پرش به محتوا

علم غیر ذاتی معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۰: خط ۱۰:


==مقدمه==
==مقدمه==
*باید بدانیم دو معنا برای ذاتی دانستن [[علم امام]]{{ع}} در کلمات علما بیان شده است: (...)
*در مورد علم امامان(علیهم السلام) بحث است که آیا علوم ایشان ذاتی است یا غیرذاتی؟ و یا اینکه بخشی ذاتی و بخشی غیرذاتی است. برای ذاتی بودن علم امامان(علیهم السلام) دو معنا صورت گرفته و هر دو رد شده است، یعنی غیرذاتی بودن علوم ایشان به اثبات رسیده است.
# [[علم استقلالی معصوم چیست؟ (پرسش)|ذاتی به معنای استقلالی؛]] (...)
==ذاتی به معنای استقلالی==
#[[علم غیر استقلالی معصوم چیست؟ (پرسش)|ذاتی به معنای غیر استقلالی]]. (...)
*بدان معناست که تصور شود امام دانش‌های خود را به طور غیر وابسته به خداوند و صرف نظر از عطای الهی در ذات خود دارد؛ به عبارت دیگر علم او هیچ ارتباطی با خداوند نداشته و ذات امام به طور مستقل دارای این علوم باشد. این معنا با توجه به معارف توحیدی و اسلامی باطل است و تنها علم خداوند ذاتی است.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه، صفحه؟؟؟ و قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص 276؛ بخارایی زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل كتاب و سنت، ص 19</ref> روایات اشاره به این مطلب دارند که علوم اهل بیت(علیهم السلام) از طریق فراگیری از پیامبر(صلی الله علیه و آله)، بهره‌مندی از کتاب‌های الهی و ویژه، الهام، تحدیث فرشتگان و... به ‌دست می‌آید؛ یعنی وقتی علوم آنان کسبی است، ذاتی بودن آن نفی می شود<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه، صفحه؟؟؟</ref> و علوم ایشان غیرذاتی است.<ref>ر.ک. سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص 69</ref> در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج 1، ص 109</ref> «إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَكْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا يَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه»<ref>ر.ک. سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص 69</ref>
در غیر ذاتی بودن علوم ائمه{{عم}} '''[[علم غیر استقلالی معصوم چیست؟ (پرسش)|به معنای غیر استقلالی بودن]]''' علوم ایشان تردیدی وجود ندارد. اختلافی در این موضوع در دیدگاه علمای امامیه در طول قرن‌های مختلف مشاهده نمی‌شود. آنان با عبارات مختلف بر این مطلب مشترک تأکید کرده‌اند که همه مخلوقات در تمام کمالات خود وابسته به خداوند متعال هستند و بدین دلیل، نه تنها [[علم امام]]{{ع}}، بلکه تمام کمالات [[ائمه]]{{عم}} و دیگر افراد بشر وابسته به لطف و افاضه خداوند است. البته [[ائمه]]{{عم}} انسان‌های برگزیده و حجت‌های خداوند هستند و به عنایت و عطای خداوند دارای علوم ویژه‌ای هستند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌اند. '''[[علم فطری معصوم به چه معناست؟ (پرسش)|ذاتی بودن علم امام در معنای دوم یعنی فطری بودن]]''' و همراهی علوم ویژه با [[امام]]{{ع}} از ابتدای آفرینش او، مطلبی مورد اختلاف است. برخی از علما از [[علم فطری معصوم به چه معناست؟ (پرسش)|فطری بودن علم امام]]{{ع}} طرفداری کرده‌اند؛ اما عده‌ای دیگر [[علم امام]]{{ع}} را [[علم تدریجی معصوم چیست؟ (پرسش)|تدریجی]] و [[علم افزایش‌پذیر معصوم چیست؟ (پرسش)|افزایش‌پذیر]] دانسته‌اند<ref>[[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]].</ref>.
*بخشی از علوم معصومان(علیهم السلام) به شیوه‌های عادی مانند حواس یا تعقل کسب می‌شود، لذا این بخش از دانش آنان اکتسابی است و بخشی دیگر به توسط وحی و الهام و شهود دریافت می شود که در این صورت نیز به نوعی اکتسابی یا موهوبی و با تعلیم خداوند است. از حیث توحید افعالی، علوم همه انسان‌ها وابسته به خداوند است و او معلم کل است.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، علوم برگزیدگان، صفحه؟؟؟</ref>
 
