نماز جماعت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

«[[نماز جماعت]]» به نوعی از انواع [[نماز]] گفته می‌شود که به صورت گروهی، با [[اقتدا]] به پیشنماز خوانده می‌شود.

 

امام خمینی نماز جماعت به‌ویژه در نمازهای [[واجب]] پنجگانه را [[مستحب]] مؤکد می‌داند و [[اقامه نماز]] [[عید فطر]] و قربان در [[زمان غیبت]] را با جماعت به قصد [[رجا]] جایز دانسته، همچنین [[امامت]] جماعت [[زنان]] را برای زنان جایز، ولی [[احتیاط]] را در ترک آن می‌داند و نماز جماعت با [[اهل سنت]] و اقتدای به آنان را برای [[حفظ]] [[وحدت اسلامی]] جایز و نمازخواندن با آنان را صحیح می‌داند. امام خمینی شرکت زنان در [[نماز جمعه]] و جماعت را جایز دانسته و عدالتی که برای [[امام جماعت]] شرط شده، این است که در ظاهر خلافی انجام ندهد. امام خمینی نماز جماعت را در پیشبرد [[انقلاب اسلامی]] بسیار مؤثر می‌دانست؛ از این‌رو به مردم سفارش می‌کرد، [[نمازها]] را به جماعت برپا کنند. با این وجود از شیوه‌های مهم امام خمینی در [[مبارزه منفی]] علیه [[رژیم پهلوی]] تعطیلی نماز جماعت بود.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰..</ref>

«[[نماز]]» مترادف واژه «[[صلاة]]» در [[عربی]] است که از ریشه «صلو» به معنای [[دعا]]،<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۷/۱۵۴.</ref> [[نرمش]]، [[تعظیم]]، [[کرنش]] و [[رحمت]]<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۳۴۶.</ref> است. نماز جماعت در اصطلاح [[شرع]] و [[فقها]] به نوع ویژه یا به نوعی از انواع نماز گفته می‌شود<ref>مشکینی، ۳۳۴–۳۳۵.</ref> که به صورت گروهی، دو نفر یا بیشتر با اقتدا به پیشنماز خوانده می‌شود.<ref>حلی، علامه، تبصرة المتعلمین، ۵۲؛ دهخدا، لغتنامه، ۱۳/۲۰۱۰۱.</ref>.<ref>زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>

[[نماز]] عبادتی است که در [[ادیان آسمانی]] سابقه داشته است. [[ابراهیم]]{{ع}} و [[موسی]]{{ع}} به نماز می‌ایستادند.<ref>هاکس، قاموس کتاب مقدس، ۸۸۷–۸۸۹.</ref> در [[آیین زرتشت]] نماز با تشریفات خاص انجام می‌شد.<ref>رضایی، تاریخ ادیان جهان، ۳/۲۹۷.</ref> در [[قرآن کریم]] نیز [[لقمان]]{{ع}} و [[عیسی]]{{ع}} به نماز سفارش شده‌اند {{متن قرآن|يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ}}<ref>«پسرکم! نماز را بپا دار و به کار شایسته فرمان ده و از کار ناشایست باز دار  و در آنچه بر سرت آید شکیب کن؛ بی‌گمان این از کارهایی است که آهنگ آن می‌کنند» سوره لقمان، آیه ۱۷.</ref>،  {{متن قرآن|وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا}}<ref>«و هر جا باشم مرا خجسته گردانیده و تا زنده‌ام به نماز و زکاتم سفارش فرموده است» سوره مریم، آیه ۳۱.</ref>؛ چنان‌که [[اسماعیل]]{{ع}} [[اهل]] خود را به آن سفارش می‌کرد {{متن قرآن|وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا}}<ref>«و خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می‌داد و نزد پروردگار خویش پسندیده بود» سوره مریم، آیه ۵۵.</ref> در [[آیین یهود]] نوعی [[نماز جماعت]] وجود دارد و از شرایط آن حضور ده [[مرد]] [[یهودی]] است.<ref>یدیدیا و حیان، شرعیات یهود، ۲۲ و ۲۵؛ سلیمانی و قاسمی، نماز در آئین یهود، ۱۲۹، ۱۳۴؛ اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ۱۵۹.</ref> در [[روایات]] از نماز [[مسیحیان]] در [[کلیسا]] یاد شده است<ref>متقی هندی، کنز العمال، ۷/۴۸۵.</ref> برخی از [[مفسران]] از [[دستور خداوند]] به [[حضرت مریم]]{{س}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ}}<ref>«ای مریم! پروردگارت را به فروتنی فرمان بر و سجده کن و با نمازگزاران نماز بگزار» سوره آل عمران، آیه ۴۳.</ref> چنین برداشت کرده‌اند که نماز جماعت و عبادتِ جمعی، پیش از [[اسلام]] نیز وجود داشته است.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۴/۳۲۰؛ قرطبی، الجامع، ۴/۸۵؛ قرائتی، ۱/۵۱۱.</ref>

