قاعده لطف در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

== بیان اول: اقتضاء حکمت الهی ==

{{همچنین|حکمت الهی}}

از سوی دیگر، بر [[مردم]] نیز عقلاً و شرعاً [[واجب]] است که [[حجّت الهی]] را پیدا نموده و در [[هدایت]] از او [[استمداد]] جسته و [[اوامر]] او را [[مطیع]] باشند؛ این مطلب نیز در بیانات مختلف [[روایی]] وارد شده است.

=== بند اوّل: [[برهان لطف]] بر مبنای [[حکمت الهی]] ===

توضیح آنکه: سیر [[برهان]] در بیان [[امام]] {{ع}} به این ترتیب است که [[خداوند حکیم]] فعل غیر حکیمانه نمی‌کند. بنابراین، امکان ندارد مخلوقاتی را [[خلق]] کند و آنان را به حال خود واگذارد. نظر به آنکه مخلوقات مستقیماً نمی‌توانند [[ارتباط]] مادّی در شنیدن و یا دیدن با [[خداوند]] داشته باشند، پس لازم است که سفرایی را از طرف خود در میان آنان قرار دهد تا واسطی میان او و [[مردم]] باشند و آنان را به [[مصالح]] و منافعشان [[هدایت]] کنند.

بنابراین، لازم است که همیشه افرادی از [[انسان‌ها]] در میان [[مردم]] وجود داشته باشند که:

# باید از [[عباد]] [[مخلَص]] باشد تا [[شیطان]] هرگز بر اغوای او راهی نداشته باشد: {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«گفت: پروردگارا! برای آنکه مرا بیراه نهادی، در زمین (بدی‌ها را) در دید آنها خواهم آراست و همگان را از راه به در خواهم برد بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۳۹.</ref>.

# تا [[شیطان]] باقی است، او نیز در میان [[انسان‌ها]] حضور داشته باشد؛

== بیان دوم: اقتضاء [[ربوبیت خداوند]] ==

همین [[ولایت]]، عیناً به حضرات [[ائمه]] [[معصومین]] {{عم}} منتقل می‌گردد؛ چنان‌که در ادامه [[آیه]] می‌فرماید:{{متن قرآن|وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ}}<ref>«و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران (به ارث) سزاوارترند» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>.

نتیجه آنکه: [[تولّی]] به [[ولایت امام]]، [[تولّی]] به [[ولایت]] [[رسول خدا]] {{صل}} و پروردگاراست<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۱، ص۲۸۶-۲۸۷.</ref>.

[[روایات]] در این باره فراوان است. در اینجا برای نمونه به چند مورد اشاره می‌شود:

=== بند دوم: [[هدایت]] به [[عالم غیب]] و [[مراتب یقین]] ===

اگر راه برای [[شناخت]] اجمالی [[خداوند]] از طریق [[عقل]] تا حدودی باز است، راه برای [[عبادت الهی]] از غیر [[طریق وحی]] به طور کلّی بسته است و [[بندگان]] برای [[امتثال]] [[فرامین خداوند]]، ناچار به مراجعه به [[حجج الهی]] {{عم}} هستند. به همین [[دلیل]] است که [[عبادت]]، بدون [[معرفت به امام]]، مقبول نیست؛ زیرا اصولاً [[عبادت]] نیست. به عبارت دیگر، [[عبادت]] هنگامی معنا پیدا می‌کند که [[عابد]] بداند چه عملی باید انجام دهد تا [[رضایت]] مولای خود را کسب کند و بدون [[هدایت]] [[حجّت الهی]] [[جابر]]، هرگز راهی در [[معرفت]] به عمل مرضیّ [[الهی]] وجود ندارد.

=== بند سوم: [[معرفت]] به [[احکام]] نظری [[دین]] و [[قرآن]] ===

=== بند چهارم: [[معرفت]] به [[احکام اسلام]] ===

=== بند پنجم: [[امام]]؛ باب [[توبه]] [[مردم]] ===

[[خداوند]] در [[درجه]] دوم به [[مؤمنین]] گوشزد می‌نماید که شرط [[مغفرت الهی]]، تنها [[استغفار]] به [[درگاه الهی]] نیست؛ بلکه می‌باید از [[مقام ولایت]] نیز درخواست نماید که برای آنان طلب [[مغفرت]] نماید. به تعبیر دقیق‌تر، شرط [[مغفرت الهی]]، کسب [[رضایت]] و [[محبّت]] [[اولیاء الهی]] {{عم}} است: {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref>.

