احیای فرهنگ جهاد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(←پانویس) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = آثار قیام امام حسین | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = آثار قیام امام حسین | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | ||
== | == مقدمه == | ||
یکی از کارکردهای مهم [[قیام عاشورا]] احیای فرهنگ جهاد در میان [[امت اسلامی]] است. با توجه به اهمیت جهاد و نتایج آن، می‌توان آن را از سه منظر مورد بررسی قرار داد: | یکی از کارکردهای مهم [[قیام عاشورا]] احیای فرهنگ جهاد در میان [[امت اسلامی]] است. با توجه به اهمیت جهاد و نتایج آن، می‌توان آن را از سه منظر مورد بررسی قرار داد: | ||
# اهمیت جهاد فی نفسه. | # اهمیت جهاد فی نفسه. | ||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
# جهاد به عنوان آخرین راه کار [[امر به معروف و نهی از منکر]]. | # جهاد به عنوان آخرین راه کار [[امر به معروف و نهی از منکر]]. | ||
بدیهی است که هر کدام از سه محورفوق، نیازمند مباحث خاص خود است. از این رو محور اول به عنوان «احیای فرهنگ جهاد» و محورهای دوم و سوم به عنوان کارکردهای سیاسی عاشورا «زمینه‌سازی تشکیل حکومت اسلامی» و «احیای فرهنگ [[امر به معروف ونهی از منکر]]» مورد بررسی قرار می‌گیرند. | |||
قطعاً از مهمترین کارکردهای [[سیاسی]] حادثه عظیم [[عاشورا]] احیای فرهنگ جهاد در میان [[امت مسلمان]] بود؛ زیرا با بروز مجدد روحیه [[جاهلی]] و خوگیری روزافزون [[حاکمان]] به [[ملوک]] [[پادشاهی]] ـ پس از [[رسول خدا]] {{صل}} ـ به تدریج اصول و فروع اسلام رنگ باختن را آغاز کرد؛ از جمله این اصول و فروع، جهاد بود. به [[یقین]] سرآغاز این رنگ باختن را می‌توان [[سرپیچی]] نمودن سران [[سقیفه]] از فرمان پیامبر [[اسلام]] در [[سپاه اسامه]]، آن هم به بهانه [[جوانی]] فرمانده سپاه دانست. | |||
آغاز جنگ‌های گسترده سپاهیان اسلام و آغاز [[کشور]] گشایی و صدور اسلام - به ویژه در [[زمان]] [[خلیفه دوم]] - و به تدریج پس از آن به [[خلافت]] رسیدن حضرت [[امام علی]] {{ع}} و آغاز جنگ‌های خونین داخلی در پی سه [[نبرد]] سنگین با [[قاسطین]]، [[مارقین]] و [[ناکثین]] و به هر حال خستگی سپاهیان و آغاز عذر و بهانه‌های مختلف از شرکت در [[جنگ‌ها]] روندی بود که به تدریج دامن گیر «[[جهاد]]» گردیده بود. | |||
«شما [[امام]] بر [[حق]] خود را [[نافرمانی]] می‌کنید... خدایا! من از این [[مردم]] [[سیر]] و خسته شدم... به [[خدا]] قسم! [[دوست]] می‌داشتم به عوض شما فقط هزار سواره از [[قبیله]] بنوفراس می‌داشتم»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۷.