در اسلام [[تشریع]] نماز در [[مکه]] و با [[جماعت]] همراه بوده و [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} نماز را به جماعت برپا کرده‌اند و آیه {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ}}<ref>«و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با نمازگزاران نماز بگزارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref> نیز دراین‌ باره نازل شده است.<ref>حسکانی، شواهد التنزیل، ۱/۱۱۱.</ref> پس از آن افزون بر [[علی]]{{ع}}، [[خدیجه]] و [[زید بن‌ حارثه]] و [[جعفر بن‌ ابی‌ طالب]] نیز همراه پیامبر اکرم{{صل}} نماز را به جماعت به‌جای می‌آوردند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۸/۱۸۰–۱۸۴.</ref> [[پیامبر]]{{صل}} پس از [[هجرت به مدینه]] نماز را با جمع [[مسلمانان]] و به جماعت برپا می‌کرد<ref>ابن‌سیدالناس، عیون الاثر، ۱/۲۲۵.</ref> و کسانی را که در نماز جماعت شرکت نمی‌کردند [[سرزنش]] و به [[کیفری]] شدید [[تهدید]] می‌کرد.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۳/۲۵.</ref> روایات بسیاری از پیامبر اکرم{{صل}} و [[امامان]]{{ع}} دربارهٔ اهمیت نماز جماعت و [[ثواب]] و [[فضیلت]] آن آمده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۸/۲۸۹–۲۹۰.</ref> [[فقیهان]] [[شیعه]] ازجمله [[امام خمینی]] در کتاب‌های [[فقهی]] خود بخشی از «کتاب الصلاة» را به [[نماز جماعت]] و [[احکام]] مرتبط با آن از قبیل اهمیت، [[شرایط امام]] [[جماعت]] و برخی از مسائل دیگر اختصاص داده‌اند.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>

[[اسلام]] اساس [[آیین]] خود را بر پایه [[اجتماع]] قرار داده و در هیچ‌یک از [[شئون]] خود، به اجتماع بی‌اعتنا نبوده است.<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، ۴/۹۴–۹۵.</ref> [[حکمت]] تشریعِ برخی از عبادت‌های گروهی مانند [[نماز عید]] [[فطر]] و [[عید قربان]] در [[روایات]]، اجتماع [[مسلمانان]] شمرده شده است.<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۵۲۲.</ref> [[امام رضا]]{{ع}} نماز جماعت را موجب آشکارشدن [[نشانه‌ها]] و [[شعائر اسلامی]] همانند [[اخلاص]]، [[توحید]]، [[ارزش‌های اسلامی]] و [[عبادت]] و [[نیایش]] دانسته و افزوده است اظهار این [[شعائر]] حجتی است از [[خداوند]] بر [[اهل]] شرق و غرب. همچنین با نماز جماعت، [[منافقان]] و مسلمانانی که [[نماز]] را سبک می‌شمارند، از غیر آنان شناخته می‌شوند و زمینه‌ای پدید می‌آید که افراد بتوانند به [[صلاح]] و [[عدالت]] یکدیگر [[گواهی]] دهند. افزون بر همه اینها نماز جماعت [[نیکوکاری]] و [[ترویج]] [[فضیلت‌ها]] را به همراه دارد و بسیاری از افراد را از [[گناه]] و [[فساد]] بازمی‌دارد<ref>صدوق، علل الشرائع، ۱/۲۶۲؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۸/۲۸۷.</ref>

[[امام خمینی]] [[معتقد]] است بسیاری از [[احکام عبادی]] اسلام به نوعی همراه با [[سیاست]] و [[تدبیر]] [[جامعه]] و موجب [[خدمات اجتماعی]] و [[سیاسی]] است. نماز جماعت مثال آشکاری از این عبادت‌هاست که در عین [[معنویت]] و آثار [[اخلاقی]] و [[اعتقادی]]، دربردارنده آثار سیاسی است.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۱.</ref> از نگاه ایشان توجه به بعد [[اجتماعی]] نماز در همه ارکان و [[اذکار]] نماز از [[رکوع]] و قرائت و ذکرهای آن مانند {{متن قرآن|اهْدِنَا}} و {{متن قرآن|إِيَّاكَ نَعْبُدُ}} دیده می‌شود.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۹.</ref>

