشنیده است: "بگو: اگر [[خدا]] را [[دوست]] دارید از من [[پیروی]] کنید [[خدا]] شما را [[دوست]] خواهد داشت، و [[گناه]] شما را خواهد بخشید" به [[خدا]] [[سوگند]] کسی [[مطیع خدا]] نخواهد شد مگر آنکه [[خداوند]] [[پیروی]] از ما را بخشی از اطاعتش مقرر کرده باشد، نه به [[خدا]] [[سوگند]]، هیچ بنده‌ای از ما [[پیروی]] نمی‌کند مگر آنکه [[خداوند]] او را [[دوست]] بدارد"<ref>{{متن حدیث|وَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ يُحِبُّهُ فَلْيَعْمَلْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ لْيَتَّبِعْنَا أَ لَمْ يَسْمَعْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ {{صل}} {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ}} وَ اللَّهِ لَا يُطِيعُ اللَّهَ عَبْدٌ أَبَداً إِلَّا أَدْخَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِي طَاعَتِهِ اتِّبَاعَنَا وَ لَا وَ اللَّهِ لَا يَتَّبِعُنَا عَبْدٌ أَبَداً إِلَّا أَحَبَّهُ اللَّهُ}}؛ اصول کافی، ج۸، ص۱۴.</ref>.

 

۲. إعراض از [[اطاعت خدا]] و [[رسول]] [[کفر]] است و [[نفرت]] [[خدا]] را در پی دارد: {{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ}}<ref>«پس اگر از اطاعت خدا و رسول روی‌گردانند، هر آینه خداوند کافران را دوست ندارد» سوره آل عمران، آیه ۳۲.</ref>.

 

۳. [[ایمان]] با [[محبت خدا]] و [[رسول]]، بلکه با اشدیت [[محبت خدا]] و [[رسول]] از هر [[محبت]] دیگری تلازم دارد {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ}} این مطلب در [[آیات]] دیگری از [[قرآن کریم]] مورد تأکید قرار گرفته است؛ نظیر: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}}<ref>«بگو: اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و وابستگان قبیله‌تان و اموالی که به‌دست آورده‌اید و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و خانه‌هایی که دلخواه شماست، از خدا و رسولش و جهاد در راه خدا محبوب‌تر است، پس در انتظار باشید که خدای متعال، فرمانش را فروفرستد و خداوند مردم از دین برون رفته را هدایت نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۲۴.</ref>.

 

[[بخاری]] [[محدث]] معروف [[اهل سنت]] در کتاب خود [[روایت]] کرده است: [[احمد بن حنبل]] در کتاب خود از [[عبدالله بن هشام]] [[روایت]] کرده است: همراه با [[پیامبر]] بودیم درحالی‌که دست [[عمر]] را گرفته بود. [[عمر]] به ایشان گفت: ای [[رسول خدا]] همانا تو نزد من از همه چیز جز نفس خودم محبوب‌تری. پس [[پیامبر]] {{صل}} فرمود: نه، [[سوگند]] به کسی که جانم در دست اوست، مگر آنکه از نفس خودت نزد تو محبوب‌تر باشم... تا آخر [[روایت]].<ref>{{متن حدیث|قَالَ: كنَّا مَعَ النَّبِي وَ هْوَ آخِذٌ بِيدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: يا رَسُولَ الله لأَنْتَ أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ كلِّ شَىْءٍ إِلّا مِنْ نَفْسِي‌. فَقَالَ النَّبِي {{صل}} لا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيدِهِ حَتَّى أَكونَ أَحَبَّ إِلَيك مِنْ نَفْسِك...}} تا آخر [[حدیث]]؛ البخاری، صحیح بخاری، ج۴، ص۱۴.</ref>.

 

همین [[روایت]] را [[احمد بن حنبل]] در [[مسند]] [[نقل]] کرده است: "[[ایمان]] نیاورد از شما کسی تا آنکه من از خود او نزد او محبوب‌تر باشم"<ref>{{متن حدیث|لا يؤمن احدكم حتی اكون عنده احبّ اليه من نفسه}}؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۴، ص۲۸۵ و ۴۱۰.</ref>.