</ref>. «[[آگاه]] باشید که من شما را به [[جنگ]] با این مردم، شب و روز و آشکار و پنهان برانگیختم و به شما گفتم با آنها بجنگید، پیش از آنکه با شما بجنگند. | شکوه و [[شکایت]] امام علی {{ع}} از [[یاران]] و سپاهیان در رویارویی با سردمداران [[جاهلیت]] و [[ملوکیت]] حکایت از وضعیت «جهاد» در میان [[مسلمانان]] دارد که هر [[روز]] به بهانه‌ای از این [[وظیفه]] خطیر می‌گریختند: {{متن حدیث|يَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ حُلُومُ الْأَطْفَالِ وَ عُقُولُ رَبَّاتِ الْحِجَالِ لَوَدِدْتُ أَنِّي لَمْ أَرَكُمْ وَ لَمْ أَعْرِفْكُمْ مَعْرِفَةً وَ اللَّهِ جَرَّتْ نَدَماً وَ أَعْقَبَتْ ذَمّاً قَاتَلَكُمُ اللَّهُ لَقَدْ مَلَأْتُمْ قَلْبِي قَيْحاً وَ شَحَنْتُمْ صَدْرِي غَيْظاً وَ جَرَّعْتُمُونِي نُغَبَ التَّهْمَامِ أَنْفَاساً}}<ref>«ای نامردانِ به صورت مرد، ای کم‌خردانِ نازپرور! کاش شما را ندیده بودم و نمی‌شناختم که به خدا پایان این آشنایی ندامت بود و دستاورد آن اندوه و حسرت، خدایتان بمیراند که دلم از دست شما پرخون است و سینه‌ام مالامال خشم شما مردم دون که پیاپی جرعه اندوه به کامم می‌ریزید» نهج البلاغه، خطبه ۲۷.</ref>. «شما [[امام]] بر [[حق]] خود را [[نافرمانی]] می‌کنید... خدایا! من از این [[مردم]] [[سیر]] و خسته شدم... به [[خدا]] قسم! [[دوست]] می‌داشتم به عوض شما فقط هزار سواره از [[قبیله]] بنوفراس می‌داشتم»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۷.</ref>. «[[آگاه]] باشید که من شما را به [[جنگ]] با این مردم، شب و روز و آشکار و پنهان برانگیختم و به شما گفتم با آنها بجنگید، پیش از آنکه با شما بجنگند. | ||
به خدا قسم! مردمی که [[دشمنان]] به خانه‌های آنها درآیند و بر آنها بتازند، سخت به [[پستی]] افتاده‌اند، هم چنان وقت گذراندید و به پستی‌گراییدید... به من خبر رسیده است که به [[خانه]] [[زن]] [[مسلمان]] و زن غیر [[مسلمانی]] که در | به خدا قسم! مردمی که [[دشمنان]] به خانه‌های آنها درآیند و بر آنها بتازند، سخت به [[پستی]] افتاده‌اند، هم چنان وقت گذراندید و به پستی‌گراییدید... به من خبر رسیده است که به [[خانه]] [[زن]] [[مسلمان]] و زن غیر [[مسلمانی]] که در پناه ماست حمله برده، خلخال و دست‌بند و گردن‌بند آنها را ربوده‌اند... با شنیدن چنین خبری اگر [[مرد]] مسلمانی از [[غصه]] بمیرد جا دارد؛ حتی به خود من همچنین مرگی سزاوار است». | ||
با شنیدن چنین خبری اگر [[مرد]] مسلمانی از [[غصه]] بمیرد جا دارد؛ حتی به خود من همچنین مرگی سزاوار است». | |||
«شگفتا! به [[خدا]] قسم! [[دل]] به [[مرگ]] می‌پیوندد و [[اندوه]] بر [[جان]] می‌رسد از [[اجتماع]] آنها بر باطلی که درآنند و پراکندگی شما از حقی که به آن‌گراییده‌اید». «شما که آماج تیرهای حملات آنها شده‌اید و نمی‌جنبید و با شما می‌جنگند و [[دفاع]] نمی‌کنید و [[امام]] خود را [[نافرمانی]] می‌کنید و به چنین عصیانی [[راضی]] هستید. چون در تابستان شما را به [[جنگ]] می‌خوانم می‌گویید هوا به شدت گرم است، مهلتی ده تا هوا خنک شود و چون در زمستان، شما را به [[نبرد]] [[دعوت]] می‌کنم می‌گویید هوا خیلی سرد است مهلتی ده تا هوا گرم گردد. شما از سرما و [[گرما]] فرار می‌کنید و از مرگ فرار شما بیشتر است»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۷.