در نگاه [[فقها]] نماز جماعت [[شعار]] اسلام و موجب [[عظمت]] آن<ref>حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴/۲۲۷؛ مغنیه، فقه الإمام‌الصادق، ۱/۲۳۱.</ref> و در نظر امام خمینی از اجتماعات سیاسی مسلمانان است که در صورت اهتمام به آن، موجب [[حل مشکلات]] آنان می‌شود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۶–۱۷.</ref> و هر وقت گرفتاری‌ای برای [[مسلمانان]] پدید می‌آمد، با اعلام [[نماز جماعت]]، گرد هم می‌آمدند و [[گرفتاری]] را برطرف می‌کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۰.</ref> اجتماعات مسلمانان اعم از [[جمعه]] و [[جماعت]] در ایجاد [[وحدت میان امت اسلامی]] بسیار مؤثر است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۳۸–۴۳۹.</ref> نیز [[نماز جمعه]] و جماعت و [[مراسم حج]]، افزون بر آثار [[اعتقادی]] و [[اخلاقی]] از مهم‌ترین پایگاه‌های [[تبلیغی]] است و این کانون‌ها و مراکز برای آن تأسیس شده‌اند تا [[عواطف]] [[برادری]] و [[همکاری]] افراد تقویت شود و افراد در [[سایه]] آن [[رشد فکری]] پیدا کند و برای [[مشکلات]] [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] راه حل بیابند و در سایه آن به [[جهاد]] و [[کوشش]] دسته‌جمعی بپردازند.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۱–۱۳۲.</ref>

نماز جمعه و جماعت موجب [[آرامش]] [[مردم]] و نیز مرکز [[آگاهی]] و اطلاع از [[اخبار]] و رویدادها و [[مبارزه]] با شایعه‌های [[دشمن]] نیز است. با آغاز [[جنگ]] تحمیلی [[عراق]] علیه [[ایران]] در سال ۱۳۵۹ و [[هجوم]] [[تبلیغاتی]] و نظامی دشمن علیه ایران و پخش انواع [[شایعه‌ها]] با [[هدف]] [[تضعیف]] [[روحیه]] مردم و [[رزمندگان]]،<ref>افتخاری، مطالعات موردی، ۴/۲۰۵.</ref> [[امام خمینی]] به [[ائمه جمعه]] و جماعت سفارش کرد که در اجتماعات خود به [[روشنگری]] بپردازند و مردم را به [[پیروزی بر دشمن]] [[امیدوار]] سازند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۲۶–۴۲۷.</ref> ایشان در [[پیام]] [[برائت از مشرکین]] در [[حج]] سال ۱۳۶۶، [[مسجدها]] را بهترین کانون برای [[برپایی نماز]] جمعه و جماعت و مناسب‌ترین میدان [[تشکل]] و بیان [[مصالح مسلمانان]] شمرد که دولت‌های [[ستمگر]] جرئت ندارند آن را برای همیشه تعطیل کنند؛ زیرا تعطیلی آن نیز دلیلی بر [[مظلومیت]] مسلمانان و راهی برای [[مبارزه با ستم]] خواهد بود؛ از این‌رو [[علمای دین]] باید از این [[فرصت]] استفاده کنند و [[اسلام]] را از غربتی که دامنگیرش شده [[نجات]] دهند و چهره [[واقعی]] جهان‌خواران را برای مردم روشن سازند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۸.</ref>.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>

[[نماز جماعت]] در [[اسلام]] از مهم‌ترین [[مستحبات]] و از [[شعائر اسلامی]] و نشانه‌های اسلام است.<ref>حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴/۲۲۷–۲۲۹.</ref> در [[آیات]] {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ}}<ref>«و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با نمازگزاران نماز بگزارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ}}<ref>«ای مریم! پروردگارت را به فروتنی فرمان بر و سجده کن و با نمازگزاران نماز بگزار» سوره آل عمران، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ}}<ref>«بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است و در هر نمازگاهی روی خود را (به سوی او) راست گردانید و او را در حالی که دین را برای وی ناب می‌سازید  بخوانید؛ چنان که شما را در آغاز آفرید (به سوی او) باز می‌گردید» سوره اعراف، آیه ۲۹.</ref>؛ و [[روایات]] بسیار<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۳۷۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۸/۲۸۹–۲۹۰.</ref> از [[مسلمانان]] خواسته شده که [[نماز]] را با [[جماعت]] بخوانند. [[مفسران]] از تعبیر {{متن قرآن|وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ}}<ref>«با نمازگزاران نماز بگزارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref> برداشت کرده‌اند که سزاوار است نماز به جماعت برپایی شود.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱/۱۹۴.</ref> دستور به سرعت‌ گرفتن در رسیدن به موجباتِ [[مغفرت]] [[خداوند]]،{{متن قرآن|سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ}}<ref>«به سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی پیشگام شوید  که پهنای آن به پهنای آسمان‌ها و زمین است، برای کسانی آماده شده است که به خداوند و پیامبرانش ایمان دارند، این بخشش خداوند است که به هر کس بخواهد می‌بخشد و خداوند دارای بخشش سترگ است» سوره حدید، آیه ۲۱.</ref> به سرعت‌ گرفتن در رسیدن به [[تکبیر]] اول نماز جماعت نیز [[تفسیر]] شده است.<ref>امام خمینی، تهذیب الاصول، ۱/۲۴۶.</ref> [[قرآن]] به صف‌های [[نمازگزاران]] [[سوگند]] یاد کرده<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۸/۶۸۳؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، ۱۷/۱۲۰.</ref> و به [[مجاهدان]] سفارش کرده است در هنگام [[نبرد]] نیز نماز را به جماعت به جای آورند {{متن قرآن|وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا}}<ref>«و (به هنگام خطر) چون در میان ایشان بودی و برای آنان نماز برپا داشتی باید گروهی از ایشان با تو (به نماز) ایستند و جنگ‌افزارهایشان را (نیز) با خود بردارند و چون به سجده روند (و رکعت دیگر را فرادی تمام کنند) باید پس شما بایستند و پس از آن دسته دیگری که نماز نخوانده‌اند با تو نماز بگزارند و (اینان نیز) باید آمادگی (خود را حفظ کنند) و جنگ‌افزارهای خودشان را با خود بردارند؛ کافران دوست می‌دارند که شما از جنگ‌افزارها و بار و بنه خویش غفلت ورزید و آنان با یک تاخت بر شما بتازند؛ و اگر از باران در سختی باشید با بیمار شوید، گناهی بر شما نیست که جنگ‌افزارها را با خود برندارید و (به هر روی) آمادگی‌تان را حفظ کنید؛ خداوند برای کافران عذابی خواری‌آفرین آماده کرده است» سوره نساء، آیه ۱۰۲.</ref>؛ <ref>طوسی، التبیان، ۳/۳۰۹.</ref>