 

همچنین [[بخاری]] در کتاب خود [[روایت]] کرده است: "[[ایمان]] نیاورد از شما کسی تا آنکه من نزد او از [[پدر]] و فرزندش و از همه [[مردم]] نزد او محبوب‌تر باشم"<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَالَ النَّبِي {{صل}}: "لا يؤْمِنُ أَحَدُكمْ حَتَّى أَكونَ أَحَبَّ إِلَيهِ مِنْ وَالِدِهِ وَوَلَدِهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ}}البخاری، صحیح بخاری، ج۱، ص۱۲.</ref>.

 

۴. مقصود از [[تبعیت]] [[رسول خدا]] {{صل}} [[اطاعت]] از [[فرمان خدا]] و [[رسول]] است؛ چنانکه در [[آیه]] بعد از [[آیه]] {{متن قرآن|إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ...}} می فرماید: {{متن قرآن|قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ}}.

 

ضمناً از مجموع این [[آیات]] استفاده می شود آنان که [[خداوند]] [[محبت]] و مودّتشان را [[واجب]] کرده است، [[اطاعت]] آنان [[واجب]] است و لازمه [[وجوب محبت]] و [[مودّت]] آنان، [[وجوب اطاعت]] آنان است.

 

'''توضیح اینکه:''' [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ}}<ref>«اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید، خدا شما را دوست خواهد داشت» سوره آل عمران، آیه ۳۱.</ref> متضمن دو مقدمه پنهان است:

# مقدمه اول: "هر آنکه محبوبی دارد از او [[تبعیت]] و [[پیروی]] می‌کند"<ref>{{عربی|كل محبّ لمحبوب متبع له}}.</ref>.

# مقدمه دوم: "آنکس که پیرو خداست پیرو [[رسول]] اوست"<ref>{{عربی|كل متبّع للّه متبع لرسوله}}.</ref>.

 

نتیجه این دو مقدمه مضمره همان است که در [[آیه کریمه]] آمده است که: {{متن قرآن|إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي...}}.

 

توضیح قضیّه شرطیّه {{متن قرآن|إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي}} چنین است: {{عربی|إن لم تتبعوني فانكم لا تحبون الله}}، "اگر از من [[تبعیت]] نکنید پس [[خدا]] را [[دوست]] ندارید" [[صدق]] این قضیّه شرطیّه با مدلول مطابقی و مفهومش متوقف بر تلازم بین مقدم و [[تالی]] در جمله {{متن قرآن|إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي}} است و تلازم بین مقدم و [[تالی]] در این قضیه بر آن دو مقدمه مذکور در فوق متوقف است؛ زیرا بدون [[صدق]] دو مقدمه مذکور تلازم بین مقدم و [[تالی]] در آن جمله تحقق نخواهد یافت.

 

بنابراین، [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي...}} به دلالت التزامی بر قضیه "کل [[محبّ]] لمحبوب متّبع له" دلالت می کند که چنین نتیجه می دهد هر کس که محبتش از سوی [[خدا]] [[واجب]] باشد، [[اتباع|اتّباع]] او نیز که به معنای [[پیروی]] و [[اطاعت]] از اوست، [[واجب]] است. بر این اساس، [[وجوب]] [[محبّت]] و [[مودّت]] قربای [[رسول الله]] {{صل}} به طور مطلق که در [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى}} بیان شده است، بر [[وجوب اطاعت]] و [[پیروی]] از آنان دلالت دارد.

 

و با توجه به اینکه در [[قرآن کریم]] به مقتضای [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}} تنها کسی که بعد از [[خدا]] و [[رسول]] اطاعتش به طور مطلق [[واجب]] شده [[اولو الامر]] است. بنابراین و با توجه به [[وجوب اطاعت]] قربای [[رسول خدا]] {{صل}} به موجب [[آیه]] [[وجوب]] [[مودّت]]، معلوم می شود مصداق "[[اولو الامر]]"ی که اطاعتش [[واجب]] است، قربای [[رسول الله]] {{صل}} می باشند<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>.