در [[حدیثی قدسی]] آمده که [[خداوند]] شرط [[مغفرت]] خود را، علاوه بر [[تولّی]] به [[ولایت امام]]، [[تبرّی]] از [[دشمنان]] آنان نیز بیان می‌دارد و در [[قیامت]] خطاب به [[مؤمنین]] می‌فرماید: {{متن حدیث|لَسْتُ أُنَاقِشُكَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الذُّنُوبِ مَعَ مُوَالاتِكَ أَوْلِيَائِي، وَ مُعَادَاتِكَ أَعْدَائِي‌}}<ref>مجموعه ورّام (ط. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹ ه. ش.)، ج۲، ص۹۵: الجزء الثانی.</ref>.

در نتیجه و در یک نگاه کلّی، [[اطاعت]] و [[تولّی]] به [[ولایت]] [[اولیاء الهی]] {{عم}}، شرط [[محبّت]] و [[مغفرت]] [[خداوند]] است؛ چنان‌که می‌فرماید: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۳۱.</ref>.

نتیجه آنکه، همان‌گونه که [[محبّت]] ذومراتب است، [[مغفرت الهی]] نیز که معلول آن است، ذومراتب است. به این ترتیب، اوّلین مرتبه [[مغفرت]]، ابراز "[[مودّت]]" و [[اطاعت از امام]] است؛ چنان‌که [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى}}<ref>«بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.</ref>.

با توجه به آنکه [[مودّت]] در لغت، به ابراز [[محبّت]] عملی گفته می‌شود، ذیل [[آیه]] اشاره به مراتب [[مغفرت الهی]]، به واسطه ابراز [[محبّت]] به [[اهل‌بیت]] {{عم}} دارد؛ که هر مقدار در عمل بیشتر باشد، [[مؤمن]] مشمول مراتب بالاتر [[مغفرت]] می‌شود: {{متن قرآن|وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ}}<ref>«و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.</ref>.

"حطّه" در لغت به معنای [[تواضع]] و [[فروتنی]] است. این [[روایت]] اشاره به [[آیات]] سوره‌های بقره و [[اعراف]] دارد که [[خداوند]] طیّ آن، خطاب به [[بنی‌اسرائیل]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: "از لغزش ما بگذر!" و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم» سوره اعراف، آیه ۱۶۱.</ref>.

آثار [[محبّت]] به [[مقام ولایت]] تا به آنجا است که [[رسول خدا]] {{صل}} درباره [[دوستی]] [[امیرالمؤمنین]] [[حضرت علی]] {{ع}} می‌فرمایند: {{متن حدیث|حُبُّ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ يَأْكُلُ الذُّنُوبَ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ‌}}<ref>بحار الأنوار (ط. إلی دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ﻫ.ق)، ج۳۹، ص۲۵۷.</ref>.

ذیل این [[روایت]]، اشاره به معنای "[[محبّت]]" دارد؛ بدین ترتیب که به واسطه [[محبّت]] [[انسان]] به [[اهل بیت]] {{ع}}، [[مغفرت الهی]] درباره او تا به آنجا پیش می‌رود که [[خداوند]] حتّی حقوق‌الناسی که بر عهده دارد می‌بخشد؛ در حالی که بنا بر اصل اولی، [[حق‌الناس]] آمرزیده نمی‌شود، مگر به [[رضایت]] صاحب [[حق]]؛ البته این در صورتی است که [[مؤمن]] [[اصرار بر گناه]] و [[ظلم]] بر [[مؤمنین]] نداشته باشد. خلاصه آنکه، [[مقام شفاعت]] [[امام]] تا به آنجا است که نه تنها [[گناهان]] بخشوده و محو می‌گردد، بلکه [[سیئات]] به [[حسنات]] تبدیل می‌شود؛ چنان‌که [[خداوند]] درباره [[بندگان]] خوب خود (عباد الرحمن) می‌فرماید: {{متن قرآن|وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که جز کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کاری شایسته کنند؛ که خداوند نیکی آنان را جانشین بدی‌هایشان می‌گرداند و خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره فرقان، آیه ۶۳-۷۱.</ref><ref>سیاق آیات ذکر شده به این ترتیب است: {{متن قرآن|وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا وَالَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَلا يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا إِلاَّ مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَابًا}} «و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند و آنان که برای پروردگارشان در سجده و ایستاده شب زنده‌داری کنند و آنان که می‌گویند: پروردگارا! عذاب دوزخ را از ما بگردان که عذاب آن همیشگی است بی‌گمان آن بدقرارگاه و (بد) جایگاهی است و آنان که چون بخشش کنند نه گزافکاری می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و (بخشش آنها) میانگینی میان این دو، است و آنان که، با خداوند، خدایی دیگر را (به پرستش) نمی‌خوانند و انسانی را که خداوند (کشتنش را) حرام کرده است جز به حقّ نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند و هر که چنین کند کیفر خواهد دید روز رستخیز عذابش دو چندان می‌گردد و در آن (عذاب) به خواری جاوید می‌ماند جز کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کاری شایسته کنند؛ که خداوند نیکی آنان را جانشین بدی‌هایشان می‌گرداند و خداوند آمرزنده بخشاینده است و هر که توبه آرد و کرداری شایسته دارد بی‌گمان به سوی خداوند به بایستگی باز می‌گردد» سوره فرقان، آیه ۶۳-۷۱. مراد از عمل صالح در آیه، تولی به ولایت امام است.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۷.</ref>

[[روایات]] این بخش، برخی ناظر بر وجود دائمی [[حجّت الهی]] در کلّ عالم است و برخی دیگر به وجود حضراتشان در میان [[مردم]] اشاره دارد.