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[امامان]]{{ع}} همواره بر انجام نماز جماعت سفارش می‌کردند.<ref>کلینی، الکافی، ۳/۳۷۶ و ۳۸۰؛ حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴/۲۲۷؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۴/۱۸۸.</ref> [[پیامبر]]{{صل}} مسلمانان را به شرکت در نماز جماعت هرچند در شرایط بسیار سخت سفارش کرده است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۵/۵.</ref> [[امام حسین]]{{ع}} نیز در [[روز عاشورا]] با وجود [[حمله]] [[دشمن]]، [[نماز ظهر]] و عصر را به جماعت برگزار کرد.<ref>بن‌طاووس، اللهوف، ۱۱۰–۱۱۱؛ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۲.</ref> [[امام خمینی]] با اشاره به [[سیره پیامبر اکرم]]{{صل}} یادآور شده اصل [[تشریع]] نمازهای شبانه‌روز به جماعت بوده است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۹.</ref>؛ برخی دیگر نیز به این مطلب اشاره کرده‌اند.<ref>طالقانی، پرتوی از قرآن، ۱/۳۱.</ref> امام خمینی که [[نماز جمعه]] و جماعت را مناسب‌ترین میدان [[تشکل]] و بیان [[مصالح مسلمین]] می‌دانست،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۸.</ref> در [[وصیت‌نامه]] الهی‌ سیاسی خود، نماز جمعه را از بزرگ‌ترین [[عنایات]] [[حق‌تعالی]] بر [[جمهوری اسلامی ایران]] شمرده و از [[ائمه جمعه]] و جماعت خواسته از آنها [[غفلت]] نکنند و از ظرفیت‌های آن بهره‌برداری کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۰۰.</ref>

بر اساس [[روایات]] متعدد از [[شیعه]]<ref>کلینی، الکافی، ۳/۳۷۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۸/۲۸۵–۲۸۶.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱/۱۵۸.</ref> [[فضیلت]] [[نماز جماعت]]، چندین برابرِ [[نماز]] فرادا است. در روایتی [[ثواب]] یک رکعت نماز جماعت برابر با چهل سال نماز فرادا<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۶/۴۴۶.</ref> و شرکت یک نفر در نماز جماعت، برابر با ۱۵۰ نماز، دو نفر ششصد نماز معرفی شده و اگر به ده نفر برسند، ثوابش را جز [[خداوند]] نمی‌تواند شماره کند.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۶/۴۴۴.</ref> [[پیامبر]]{{صل}} حتی به [[نابینا]] [[اجازه]] ترک نماز جماعت را نداد و به او سفارش کرد به گونه‌ای می‌تواند در نماز جماعت حاضر شود<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۳/۲۶۶.</ref>؛ چنان‌که تأکید شده است نماز جماعت [[سنت پیامبر]]{{صل}} است و اگر کسی بدون عذر آن را ترک کند، به نماز کامل دست نمی‌یابد.<ref>کلینی، الکافی، ۳/۳۷۲؛ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱/۲۶۰.</ref> در روایتی دیگر آمده است نماز کسی که نماز جماعت را برای رویگردانی از [[جماعت]] [[مؤمنان]] ترک می‌کند، قبول نیست<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۶/۱۸۵.</ref> و از نگاه روایات چنین کسی [[عادل]] نیست و [[غیبت]] او جایز است؛ [[مردم]] باید از او دوری کنند و [[امام]] [[مسلمانان]] باید به وی اعلام کند که در صورت پیوستن به جماعت مسلمانان در [[امان]] است.<ref>طوسی، الاستبصار، ۳/۱۳.</ref> در [[زمان پیامبر]]{{صل}} [[زنان]] نیز در جماعت پیامبر{{صل}} حاضر می‌شدند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۹/۲۰۱؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۱۳۷.</ref>