 

آیاتی که بر دوران امر بین [[اتباع|اتّباع]] و [[اطاعت از خدا]] و [[رسول]] از یکسو و [[اتباع|اتّباع]] و [[اطاعت]] از [[هوای نفس]] از سوی دیگر دلالت دارند.

 

از [[آیات]] کریمه [[قرآن]] چنین استفاده می شود که به جز [[خدا]] و آنها که [[اتباع|اتّباع]]شان و [[پیروی]] از ایشان [[اتباع|اتّباع]] و [[پیروی]] از خداست - چون [[خداوند]] [[دستور]] به [[اتباع|اتّباع]] آنها صادر فرموده است - هر متبوع دیگری فرمانش، [[فرمان]] [[هوای نفس]] و [[اتباع|اتّباع]] از او، [[اتباع|اتّباع]] از [[هوای نفس]] است.

 

و از آنجا که متبوع بودن، یعنی مطاع بودن و [[اتباع|اتّباع]] به معنای [[اطاعت]] کامل است و [[اطاعت]]، [[حقیقت]] [[عبادت]] است، چنان‌که سابقاً توضیح دادیم، لهذا [[برگزیدن]] هر متبوعی جز [[خداوند متعال]] و آن کس که [[پیروی]] از او به [[دستور خداوند]] [[پیروی]] از [[خداوند]] است، به معنای [[پرستش]] خدایی غیر [[خداوند متعال]] است.

 

این مطالب را می توان به روشنی در [[آیات]] کریمه ذیل ملاحظه کرد: {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ * وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ * أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}<ref>«و این کتاب [= قرآن] را به حق بر تو نازل کردیم، درحالى‌که کتب پیشین را تصدیق مى‌کند، و نگاهبان و حاکم بر آنهاست؛ پس بر طبق آنچه خدا نازل کرده، در میان آنها حکم کن و از هوا و هوس‌هاى آنان پیروى نکن؛ و از احکام الهى، روى مگردان. ما براى هر کدام از شما (امت ها)، آیین و طریقه روشنى قرار دادیم؛ و اگر خدا مى‌خواست، همه شما را امّت واحدى قرار مى‌داد؛ ولى خدا مى‌خواهد شما را در آنچه به شما ارزانى داشته بیازماید؛ (و استعدادهاى مختلف شما را پرورش دهد) پس در نیکی‌ها بر یکدیگر سبقت جویید. بازگشت همه شما، به سوى خداست؛ و از آنچه در آن اختلاف مى‌کردید؛ (در قیامت) به شما خبر خواهد داد. * و در میان آنها [= اهل کتاب]، طبق آنچه خداوند نازل کرده، داورى کن؛ و از هوس‌هاى آنان پیروى مکن؛ و از آنها برحذر باش، مبادا تو را نسبت به بخشى از آنچه خداوند بر تو نازل کرده، منحرف سازند؛ و اگر آنها (از حکم و داورى تو)، روى گردانند، بدان که خداوند مى‌خواهد آنان را به خاطر پاره‌اى از گناهانشان مجازات کند؛ و بسیارى از مردم فاسقند. * آیا آنها حکم جاهلیّت را (از تو) مى‌خواهند؟! و چه کسى بهتر از خدا، براى قومى که اهل ایمان و یقین هستند، حکم مى‌کند؟!» سوره مائده، آیه ۴۸-۵۰.</ref>.