==ذاتی به معنای فطری==
 
*اگر چه علم امام غیر ذاتی و وابسته به عطای خداوند متعال است، اما خداوند، هرگاه امامی را می‌آفریند، علم ویژه را همراه او در فطرتش قرار می‌دهد لذا علم امام ذاتی یعنی فطری است. البته این معنا مورد اختلاف میان علما قرار گرفته است، برخی از علما<ref>مانند مرحوم ملاصالح مازندرانی</ref> از فطری بودن علم امام طرفداری کرده‌اند؛ اما عده‌ای دیگر علم امام را تدریجی و افزایش پذیر دانسته‌اند.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه، صفحه؟؟؟</ref>
 
==چیستی علم غیب غیر ذاتی==
*بخشی از علوم پیامبران و برگزیدگان الهی، به شیوه‌های عادی مانند حواس یا تعقل کسب می‌شود. تردیدی نیست که این بخش از دانش آنان اکتسابی است و مردم دیگر نیز می‌توانند به این شیوه‌ها به دانش‌های مشابه برسند. آنچه جای تأمل و بررسی بیشتر دارد، دانش‌های غیرعادی پیامبران و دیگر برگزیدگان خداوند است؛ دانش‌هایی که به روش‌های عادی مانند استفاده از حواس و تفکر عقلی به‌ دست نمی‌آیند. آیا شیوه‌هایی مانند [[وحی]]، شهود و [[الهام]]، ویژه این برگزیدگان است یا دیگر افراد نیز می‌توانند با این شیوه‌ها به معارفی مشابه علوم برگزیدگان خداوند دست یابند؟ چنان‌که اشاره شد، شیوه‌های مختلف یاد‌شده را می‌توان در سه دسته کلی حسی، عقلی و قلبی جمع کرد. این شیوه‌ها به ‌طور کلی خاص نیستند و نوع بشر به آنها دسترسی دارند و کم یا زیاد از طریق آنها علومی را کسب می‌‌‌کنند. بنابراین شیوه‌هایی که پیامبران و دیگر برگزیدگان خداوند برای دریافت علوم از آنها استفاده می‌کنند، کاملاً متمایز از شیوه‌های بشری نیستند. نکته‌‌ای که باید در این زمینه بیشتر به آن توجه کرد این است که اگر‌چه خداوند استعداد و توان استفاده از شیوه‌های عقلی، حسی و قلبی را در نوع بشر قرار داده است، اما انسان‌ها به یک اندازه از این استعداد و توان بهره‌مند نیستند و به یک اندازه از آن استفاده نمی‌کنند. برخی، حواسی قوی‌تر از دیگران دارند؛ مثلاً بینایی یا شنوایی برخی قوی‌تر از دیگران است. استفاده افراد از این ابزارها نیز متفاوت است: برخی بر اثر مداومت در استفاده از قوه عقل خود، به دانش‌هایی عقلی می‌رسند که دیگران نمی‌رسند؛ برخی استعدادهای حسی خود را رشد می‌دهند و در رقابت با دیگران، پیش می‌افتند؛ برخی نیز با ریاضت و برنامه‌های سلوکی خاص، بر قوت قلبی خود می‌افزایند و تجربیات و شهودهایی دارند که دیگران آن را تجربه نکرده‌اند. چنان‌که بین مردم تفاوت‌هایی جدی در بهره‌مندی و استفاده از ابزارهای معرفتی وجود دارد، بین آنان و پیامبران و دیگر برگزیدگان خداوند نیز در میزان بهره‌مندی و استفاده از شیوه‌های یاد‌شده، تفاوت‌های جدی وجود دارد. اگر‌چه مراتبی از دریافت‌های عقلی، قلبی و حسی در نوع افراد بشر دیده می‌شود، اما خداوند به برگزیدگانش استعداد‌های ویژه عطا کرده است که در نتیجه آن می‌توانند به مراتبی از دانش‌های سه‌گانه برسند که دیگران از آن بی‌بهره‌اند. وحی پیامبرانه، اگر‌چه اغلب به شیوه قلبی و شهودی بر پیامبران نازل می‌شود، مرتبه‌ای از علوم قلبی است که انسان‌های عادی از دسترسی به آن عاجزند. به دلیل تمایز این قسم از وحی با دیگر مراتب علوم قلبی، می‌توان درباره آن، همانند الهام و شهود، با عنوانی مستقل سخن گفت. این شیوه‌ مخصوص پیامبران خداوند است. تعابیر گوناگون قرآن مانند ‌{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|أَنْزَلْنَا}}﴾}}، {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|أَرْسَلْنَا}}﴾}}، {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|بَعَثْنَا}}﴾}} و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|أَوْحَيْنَا}}﴾}} نشان‌دهنده