از نگاه [[امام خمینی]] نماز بالاترین [[فریضه]] و ذکر خداست که مردم باید آن را در [[مسجد]] و به جماعت به جای آورند و از فُرادا خواندن آن خودداری کنند. ایشان با اشاره به کسانی که مردم را به فُرادا خواندن نماز در [[خانه]] [[دعوت]] می‌کنند، هشدار داد این افراد در صدد شکستن اصل نمازند تا پس از در هم شکستن این سنگر و [[دژ]] [[استوار]] به مسلمانان [[هجوم]] آورند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۳–۳۹۴.</ref> ایشان حاضرنشدن در نماز جماعت از روی [[بی‌اعتنایی]] را جایز نمی‌داند<ref>امام خمینی، توضیح المسائل، ۲۱۹.</ref> و به‌جای‌آوردن نماز جماعتِ بدون توجه را بر [[نماز]] فرادای باتوجه ترجیح می‌دهد<ref>امام خمینی، استفتائات، ۱/۲۷۷.</ref>؛ همچنین [[نماز جماعت]] شکسته اول وقت را با [[جماعت]] از نماز کامل بدون جماعت بهتر می‌داند.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۱/۲۷۶.</ref> ایشان پس از [[انقلاب اسلامی]] در عین [[تشویق]] کارمندان اداره‌ها به [[اقامه نماز]] جماعت در اول وقت، در پاسخ به [[میر حسین موسوی]]، نخست‌وزیر که برگزاری نماز در اول وقت یا به جماعت را در برخی ادارات و شعبه‌های بانک‌ها را موجب [[سوء]] استفاده یا [[زیان]] به [[بیت‌المال]] شمرده بود، یادآور شد باید نماز را پس از پایان کار بخوانند و اگر کارخانه دولتی است، [[مسئول]] آن نیز نمی‌تواند [[اجازه]] برگزاری چنین نمازی را بدهد و [[دولت]] می‌تواند و در صورت سوء استفاده یا زیان باید جلو برگزاری آن را بگیرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۸۵.</ref> به فتوای ایشان شرکت [[زنان]] در [[نماز جمعه]] و جماعت نیز جایز است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۴.</ref>.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>

در [[وجوب]] و [[استحباب]] نماز جماعت میان [[مذاهب اسلامی]] [[اختلاف]] است. [[فقهای امامیه]] نماز جماعت خصوصاً در نمازهای روزانه را [[مستحب]] مؤکد می‌دانند.<ref>طوسی، المبسوط، ۱/۱۵۲؛ نراقی، مستند الشیعة، ۸/۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۱۳۴–۱۳۵.</ref> [[امام خمینی]] نیز نماز جماعت به‌ویژه در نمازهای [[واجب]] پنجگانه به‌ویژه [[نماز صبح]] و عشا را مستحب مؤکد می‌داند.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۵۰.</ref> در میان [[اهل سنت]]، بیشتر [[حنفیان]] و [[مالکیان]] و برخی از [[شافعیان]] نیز آن را مستحب مؤکد می‌دانند<ref>نووی، المجموع، ۴/۱۹۴؛ شربینی، مغنی المحتاج، ۱/۲۲۹–۲۳۰؛ جزیری، الفقه، ۱/۳۶۸؛ وهبه زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۲/۱۱۶۷–۱۱۶۸.</ref>؛ ولی [[حنبلیان]] و برخی از حنفیان جماعت را در نمازهای [[یومیه]] [[واجب عینی]] دانسته‌اند.<ref>ابن‌اثیر، جامع الاصول، ۵/۵۶۴–۵۶۶؛ کاسانی، بدائع الصنائع، ۱/۱۵۵؛ ابن‌قدامه، المغنی، ۲/۲–۳؛ حنبلی، کشف القناع، ۱/۴۵۴.</ref>