 

از این [[آیات]] کریمه - در رابطه با موضوع مورد بحث - مطالب زیر استفاده می شود:

 

'''مطلب اول:''' میان [[حکم]] به [[ما انزل الله]] [[علی]] رسوله و [[اتباع|اتّباع]] هوی قضیه منفصله حقیقیه مانعة‌الجمع و الخلو برقرار است. [[حکم]] به [[ما انزل الله]] [[علی]] رسوله ملازم با [[نفی]] [[اتباع|اتّباع]] هوی است و [[اتباع|اتّباع]] هوی نیز با [[نفی]] [[حکم]] به [[ما انزل الله]] ملازمت دارد و [[نفی]] [[اتباع|اتّباع]] هوی راهی به جز [[اتباع|اتّباع]] [[ما انزل الله]] ندارد و هر [[انحرافی]] از [[ما انزل الله]] مصداق [[اتباع|اتّباع]] [[هوای نفس]] است: {{متن قرآن|فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ}}<ref>«پس بر طبق آنچه خدا نازل کرده، در میان آنها حکم کن و از هوا و هوس‌هاى آنان پیروى نکن؛ و از احکام الهى، روى مگردان» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref>، {{متن قرآن|وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ...}}<ref>«و در میان آنها [= اهل کتاب]، طبق آنچه خداوند نازل کرده، داورى کن؛ و از هوس‌هاى آنان پیروى مکن» سوره مائده، آیه ۴۹.</ref>.

 

این قضیه منفصله مانعه الجمع و الخلو در بسیاری از [[آیات]] کریمه [[قرآن]] بیان شده و مورد تأکید قرار گرفته است. نظیر:

 

تعبیر به "إله قرار دادن [[هوای نفس]]" چنان‌که در [[آیه]] اخیر آمده، به معنای [[تبعیت]] و [[اطاعت]] از [[هوای نفس]] است و مؤید دیگری است بر آنچه کراراً توضیح داده و مورد تأکید قرار دادیم که در [[قرآن کریم]] [[عبادت]] به معنای [[اطاعت]] و [[تبعیت]] خاضعانه است و از آنجا که "إله" به معنای [[معبود]] است، لهذا [[پیروی]] از [[هوای نفس]] در برابر [[اطاعت]] [[اوامر خدا]] و [[رسول]]، [[عبادت]] و [[پرستش]] [[هوای نفس]] و إله قلمداد نمودن و به الوهیتپذیرفتن خواسته و [[هوای نفس]] است.

 

همین مضمون در [[آیه]] دیگری نیز آمده است: {{متن قرآن|أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا}}<ref>«آیا دیده‌ای آن را که هوای خود را معبود خود قرار داده است؟ آیا تو می‌توانی عهده‌دار دفاع و حمایت از او باشی؟» سوره فرقان، آیه ۴۳.</ref>.

 

در هر صورت، این مجموعه [[آیات]] و [[آیات]] دیگر آشکارا دلالت بر این [[حقیقت]] دارند که میان [[پیروی]] از [[هوای نفس]] و [[پیروی]] از [[خدا]] و [[رسول]]، تلازم عکسی وجود دارد؛ به گونه ای که [[اطاعت از خدا]] و [[رسول]] با [[نفی]] [[تبعیت]] از [[هوای نفس]] و [[تبعیت]] از [[هوای نفس]] با [[نفی]] [[اطاعت از خدا]] و [[رسول]] تلازم دارد.

 

 

 

مؤید این مطلب، [[آیات شریفه]] [[سوره یونس]] است. آنجا که [[خدای متعال]] در راستای [[نقل]] داستان [[موسی]] {{ع}} و [[فرعون]] می فرماید: {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِينٍ * إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ * يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ}}<ref>«ما، موسى را با آیات خود و دلیل آشکارى فرستادیم * به سوى فرعون و اطرافیانش؛ امّا آنها از فرمان فرعون پیروى کردند؛ درحالى‌که فرمان فرعون، مایه رشد و نجات نبود. * روز قیامت، او در پیشاپیش قومش خواهد بود؛ و (به جاى چشمه‌هاى زلال بهشت) آنها را وارد آتش مى‌کند؛ و چه بد آبشخورى است (آتش)، که بر آن وارد مى‌شوند!» سوره هود، آیه ۹۶-۹۸.</ref>.