</ref>. | «شگفتا! به [[خدا]] قسم! [[دل]] به [[مرگ]] می‌پیوندد و [[اندوه]] بر [[جان]] می‌رسد از [[اجتماع]] آنها بر باطلی که درآنند و پراکندگی شما از حقی که به آن‌گراییده‌اید». «شما که آماج تیرهای حملات آنها شده‌اید و نمی‌جنبید و با شما می‌جنگند و [[دفاع]] نمی‌کنید و [[امام]] خود را [[نافرمانی]] می‌کنید و به چنین عصیانی [[راضی]] هستید. چون در تابستان شما را به [[جنگ]] می‌خوانم می‌گویید هوا به شدت گرم است، مهلتی ده تا هوا خنک شود و چون در زمستان، شما را به [[نبرد]] [[دعوت]] می‌کنم می‌گویید هوا خیلی سرد است مهلتی ده تا هوا گرم گردد. شما از سرما و [[گرما]] فرار می‌کنید و از مرگ فرار شما بیشتر است»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۷.</ref>. | ||
فقرات بالا، بازگو کننده وضعیت پیش آمده برای «[[جهاد]]» در دوران [[امیر المؤمنین]] {{ع}} بود. چنین روند وحشتناک و [[روز]] افزونی در [[زمان]] [[امام حسن مجتبی]] {{ع}} نیز تکرار گردید و به آن چنان صورتی نمودار شد که | فقرات بالا، بازگو کننده وضعیت پیش آمده برای «[[جهاد]]» در دوران [[امیر المؤمنین]] {{ع}} بود. چنین روند وحشتناک و [[روز]] افزونی در [[زمان]] [[امام حسن مجتبی]] {{ع}} نیز تکرار گردید و به آن چنان صورتی نمودار شد که سپاهیان و [[اصحاب]] شبانه و روزانه، آشکار و پنهان اردوگاه را ترک می‌گفتند و به سپاه معاویه ملحق می‌شدند. [[تهدید]] و تطمیع و [[رشوه]]... از سوی [[معاویه]] به یاران امام {{ع}} آنها را آن چنان فریفت که فرمانده سپاه امام {{ع}}، عبداللّه بن [[عباس]] به همراه هشت هزار نفر از سپاهیان در صف [[یاران]] معاویه ظاهر گردید! | ||
[[خیانت]] یاران به [[امام حسن]] {{ع}} تا بدان جا فزونی یافت که نامه‌هایی را برای معاویه می‌نوشتند و | [[خیانت]] یاران به [[امام حسن]] {{ع}} تا بدان جا فزونی یافت که نامه‌هایی را برای معاویه می‌نوشتند و آمادگی خود را برای [[تسلیم]] نمودن امام خود به صورت پنهان یا آشکار به معاویه و [[قتل]] امام به [[فرمان]] معاویه ابراز می‌داشتند<ref>باقر شریف القرشی، زندگی حسن بن علی {{ع}}، ترجمه فخرالدین حجازی، ج۲، ص۱۳۱.</ref>. [[امام]] {{ع}} زمانی که [[خیانت]] فرمانده یک [[سپاه]] چهار هزار نفری را در پیوستن به [[معاویه]] دید دردمندانه فرمودند: «این مرد کندی هم به معاویه پیوست و به من و شما خیانت کرد و من چندین بار گفتم که شما [[مردم]]، وفایی ندارید و [[بندگان]] دنیایید، اکنون مرد دیگری را به جای او می‌فرستم ولی می‌دانم که او هم به زودی مثل رفیق شما به ما خیانت می‌کند و رضای [[خداوند]] را دربارۀ ما مراعات نمی‌کند»<ref>باقر شریف القرشی، زندگی حسن بن علی {{ع}}، ترجمه فخرالدین حجازی، ج۲، ص۱۳۲.</ref>. | ||
خیانت‌گران و جهادگریزان سرانجام [[پستی]] را به آن حد رساندند که علاوه بر [[غارت]] اردوگاه امام، امام خود را [[تکفیر]] نمودند: «ای حسن! تو هم به مانند پدرت [[مشرک]] شدی» و سه بار به | خیانت‌گران و جهادگریزان سرانجام [[پستی]] را به آن حد رساندند که علاوه بر [[غارت]] اردوگاه امام، امام خود را [[تکفیر]] نمودند: «ای حسن! تو هم به مانند پدرت [[مشرک]] شدی» و سه بار به جان امام {{ع}} سوء قصد نمودند. امام {{ع}} که از سپاهیان خود [[نومید]] شده بود ـ به درخواست [[صلح]] معاویه اشاره فرمودند و گفتند: «[[آگاه]] باشید که معاویه ما را به کاری می‌خواند که در آن عزتی نیست، اکنون اگر برای [[مرگ]] آماده‌اید بر او حمله می‌بریم و با ضربه‌های [[شمشیر]] به او [[فرمان]] می‌رانیم و اگر خواهان [[زندگی]] هستید دعوتش را می‌پذیریم و به درخواستش [[رضایت]] می‌دهیم». | ||