از سوی دیگر، به نظر مشهور فقهای امامی، [[نماز عید]] [[فطر]] و قربان، در صورت وجود همه شرایط ازجمله [[حضور امام معصوم]]{{ع}}، باید به [[جماعت]] خوانده شود<ref>صدوق، المقنع، ۱۴۸–۱۴۹؛ حلی، محقق، ۱/۹۰؛ نراقی، مستند الشیعة، ۶/۱۶۳–۱۶۷؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۷.</ref> و در [[عصر غیبت]] ادای آن به جماعت [[مستحب]] است.<ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۱/۳۱۵–۳۱۶؛ حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴/۱۱۹–۱۲۰.</ref> [[امام خمینی]] پس از [[فتوا]] به [[استحباب]] [[نماز عید]] [[فطر]] و قربان در [[زمان غیبت]]، [[احتیاط]] را در انجام فرادای آن دانسته و انجام آن را با جماعت با قصد [[رجا]] جایز دانسته است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۷.</ref> ایشان مستحب می‌داند که [[نماز میت]] نیز به جماعت اقامه شود.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۷۹.</ref> به [[اتفاق]] [[علمای شیعه]] [[نماز جمعه]] [[واجب]] است که به جماعت خوانده شود [[مالکیان]] و [[شافعیان]] نیز به‌جماعت‌ خواندن نمازهای [[عید]] را مستحب دانسته‌اند.<ref>شربینی، مغنی المحتاج، ۱/۳۱۰؛ حنبلی، کشف القناع، ۱/۴۳۵.</ref> بیشتر [[فقهای اهل سنت]] برگزاری همه [[نمازهای مستحبی]] ازجمله [[نماز تراویح]] را به جماعت مجاز می‌دانند<ref>ابن‌قدامه، المغنی، ۲/۱۲۵؛ جزیری، الفقه، ۱/۳۰۹.</ref>؛ اما [[فقهای شیعه]] به استناد [[روایات]]،<ref>کلینی، الکافی، ۸/۶۲–۶۳.</ref> به جماعت‌ خواندن نمازهای مستحبی، جز [[نماز باران]] را [[مشروع]] ندانسته‌اند<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱/۱۹۴؛ طباطبایی، سیدعلی، ۲۰۳–۲۰۴؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۵۰.</ref> و آن را [[بدعت]] شمرده‌اند.<ref>طوسی، الخلاف، ۱/۵۲۸–۵۳۰.</ref> امام خمینی در [[مشروعیت]] [[خواندن نماز]] [[طواف]] و [[نماز]] احتیاط به جماعت تردید کرده است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۵۰.</ref>.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>

در بعضی [[روایات اسلامی]] [[امامت]] جماعت، دارای قدر و [[ارزش]] بسیار است. امامت جماعت [[سفارت]] [[الهی]] و [[منصب]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{ع}} و [[اهل معرفت]] است.<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۶۵.</ref> امام خمینی پس از آنکه به اهمیت و جایگاه [[نماز جماعت]] اشاره می‌کند، یادآور می‌شود [[امامت]] جماعت از فضل و مرتبه زیادتری برخوردار است؛ از این‌روی [[شیطان]] در صدد رخنه در این [[عبادت]] به‌ویژه [[امام جماعت]] آن است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۴۹.</ref>

مشهور [[فقهای شیعه]] معتقدند که امامت زن برای [[زنان]] جایز است.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱/۳۱۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۳۳۷؛ حکیم طباطبایی، مستمسک، ۷/۳۲۱.</ref> امام خمینی نیز امامت [[جماعت]] زنان را برای زنان جایز،<ref>امام خمینی، تعلیقه عروه، ۴۴۲.</ref> ولی [[احتیاط]] را در ترک آن می‌داند.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۵۸.</ref> در برابر این دیدگاه برخی از [[فقها]] امامت زن را مطلقاً جایز نمی‌دانند.<ref>نراقی، مستند الشیعة، ۵/۳۸.</ref> امام خمینی[[امامت]] غیر بالغ را برای افراد غیر بالغ جایز می‌داند.<ref>امام خمینی، تعلیقه عروه، ۴۴۲.</ref> مشهور فقها شیعه‌ بودن را از [[شرایط امام]] جماعت می‌دانند.<ref>طباطبایی، سیدعلی، ۴/۲۴۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۲۷۳.</ref> [[علامه حلی]] [[ایمان]] به معنای دوری از [[اهل بدعت]] و دوری از [[مخالفان]] [[حق]] را [[شرط امامت]] شمرده است<ref>تذکرة الفقهاء، ۴/۲۵ و ۲۷۹.</ref> و به استناد بعضی [[روایات]]<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۳/۲۸.</ref> تأکید کرده است نباید پشت سر [[فاسق]] و کسانی که به [[ائمه اثناعشر]] [[باور]] ندارند، [[نماز]] گزارد.<ref>حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴/۲۷۹.</ref> امام خمینی [[نماز جماعت]] با [[اهل سنت]] و اقتدای به آنان را برای [[حفظ]] [[وحدت اسلامی]] جایز می‌داند و نمازخواندن با آنان را صحیح و کافی برمی‌شمرد.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۳/۶۱۱–۶۱۲.</ref> فُراداخواندن نماز در جایی که جماعت برقرار است، اگر موجب فاسق شمرده‌ شدن عملی امام جماعت شود، [[حرام]] است و کسی که می‌خواهد نماز فُرادا بخواند، باید پیش یا پس از نماز جماعت بخواند.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۳/۲۷۶–۲۷۷.</ref> فقهای شیعه ازجمله امام خمینی با استناد به بعضی روایات<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۵/۵.</ref> جماعت با امامت عالم را بهتر از غیر عالم و [[نماز جماعت]] با [[هاشمی]] را [[برتر]] از نماز جماعت با دیگران شمرده‌اند.<ref>طباطبایی، سیدعلی، ۴/۲۵۶–۲۵۷؛ امام خمینی، جواهر الاصول، ۱/۳۴۲.</ref> از نگاه [[امام خمینی]] هرچند به [[حکم]] اولیه [[اسلام]]، هر فردی که شرایط یادشده را داشته باشد، خواه [[روحانی]] باشد یا غیر روحانی، می‌تواند [[امام جماعت]] باشد و [[اقتدا]] به او جایز است<ref>امام خمینی، استفتائات، ۱/۲۹۴.</ref>؛ اما با توجه به فتنه‌انگیزی‌های [[مخالفان]] برای القای اسلام بدون [[روحانیت]]،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۹۰ و ۱۵/۲۱.</ref> با وجود روحانی، غیر روحانی نمی‌تواند امام جماعت شود.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۱/۲۸۶ و ۲۹۴.</ref> به [[اعتقاد]] ایشان، امام جماعت علاوه بر شرایط یادشده، از نگاه [[اخلاقی]] باید [[متدین]] و عامل به گفتار خود باشد تا [[پند]] و [[موعظه]] او در [[مردم]] اثر کند و اگر امام جماعت [[منحرف]] باشد، می‌تواند جمعی بزرگ یا طایفه‌ای را منحرف کند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۱۷.</ref>؛ همچنین امام جماعت باید مورد [[اعتماد]] مردم<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۲۳۵.</ref> و به دور از [[عُجب]] و [[ریا]]<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۰.</ref> و باید [[وارسته]] باشد. او باید توجه خود را به [[دنیا]] کم کند و به [[خدا]] توجه کند. در این صورت است که مردم از او [[پیروی]] می‌کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۵۱.</ref>.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>