 

در این [[آیات]]، از [[تبعیت]] از [[فرعون]]، به صراحت به [[تبعیت]] از امر او تعبیر و اعلام شده که نتیجه [[پذیرش رهبری]] و [[حاکمیت]] او در [[روز قیامت]]، گرفتار آمدن به [[سرنوشت]] سیاه و شقاوتمندانه ای است که [[فرعون]] بدان گرفتار خواهد شد.

 

[[تطبیق]] [[تبعیت]] بر [[اطاعت]] [[امر]] در [[آیات]] دیگری از [[قرآن کریم]] نیز آمده است. نظیر: {{متن قرآن|فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«پس آن کس که از من پیروی نمود، از من است و آن کس که از من فرمانبری نکند، همانا تو بخشنده مهربانی» سوره ابراهیم، آیه ۳۶.</ref>.

 

در [[آیه]] فوق [[تقابل]] میان {{متن قرآن|مَنْ تَبِعَنِي}} و {{متن قرآن|مَنْ عَصَانِي}} قرینه روشنی است بر اینکه مراد از "[[تبعیت]]"[[اطاعت]] [[امر]] است.

 

{{متن قرآن|وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ}}<ref>«و این قوم "عاد" بودند که آیات پروردگارشان را انکار کردند؛ و از اطاعت پیامبرانشان سر برتافتند؛ و از فرمان هر ستمگر حق ستیز، پیروى کردند!» سوره هود، آیه ۵۹.</ref>.

 

{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ * فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ}}<ref>«به یقین کسانى که بعد از روشن شدن راه هدایت براى آنها، پشت به آن کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهاى طولانى فریفته است. * این به خاطر آن است که آنان به کسانى که از نزول وحى الهى ناخشنود بودند گفتند: "ما در بعضى از امور از شما پیروى مى‌کنیم" درحالى‌که خداوند پنهان‌کارى آنان را مى‌داند. * حالِ آنها چگونه خواهد بود هنگامى‌که فرشتگان (مرگ) بر صورت و پشت آنان مى‌زنند و جانشان را مى‌گیرند؟! * این به خاطر آن است که آنها از آنچه خداوند را به خشم مى‌آورد پیروى کردند، و از آنچه موجب رضاى اوست ناخشنود بودند؛ از این رو (خداوند) اعمالشان را نابود کرد» سوره محمد، آیه ۲۵-۲۸.</ref>.

 

در این [[آیات]]؛ همانگونه که ملاحظه می شود، جمله {{متن قرآن|سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ}} با جمله {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ}} تبیین شده که [[شاهد]] دیگری بر انطباق "[[اتباع|اتّباع]]" بر "[[اطاعت]] [[امر]]" در کاربری های [[قرآن کریم]] است.

 

{{متن قرآن|وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي}}<ref>«و همانا پروردگار شما خداوند رحمان است. پس از من پیروی کنید و فرمان مرا اطاعت کنید» سوره طه، آیه ۹۰.</ref>.

 

در هر صورت، آنچه مسلّم است، این است که [[اطاعت]] [[امر]]، بارزترین مصداق [[اتباع|اتّباع]] است، بلکه هر جا [[اتباع|اتّباع]] مضاف به شخص یا جهتی شود یا مضاف به "[[امر]]" شود، به معنای [[اطاعت]] [[امر]] متبوع و گردن نهادن به [[فرمان]] اوست.

 

'''مطلب سوم:''' بنابر آنچه گفته شد، [[نفی]] [[مشروعیت]] [[تبعیت]] از غیر [[خداوند]] و تعبیر از آن به [[تبعیت]] از [[هوای نفس]] و امر به [[تبعیت]] از [[خداوند]] و [[آیات]] و [[رسل]] او به معنای [[حصر]] [[مشروعیت]] بالذات و الأصاله [[حاکمیت]] و مطاعیت و متبوعیت در ذات [[اقدس]] حق تعالی است و اینکه [[تبعیت]] و [[اطاعت]] - و در نتیجه [[حاکمیت]] هیچ متبوع و مطاعی - [[مشروع]] نیست، مگر آنکه از سوی [[خداوند]] [[دستور]] به [[تبعیت]] و [[اطاعت]] از او صادر شده باشد تا [[تبعیت]] و [[اطاعت]] از او [[تبعیت]] از [[امر خداوند]] و [[اطاعت]] از [[فرمان]] او باشد<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>.