«[[آگاه]] باشید که معاویه ما را به کاری می‌خواند که در آن عزتی نیست، اکنون اگر برای [[مرگ]] آماده‌اید بر او | |||
هنوز | هنوز سخنان امام پایان نیافته بود که جهادگریزان، [[جان]] خود را ترجیح دادند و یک صدا پاسخ دادند: زنده می‌مانیم، زنده می‌مانیم<ref>باقر شریف القرشی، زندگی حسن بن علی {{ع}}، ترجمه فخرالدین حجازی، ج۲، ص۱۳۹.</ref>. | ||
امام {{ع}}، در پاسخ به [[یزید بن وهب جهنی]] در [[مصلحت]] و | امام {{ع}}، در پاسخ به [[یزید بن وهب جهنی]] در [[مصلحت]] و انگیزه خود از صلح با معاویه به روشنی خیانت [[یاران]] و بی‌سپاهی را متذکر گردیدند: «به [[خدا]] قسم! من معاویه را از اینان بهتر می‌دانم که خود را [[شیعه]] من شمارند و آهنگ جانم را دارند و خیمه‌ام را غارت می‌کنند و اموالم را می‌برند. به خدا! اگر بتوانم از معاویه پیمانی بگیرم که خونم ریخته نشود و [[پیروان]] و خاندانم در [[امان]] بمانند برایم بهتر است که به دست این [[مردم]] کشته شوم و خاندانم نابود گردند. به [[خدا]] قسم! اگر با [[معاویه]] [[صلح]] کنم و عزیز بمانم بهتر است که با [[پستی]] و [[اسارت]] به دست اینها بیفتم و کشته شوم. اگر بخواهم با معاویه بجنگم اینها گردن مرا می‌گیرند و [[تسلیم]] [[دشمن]] می‌کنند و آن گاه معاویه یا مرا می‌کشد یا بر من [[منت]] می‌گذارد و رهایم می‌کند و این ننگ همیشه برای [[بنی‌هاشم]] می‌ماند و معاویه و دودمانش بر زنده و مردۀ ما همیشه منت می‌گذارند»<ref>باقر شریف القرشی، زندگی حسن بن علی {{ع}}، ترجمه فخرالدین حجازی، ج۲، ص۱۴۰.</ref>. | ||
«به [[خدا]] قسم! من معاویه را از اینان بهتر می‌دانم که خود را [[شیعه]] من شمارند و آهنگ جانم را دارند و خیمه‌ام را غارت می‌کنند و اموالم را می‌برند. به خدا! اگر بتوانم از معاویه پیمانی بگیرم که خونم ریخته نشود و [[پیروان]] و خاندانم در [[امان]] بمانند برایم بهتر است که به دست این [[مردم]] کشته شوم و خاندانم نابود گردند. به [[خدا]] قسم! اگر با [[معاویه]] [[صلح]] کنم و | |||
با | با مرگ معاویه و آغاز [[پادشاهی]] [[یزید]]، [[جامعۀ اسلامی]] وارد مرحلۀ نوینی گردید. شرایط و اقتضاءات [[حاکم]] و زمانه به‌گونه‌ای دیگر گردید به صورتی که زمینه را برای جهاد امام حسین {{ع}} مهیا می‌نمود. [[فسق]] و [[فجور]] علنی یزید از سویی و سیل نامه‌های کوفیان که حاکی از [[آگاهی]] نسبی [[مردمان]] [[کوفه]] بود از سوی دیگر و از همه مهم‌تر در [[اختیار]] داشتن [[یاران]] با وفایی هر چند اندک که [[امام]] {{ع}} خود در وفای آنان فرمود: {{متن حدیث|لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً أَوْفَى وَ لَا خَيْراً مِنْ أَصْحَابِي}}<ref>امین الاسلام، اعلام الوری، ص۲۳۷؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۱.</ref> [[ضرورت]] [[جهاد]] و [[قیام امام حسین]] {{ع}} را نمایان می‌ساخت. | ||