=== بند اوّل: [[ضرورت]] وجود [[حجّت]] [[خدا]] در همه مراتب هستی ===

=== بند دوم: [[ضرورت]] وجود [[حجّت]] [[خدا]] بر روی [[زمین]] ===

[[برهان عقلی]] دیگری که علاوه بر [[برهان لطف]]، در [[روایات]] مورد اشاره قرار گرفته، مسئله [[عصیان]] انسان‌های غیرمعصوم بر روی [[زمین]] است که منجر به ابتر ماندن [[هدف]] از [[خلقت]] می‌گردد و در نتیجه، بساط [[زمین]] برچیده می‌شود؛ چون وجود آن [[عبث]] و [[بیهوده]] می‌گردد. علاوه بر آنکه این مسئله به عنوان مقتضای [[حکمت الهی]] قابل [[اثبات]] است، می‌توان چنین [[استدلال]] نمود که چون همه مراتب عالم در حال [[تسبیح]] و [[عبادت]] [[پروردگار]] هستند، در صورتی که ابنای نوع [[انسانی]] [[عصیان]] [[پروردگار]] را بنمایند و استغفارکننده واقعی نیز در میان آنها نباشد، وقوع [[عذاب]] بر آنان حتمی است؛ چنان‌که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ}}<ref>«و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد» سوره انفال، آیه ۳۳.</ref>.

=== بند سوم: وجود دائمی [[حجّت الهی]] قبل از [[رسول خدا]] {{صل}} ===

[[نعمان رازی]] می‌گوید: من و [[بشیر دَهّان]] در نزد [[امام صادق]] {{ع}} نشسته بودیم. آن [[حضرت]] بدون هیچ مقدّمه و سؤالی از ما (که بیانگر اهمّیت مسئله بود) فرمود: {{متن حدیث|انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ وَ انْقَطَعَ أَكْلُهُ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ أَنْ يَا آدَمُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُكَ وَ انْقَطَعَ أَكْلُكَ فَانْظُرْ إِلَى مَا عِنْدَكَ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِيمَانِ وَ مِيرَاثِ النُّبُوَّةِ وَ أُثْرَةِ الْعِلْمِ وَ الِاسْمِ الْأَعْظَمِ فَاجْعَلْهُ فِي الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ عِنْدَ هِبَةِ اللَّهِ فَإِنِّي لَمْ أَدَعِ الْأَرْضَ بِغَيْرِ عَالِمٍ يُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِي وَ دِينِي وَ يَكُونُ نَجَاةً لِمَنْ أَطَاعَهُ}}<ref>علل الشرائع (ط. کتاب‌فروشی داوری، ۱۳۸۵ ه. ش.)، ج۱، ص۱۹۵: باب العله التی من أجلها لا تخلوالأرض من حجه الله...</ref>، {{متن حدیث|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} قَالَ: كَانَ بَيْنَ عِيسَى وَ بَيْنَ مُحَمَّدٍ {{صل}} خَمْسُمِائَةِ عَامٍ مِنْهَا مِائَتَانِ وَ خَمْسُونَ عَاماً لَيْسَ فِيهَا نَبِيٌ وَ لَا عَالِمٌ ظَاهِرٌ قُلْتُ فَمَا كَانُوا قَالَ كَانُوا مُسْتَمْسِكِينَ بِدِينِ عِيسَى {{ع}} قُلْتُ فَمَا كَانُوا قَالَ مُؤْمِنِينَ ثُمَّ قَالَ {{ع}} وَ لَا تَكُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِيهَا عَالِمٌ}}<ref>بحار الأنوار، ج۲۳، ص۳۳، باب ۱: الاضطرار إلی الحجه وأن الأرض لا تخلو من حجه.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۱، ص۳۰۰.</ref>

[[حجّت الهی]]، [[اسوه]] [[مردم]] در [[هدایت]] است. لذا [[عقل]] [[حکم]] می‌کند که علاوه بر [[علم]] و [[عصمت]]، در سایر [[کمالات انسانی]] و [[فضائل]] [[توحیدی]]، از قبیل [[ایمان]] و [[شجاعت]] و [[سخاوت]] و سایر [[مکارم اخلاق]] نیز، سرآمد افراد روزگار خود باشد.

== منابع ==