 

[[پیروی]] گاهی در مسیر [[هدایت]] و [[رشد]] بوده، موجب [[سعادت انسان]] می‌‌گردد و گاهی هم در جهت [[ضلالت]] و [[گمراهی]] واقع گشته، وی را به ورطه هلاک می‌‌کشاند، بر این اساس، مباحث تبعیّت در هر دو محور پیگیری می‌‌شود.

 

 

[[آیه شریفه]] {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ}}<ref>«این از آن روست که کافران از باطل و مؤمنان از حق -که از سوی پروردگارشان است- پیروی کردند»؛ سوره محمد، آیه ۳.</ref>، [[بیهوده]] بودن [[اعمال]] [[کافران]]، زدودن بدی‌های [[مؤمنان]] و بهبود بخشیدن حال ایشان را که در [[آیه]] قبل ذکر شده بر اثر [[پیروی]] [[کافران]] از [[باطل]] و [[مؤمنان]] از [[حق]] دانسته و آن اشاره به این [[حقیقت]] است که ملاک اساسی در [[سعادت انسان]]، [[پیروی از حق]] و علت عمده [[شقاوت]] وی [[پیروی]] از [[باطل]] است، زیرا تنها [[حق]] به [[خداوند]] انتساب دارد و [[باطل]] به هیچ وجه به وی راهی ندارد <ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲۴.</ref>.<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶]].</ref>

 

 

# و همچنین [[فلاح]] و [[رستگاری]] [[اهل کتاب]] و نیز دیگران را در گرو [[پیروی از پیامبر]] [[اسلام]] و [[آیین]] وی که همان [[آیین]] [[یکتاپرستی]] و شرک‌‌ستیزی [[ابراهیم]] است می‌‌داند: {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref><ref>مجمع البیان، ج۴، ۷۴۹-۷۵۰.</ref>، از این‌رو [[پیامبر]] اسلام‌{{صل}} [[مأمور]] شده تا به همه [[انسان‌ها]] بگوید ای [[مردم]]! من [[فرستاده خدا]] به سوی همه شما هستم، پس به [[خدا]] و [[رسول]] و [[پیامبر]] وی [[ایمان]] آورده، از او [[پیروی]] کنید، باشد که [[هدایت]] یابید: {{متن قرآن|قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}<ref>«بگو: ای مردم! به راستی من فرستاده خداوند به سوی همه شمایم پس به خداوند و فرستاده او پیامبر درس ناخوانده‌ای که به خداوند و قرآن او ایمان دارد ایمان بیاورید و از او پیروی کنید باشد که راهیاب گردید» سوره اعراف، آیه ۱۵۸.</ref>.

# و به [[مشرکان]] گوشزد کند که او فقط از آنچه به وی [[وحی]] می‌‌شود [[پیروی]] می‌‌کند: {{متن قرآن|إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ}}<ref>«جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم» سوره انعام، آیه ۵۰.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَيَّ مِنْ رَبِّي}}<ref>«بگو من تنها از آنچه از سوی پروردگارم به من وحی می‌شود پیروی می‌کنم» سوره اعراف، آیه ۲۰۳؛ و نیز {{متن قرآن|أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ}} «من جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم» سوره یونس، آیه ۱۵.</ref>.

[[پیروی از پیامبران]]، افزون بر آنچه ذکر شد آثار دیگری نیز دارد که عمده آنها عبارت است از:

# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶''']]

# [[پرونده:11123.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|'''فقه نظام سیاسی اسلام ج۱''']]