[[فسق]] و [[فجور]] علنی یزید از سویی و سیل | |||
{{متن حدیث|لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً أَوْفَى وَ لَا خَيْراً مِنْ أَصْحَابِي}}<ref>امین الاسلام، اعلام الوری، ص۲۳۷؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۱.</ref> [[ضرورت]] [[جهاد]] و [[قیام امام حسین]] {{ع}} را نمایان می‌ساخت. | |||
همین جمله بالا حکایت از آن دارد که [[امام علی]] {{ع}} و [[امام حسن]] {{ع}} به همین [[میزان]] نیز | همین جمله بالا حکایت از آن دارد که [[امام علی]] {{ع}} و [[امام حسن]] {{ع}} به همین [[میزان]] نیز یار باوفا در اختیار نداشته‌اند، از این رو دست آنان در جهاد بسته بود. [[قیام]] و جهاد امام حسین {{ع}} عامل تحول و پویایی در [[امت اسلام]] گردید و [[اسلام]] [[نبوی]] {{صل}} را که اندک اندک به [[اسلام اموی]] تبدیل گردیده بود [[نجات]] بخشید و بار دیگر آن را [[حیات]] داد. | ||
قیام و جهاد [[حسینی]] الگویی گردید برای | قیام و جهاد [[حسینی]] الگویی گردید برای عدالت‌خواهان و آزادی‌خواهان. برای کسانی که [[ظلم و ستم]] را می‌دیدند و [[وظیفه]] خود می‌دانستند تا در برابر آن [[ایستادگی]] کنند. این قیام به لحاظ تأثیر، هم در کوتاه مدت و هم در دراز مدت [[اسوه]] ستم‌ستیزان گردیده است. به لحاظ تأثیر کوتاه مدت می‌توان به [[قیام‌ها]] و حرکاتی که پس از [[عاشورا]] اتفاق افتاد اشاره کرد، یعنی به جامعه‌ای که [[روح]] و [[فرهنگ]] [[جهاد]] و [[قیام]] علیه ستم‌گران و [[حاکمان]] [[ستم‌پیشه]] از آن رنگ باخته بود. این قیام سبب آن گردید تا قیام‌های متوالی و پی در پی - چه در [[زمان]] [[حکومت اموی]] و چه در زمان [[حکومت عباسی]] - اتفاق بیفتد و ساختار سیاسی آنها را با [[بحران]] مواجه سازد. | ||
[[انقلاب]] و حرکت [[مدینه]]، قیام و جهاد [[توابین]] در [[شهر کوفه]] به فاصله چهار سال از [[قیام عاشورا]]، [[نهضت]] مختار ثقفی در سال شصت و شش، انقلاب [[مطرف بن مغیره]] در سال هفتاد و هفت، نهضت ابن [[اشعث]] علیه [[حجاج بن یوسف]]، [[قیام زید بن علی]] در سال صدو بیست و دو | [[انقلاب]] و حرکت [[مدینه]]، قیام و جهاد [[توابین]] در [[شهر کوفه]] به فاصله چهار سال از [[قیام عاشورا]]، [[نهضت]] مختار ثقفی در سال شصت و شش، انقلاب [[مطرف بن مغیره]] در سال هفتاد و هفت، نهضت ابن [[اشعث]] علیه [[حجاج بن یوسف]]، [[قیام زید بن علی]] در سال صدو بیست و دو هجری و سرانجام قیام و [[جنبش]] [[شهید فخ]] در سال صد و شصت و نه بر ضد حکومت عباسی. | ||
[[ | اما به لحاظ زمان بلند مدت می‌توان به گفتار گاندی [[رهبر]] انقلاب هند علیه [[استعمار]] انگلستان تمسک نمود که آن را [[سرمشق]] خود برای هندوستان اعلام نموده بود: «[[زندگی امام حسین]] {{ع}} آن [[شهید]] بزرگ [[اسلام]] را به دقت خوانده‌ام... بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک [[کشور]] [[پیروز]] گردد باید از سرمشق [[امام حسین]] {{ع}} [[پیروی]] کند»<ref>سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، درسی که حسین {{ع}} به انسان‌ها آموخت، ص۴۷۷.</ref>. «ای [[ملت]] هند! من هیچ‌گونه [[الگو]] و روشی از هیچ کس در [[دنیا]] برای [[شکست]] استعمار پیر برنگزیدم، مگر از حسین [[شیعه]]»<ref>احمد ناصری، یادداشت‌های طف، بخش شعر عربی، نسخه تایپی ۱۳۷۷.</ref>. | ||
انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی بی‌شک مهمترین رویداد [[ستم‌ستیزی]] با [[حاکمان جور]] و [[استبداد]] است که مستقل از ایده‌های لیبرالیستی و [[مارکسیستی]] در قرن بیستم به وقوع پیوست. این انقلاب را باید در جریان اندیشه سیاسی اسلام و سرمشق‌گیری از [[قیام حسینی]] ارزیابی نمود. [[امام خمینی]] با اشاره به {{متن حدیث|کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا}} در بهره‌گیری از [[قیام امام حسین]] {{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا}} دستور آن است که این برنامه سرلوحه [[زندگی]] است در هر [[روز]] و در هر سرزمین باشد. | |||
و در جایی دیگر فرمودند: | این دستور آموزنده تکلیفی است و مژده‌ای، [[تکلیف]] از آن جهت که [[مستضعفان]] اگر چه با عده‌ای قلیل علیه [[مستکبران]]، گرچه با ساز و برگ مجهز و [[قدرت]] [[شیطانی]] عظیم مأمورند چونان [[سرور]] [[شهیدان]] [[قیام]] کنند و مژده که شهیدان ما را در شمار [[شهیدان کربلا]] قرار داده است»<ref>صحیفه نور، ج۹، ص۵۷.</ref>. | ||
«همه روز باید [[ملت]] این معنا را داشته باشد که امروز [[عاشورا]] است و ما باید مقابل [[ظلم]] بایستیم و همین جا هم کربلاست و باید نقش [[کربلا]] را پیاده کنیم، انحصار به یک [[زمین]] ندارد، انحصار به یک عده افراد نمی‌شود. همه [[زمین‌ها]] باید این نقش را ایفا کنند و همه روزها»<ref>صحیفه نور، ج۹، ص۲۰۲.</ref><ref>[[سید محسن آل سید غفور|آل سید غفور، سید محسن]]، [[کارکردهای سیاسی عاشورا (مقاله)|مقاله «کارکردهای سیاسی عاشورا»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۸ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۸]] ص ۳۷.</ref> | |||
و در جایی دیگر فرمودند: «همه روز باید [[ملت]] این معنا را داشته باشد که امروز [[عاشورا]] است و ما باید مقابل [[ظلم]] بایستیم و همین جا هم کربلاست و باید نقش [[کربلا]] را پیاده کنیم، انحصار به یک [[زمین]] ندارد، انحصار به یک عده افراد نمی‌شود. همه [[زمین‌ها]] باید این نقش را ایفا کنند و همه روزها»<ref>صحیفه نور، ج۹، ص۲۰۲.</ref>.<ref>[[سید محسن آل سید غفور|آل سید غفور، سید محسن]]، [[کارکردهای سیاسی عاشورا (مقاله)|مقاله «کارکردهای سیاسی عاشورا»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۸ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۸]]، ص ۳۷.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۶۲: | خط ۵۳: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:1100819.jpg|22px]] [[سید محسن آل سید غفور|آل سید غفور، سید محسن]]، | # [[پرونده:1100819.jpg|22px]] [[سید محسن آل سید غفور|آل سید غفور، سید محسن]]، [[کارکردهای سیاسی عاشورا (مقاله)|مقاله «کارکردهای سیاسی عاشورا»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۸ (کتاب)|'''فرهنگ عاشورایی ج۸''']] | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||