آن است که آغازگر این حرکت علمی خداوند بوده است؛ نه اینکه پیامبران در نتیجه تلاش خود بدان رسیده‌ باشند. در آیات گوناگون، از زبان پیامبران نقل شده است که خود را تابع وحی الهی دانسته و توان ارائه معجزاتی بیش از آن یا بیان حکمی از نزد خود را نفی کرده‌اند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاء نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ}}﴾}}<ref>«و هنگامی که آیات روشن ما بر آنها خوانده می‏‌شود، کسانی که ایمان به لقای ما (و روز رستاخیز) ندارند، می‏‌گویند: قرآنی غیر از این بیاور، یا آن را تبدیل کن. بگو: من حق ندارم که از پیش خود آن را تغییر دهم. فقط از چیزی که بر من وحی می‌‏شود، پیروی می‏‌کنم». یونس، آیه۱۵؛ همچنین ر.ک: یونس‌، ۱۶؛ انعام، ۵۰؛ اعراف، ۱۸۸ و ۲۰۳؛ ص، آیه۷۰؛ هود، آیه۳۳؛ ابراهیم، آیه۱۱.</ref> این وابستگی علمی، تنها نشانه توحید افعالی نیست؛ از حیث توحید افعالی، علوم همه انسان‌ها وابسته به خداوند است و او معلم کل است؛ بلکه افزون بر آن، بیانگر آن است که علم پیامبران موهبتی است، نه اکتسابی. آنان در نزول وحی دخالتی ندارند. در اختیار پیامبر نیست که چه زمانی بر او وحی شود و چه زمان نشود؛ بلکه دریافت وحی، موهبتی خاص است که خداوند برخی بندگان برگزیده خود را به آن ممتاز ساخته است. شعار پیامبران را می‌توان در این جمله قرآن خلاصه کرد: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ}}﴾}}<ref>«فقط از چیزی که بر من وحی می‌‏شود، پیروی می‏‌کنم»</ref> [[الهام]]، برخلاف [[وحی نبوی]]، شیوه‌ای است که اختصاص به برگزیدگان خداوند ندارد و حتی افراد عادی نیز از برخی مراتب آن بهره‌مندند؛ اما مراتبی از آن یا برخی از علوم الهامی، ویژه برگزیدگان خداوند است. شهود نیز همانند [[الهام]]، اگر‌چه شیوه‌ای عام است و افراد دیگر نیز می‌توانند با تهذیب نفس به شهود‌هایی دست یابند، اما به‌ نظر می‌رسد که برخی مراتب آن، مانند مشاهده اعمال مردم ویژه برگزیدگان خداوند است. بهره‌مندی از رؤیاهای صادقه و نیروی تعقل نیز همین‌گونه است، که به‌رغم عمومی بودن اصل شیوه، بهر‌ه‌مندی از برخی علوم از طریق این شیوه‌ها، به عنایت‌های ویژه الهی نیازمند است<ref>به پیوست این فصل مراجعه شود. در پیوست، نمونه‌هایی از علوم موهبتی برگزیدگان خداوند که در قرآن آمده، بررسی شده است.</ref>»<ref>[[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[علوم برگزیدگان (کتاب)|علوم برگزیدگان]].</ref>
*علم غیب غیر ذاتی علمی است که به واسطۀ تعلیم خداوند، انسان‌های برگزیده می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چنین علمی، تبعی و نسبت به علم خداوند موقتی و محدود می‌باشد.<ref>ر.ک. مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص 24</ref> از این علم به علم مستفاد<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش</ref> و یا علم غیب اکتسابی<ref>ر.ک. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمدرضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ج 2، ص 27</ref> نیز یاد شده است. علم خداوند بالذات است اما علم انبیاء و امامان(علیهم السلام) علم مستفاد.<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش</ref> توجه باشد که علم غیرذاتی باید از طریق وحی و یا از طریق زمینه ها و اسباب لازم منتقل شود.<ref>ر.ک. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمدرضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ج 2، ص 27</ref> در مقابل علم غیر ذاتی، علم‌ غیب ذاتی یا استقلالی قرار دارد و آن علمی است که از درون عالِم می‌جوشد‌ و وابسته‌ به دیگری نیست،<ref>ر.ک. شریعتی، غلام محمد، علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی، دوفصلنامه قرآن‌شناخت، شماره ۱۵، ص ۲۹</ref> علمی است که اکتسابی و محدود نبوده<ref>ر.ک. سبحانی، جعفر، جدال احسن: نقد و بررسی شبهات وهابیان، ص ۹۸ و 99؛ مصباح یزدی، محمدتقی، انسان‌شناسی، ص 400</ref> و تعلیم و تحصیل در آن راه ندارد.<ref>ر.ک. جزیری احصائی، علی، دفع  الریب عن علم الغیب، صفحه؟؟؟</ref> به عبارتی دیگر علم حضوری خداوند است به خویش و به اشیا قبل از ایجاد آنان که در مرتبه ذات او عین آن است،<ref>ر.ک. تحریری، محمدباقر، جلوه های لاهوتی، ج 1، ص 250</ref> چنین علمی ازلی و ابدی و نامتناهی است.<ref>ر.ک. مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی ها ابعاد و مبادی آن، ص 24</ref> این علم‌، ویژه خدای‌ سبحان است،<ref>ر.ک. شریعتی، غلام محمد، علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی، دوفصلنامه قرآن‌شناخت، شماره ۱۵، ص ۲۹؛ غرویان، محسن، میرباقری، غلامی، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ج ٢، ص ٢٧</ref> و هیچکس با او در این صفت شریک نیست.<ref>ر.ک. سبحانی، جعفر، جدال احسن: نقد و بررسی شبهات وهابیان، ص ۹۸ و 99</ref>
==دلیل نقلی==
آیات و روایات دال بر این مطلب هستند که علم غیب غیر خداوند به صورت غیرذاتی است و اگر خبر از موضوعی در آینده می دانند به تعلیم الهی بوده است، مانند تعبیر خواب حضرت یوسف توسط حضرت یعقوب که از پس پرده خبر داد و ... .<ref>ر.ک. سبحانی، جعفر، جدال احسن، نقد و بررسی شیهات وهابیان، ص 100</ref> باید توجه داشت اگر برخی از آیات علم غیب را از غیر خداوند نفی می کنند منظورشان علم غیب ذاتی است نه غیرذاتی، چه اینکه منظور آیاتی که علم غیب را برای غیرخداوند اثبات می کنند علم غیب غیرذاتی است لذا تعارضی میان آیات قرآن وجود ندارد.<ref>ر.ک. سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص 69</ref> در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج 1، ص 109</ref> «إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَكْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا يَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه»<ref>ر.ک. سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص 69</ref> همچنین افزایش علم امامان(علیهم السلام) که در روایات بدان اشاره رفته است به معنای غیرذاتی بودن علم ایشان است.<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش </ref>
==نتیجه گیری==
*بنابراین در غیرذاتی بودن علوم امامان(علیهم السلام) به معنای غیر استقلالی بودن تردیدی وجود ندارد و بزرگان بر این نکته تاکید دارند که همه مخلوقات در تمام کمالات خود وابسته به خداوند متعال هستند و نه تنها علم امام بلکه کمالات ایشان هم وابسته به لطف و افاضه خداوند است.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه، صفحه؟؟؟</ref>


== پرسش‌های وابسته ==
== پرسش‌های وابسته ==
خط ۲۴: خط ۲۸:


==جستارهای وابسته==
==جستارهای وابسته==


=='''[[:رده:آثار علم معصوم|منبع‌شناسی جامع علم معصوم]]'''==
=='''[[:رده:آثار علم معصوم|منبع‌شناسی جامع علم معصوم]]'''==
۱۱۱٬۷۲۹

ویرایش