== نقش نماز جماعت در پیشبرد [[انقلاب اسلامی]] ==

امام خمینی نماز جماعت را در پیشبرد انقلاب اسلامی بسیار مؤثر می‌دانست؛ از این‌رو از آغاز انقلاب اسلامی به مردم سفارش می‌کرد افزون بر مسجدسازی و [[تبلیغات]] مذهبی [[نمازها]] را به [[جماعت]] و آشکارا برپا کنند و [[وحدت]] مذهبی خود را [[حفظ]] کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۷.</ref> توصیه ایشان در تقویت [[معنوی]] و [[همبستگی]] مردم و [[هراس]] [[دشمن]] بسیار مؤثر بود. [[سازماندهی]] مردم بر عهده نهادهای مذهبی بود و [[مسجدها]] نخستین خاستگاه و پایگاه انقلابیان به حساب می‌آمدند. مسجدها حلقه‌های [[ارتباط]] میان [[رهبری]] [[انقلاب]] و مردم بودند و توانستند با [[بسیج]] گسترده [[مردم]] در [[مخالفت]] با [[رژیم]] نقش‌آفرین باشند.<ref>مرکز اسناد، مقدمه کتاب تاریخ شفاهی مساجد، ۱۱.</ref> [[روحانیان]] و [[ائمه]] جماعات از جلوداران [[انقلاب]] بودند.<ref>نقیب‌زاده و امانی، نقش روحانیت شیعه، ۱۹۸؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۹۶.</ref> آنان با گردآوردن مردم در [[مسجدها]]، ورزشگاه‌ها و دیگر مکان‌های عمومی همراه با [[نماز جماعت]] آنان را با [[احکام شرعی]] آشنا ساخته و مسائل انقلاب را برای آنان بیان می‌کردند.<ref>سعادتی، روزشمار، ۱۲/۲۳۶.</ref> [[رژیم پهلوی]] در برابر این جریان [[اعتقادی]] ـ [[سیاسی]] حساسیت به [[خرج]] می‌داد و با این‌گونه اجتماعات مخالفت می‌کرد. یکی از توطئه‌های آن رژیم، برای مقابله با [[انقلاب اسلامی]] کم‌رنگ‌کردن و ایجاد [[دودستگی]] و [[تفرقه]] در نمازهای [[جماعت]] بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶.</ref> [[سازمان]] اطلاعات و [[امنیت]] [[کشور]] رژیم (ساواک) با [[مراقبت]] و ایجاد [[ترس]] در میان مردم و [[روحانیت]]، بر آن بود که مسجدها از روحانیان خالی شوند و نماز جماعت برگزار نشود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۹.</ref> یا [[نماز]] جماعتی برگزار شود که دو عنصر مهم [[اجتماع]] و [[سیاست]] را همراه نداشته باشد و [[ائمه جمعه]] و جماعت‌هایی میدان‌دار شوند که به کلی وارد [[امور سیاسی]] کشور نشوند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۳۰.</ref> با وجود مقابله رژیم پهلوی با نماز جماعت، برپایی این نماز از ابزارهای مهم [[اعتراض]] و مخالفت ائمه جماعت، روحانیان و مردم در برابر [[حکومت]] بود.<ref>شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۱۳۵.</ref>

از سوی دیگر، تعطیلی نماز جماعت نیز از شیوه‌های مهم [[مبارزه منفی]] علیه رژیم پهلوی بود. این روش را برای نخستین بار [[امام خمینی]] در سال ۱۳۴۱ در اعتراض به جریان انقلاب سفید به‌کار گرفت.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۱۳۶ و ۱۵۱.</ref> در این شیوه [[مبارزه]]، مسجدها به صورت همگانی به تعطیلی و [[سکوت]] [[دعوت]] شدند و [[خاموشی]] مسجدها و بازداشت [[علما]] [[احساسات]] مذهبی مردم را برانگیخت و کم‌کم زمینه انقلابی فراگیر را فراهم ساخت.<ref>میزبانی و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها، ۳۹.</ref> روحانیان [[قم]]، [[تهران]]، [[مشهد]]، [[اصفهان]]، [[شیراز]]، کاشان و بسیاری از شهرهای دیگر به منظور ابراز [[همدردی]] و [[پشتیبانی]] از [[حوزه علمیه قم]] [[دست]] به [[اعتصاب]] زدند و [[اقامه نماز]] [[جماعت]] تعطیل شد<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۳۱۰–۳۱۱.</ref> در جریان [[تبعید]] [[امام خمینی]] در آبان ۱۳۴۳ نیز [[نماز جماعت]] در شهرهای [[کشور]] به [[نشانه]] [[اعتراض]] به این عمل، تعطیل شد. این اعتصاب دو هفته به طول انجامید و تلاش [[رژیم پهلوی]] برای شکستن این اعتصاب پیش از موعد مقرر ناکام ماند. در [[آبادان]]، [[اصفهان]]، [[اهواز]]، جهرم، [[تهران]]، دزفول، [[شیراز]]، [[قم]]، کاشان، لار، [[مشهد]]، [[نجف‌آباد]] و [[تبریز]]اعتصاب همگانی شد و درِ [[مسجدها]] بسته شد و مؤذنان نیز از گفتن [[اذان]] خودداری کردند<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۴۰–۴۳.</ref> با اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی]] در سال ۱۳۵۷ و محاصره [[بیت]] امام خمینی به دست [[دولت]] [[عراق]] در [[نجف]]، ایشان در اعتراض به این [[رفتار]]، از رفتن به درس و [[مسجد]] برای ادای نماز جماعت و [[تشرف به حرم]] [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} خودداری کرد.<ref>فردوسی‌پور، خاطرات، ۲۰۴.</ref> بازتاب این اقدامِ امام خمینی، در [[ایران]] و [[جهان]] بسیار گسترده بود. [[رژیم]] عراق مجبور شد با [[عذرخواهی]] از امام خمینی، به محاصره پایان دهد.<ref>راعی گلوجه، مبارزات امام خمینی، ۲۸ و ۱۵۷؛ دعایی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۲۰۴.</ref>

همچنین مسجدها و [[نماز]] جماعت‌ها نیز در ایران نقش مؤثر خود را کامل‌تر نشان دادند. مسجد [[ارگ]] تهران با سخنرانی‌های [[عباس علی اسلامی]]<ref>یاد، مساجد سنگرهای انقلاب، ۸۰.</ref> و مسجد جلیلی تهران با [[مدیریت]] [[محمد رضا مهدوی کنی]]، و [[محمد جواد باهنر]]<ref>مرکز بررسی اسناد، مسجد جلیلی، مقدمه، ۲۱–۳۰؛ قدسی‌زاد، تاریخ شفاهی، ۳۵–۴۰.</ref> و مسجد [[هدایت]] با مدیریت [[سید محمود طالقانی]]،<ref>مرکز بررسی اسناد، مسجد هدایت، ۱/۱۹–۳۵.</ref> درخور توجه بود. نماز جماعت [[عید فطر]] ۱۳۵۷ در قیطریه تهران با [[سازماندهی]] [[مسجد قبا]] و [[امامت]] [[محمد مفتح]]، مهم‌ترین نماز جماعتی بود که در پیشبرد و [[پیروزی انقلاب اسلامی]] نقش اساسی داشت<ref>غفاری، خاطرات، ۲۷۹–۲۸۰.</ref> [[مردم]] دیگر [[شهرها]] نیز از نماز جماعت در [[پیروزی انقلاب]] بهره گرفتند. اقامه نماز جماعتِ باشکوه مردم اصفهان و نجف‌آباد در ۲۹/۱۰/۱۳۵۷،<ref>سعادتی، روزشمار، ۱۲/۲۳۶.</ref> قشم،<ref>سعادتی، روزشمار، ۱۲/۲۵۵.</ref> یزد<ref>سعادتی، روزشمار، ۱۲/۲۵۸.</ref> و دیگر شهرهای [[ایران]]<ref>سعادتی، روزشمار، ۱۲/۲۵۲.</ref> در [[روز]] [[اربعین]]، به [[پیروزی انقلاب]] کمک کرد.<ref>[[زینب علی‌زاده لوشابی|علی‌زاده لوشابی]]، [[مهدی طاهایی|طاهایی]]، [[نماز جماعت (مقاله)|مقاله «نماز جماعت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۱۰، ص۱۰۰–۱۱۰.</ref>