برهان در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

برهان شریف‌‌‌ترین جزء منطق بلکه مقصود اصلی از آن است<ref>لغت نامه، ج‌۳، ص‌۴۰۴۶، «برهان».</ref>، زیرا تنها قیاسی است که نتیجه آن [[یقینی]] و ملاک رسیدن به واقع است و [[انسان]] [[حق]] طلب حتّی در صورتی که به طور انفرادی [[زندگی]] کند بدان نیازمند‌و از آن ناگزیر است، برخلاف دیگر قیاس‌های منطقی، زیرا:

# نتیجه آنها [[یقینی]] نیست و ازاین‌رو نمی‌توانند ملاک رسیدن به واقع باشند.

== برهان در [[قرآن کریم]] ==

توضیح آنکه ما اگر در هر چیزی [[شک]] کنیم در این معنا [[شک]] نداریم که بیرون از ذات ما حقایقی است مستقلّ از وجود و [[اعمال]] ما؛ نظیر مسائل مربوط به مبدأ و معاد یا مسائل ریاضی و طبیعی که اگر بخواهیم به طور قطع و [[یقین]] آنها را دریابیم ابتدا به قضایای بدیهی غیر قابل تردید و لوازم آنها پناه می‌بریم. سپس آنها را به ترتیب [[فکری]] خاصّ مرتّب کرده، سرانجام، مطلوب خود را [[استنتاج]] می‌کنیم؛ مثلا می‌گوییم: [[زید]] ممکن است و هر ممکنی معلول است، پس [[زید]] معلول است یا می‌گوییم: اگر [[زید]] ممکن باشد باید معلول باشد و اگر باید معلول باشد باید علّتی داشته باشد، پس اگر [[زید]] ممکن باشد باید علّتی داشته باشد یا می‌گوییم: اگر [[زید]] ممکن باشد باید معلول باشد؛ لکن [[زید]] ممکن است، پس باید معلول باشد. این چند شکل که بدانها اشاره شد و نیز قضایایی که به صورت مقدمه بدان استناد شد همه از اموری است که [[انسان]] دارای [[فطرت]] [[سلیم]] محال است در آنها [[شک]] کند. حتّی در تشکیک‌ها و شبهه‌هایی که بر این راه و طریقه منطقی وارد شده نیز شکّاکان ندانسته یا دانسته همه اعتمادشان در [[استنتاج]] دعاوی و مقاصد خود بر همان چیزی است که از آن می‌گریزند؛ مثلا می‌گویند: اگر منطق و براهینِ منطقی راه دستیابی به واقعیّت باشد باید در بین خود [[اهل]] منطق ـ که همه [[اهل]] برهان‌اند ـ هیچ اختلافی رخ ندهد، در حالی که می‌بینیم خود آنان در آرایشان با هم [[اختلاف]] دارند.

== گستره برهان ==

بر پایه روایتی از [[امام سجاد|امام زین‌ العابدین]] {{ع}} [[زلیخا]] هنگام گرفتار کردن [[یوسف]]، در [[خلوت]] به طرف [[بت]] خویش رفت و پارچه‌ای بر آن افکند و در پاسخ [[یوسف]] که از [[راز]] آن کار پرسید گفت: از [[بت]] خود [[شرم]] می‌کنم که ما را تنها در این مکان ببیند. [[یوسف]] به وی گفت: تو از چیزی که نمی‌بیند و نمی‌فهمد [[شرم]] داری؛ ولی من از خدای خود که [[انسان]] را [[آفریده]] و به او بیان و سخن آموخته [[شرم]] نداشته باشم؟<ref>البرهان ج‌۳، ص‌۱۶۹.</ref>. مضمون این [[روایت]] از طرق عامّه از [[امام علی|علی‌ بن ابی‌ طالب]] {{ع}} نیز [[نقل]] شده است<ref>الدرالمنثور، ج‌۴، ص‌۵۲۴‌.</ref>.

== [[دعوت به دین]] با برهان و مطالبه آن از مدعیان ==

# '''[[پیروی]] از [[هواهای نفسانی]]: ''' [[آدمی]] یا باید از بیّنه و برهان [[پیروی]] کرده، همه [[شئون]] خویش را بر‌پایه آن تنظیم و مرتّب سازد یا بر طبق هواها و [[خواسته‌های نفسانی]] خود عمل کرده، هدفی جز تأمین آنها نداشته باشد. بی‌تردید کسی که [[حجّت]] و برهان را رها کند ناگزیر در دسته دوم جای می‌گیرد و [[افکار]] و [[اعمال]] [[فاسد]] خویش را [[زیبا]] دیده، در نتیجه فرجامی جز نابودی [[ابدی]] ندارد. [[تقابل]] این دو دسته از افراد به وضوح در [[آیه]] ۱۴ [[سوره]] [[محمّد]] مشهود است؛ [[خداوند]] در این [[آیه]] می‌فرماید: آیا آن کس که از جانب خدای خود [[حجّت]] و برهان دارد مانند کسانی است که عمل زشتشان در نظرشان [[زیبا]] جلوه کرده و پیرو [[هواهای نفسانی]] خویش‌اند: {{متن قرآن|أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ كَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ}}<ref>آیا آنانکه از سوی پروردگارشان برهان دارند با آن کسانی که کردار ناپسندشان را (در چشم آنها) آراسته‌اند و از هوا و هوس‌های خود پیروی کرده‌اند، برابرند؟؛ سوره محمد، آیه ۱۴.</ref>؛ همچنین نظیر این [[تقابل]] را ـ به صورتی دیگر ـ می‌توان در [[آیه]] ۲۳ [[سوره نجم]] نیز [[مشاهده]] کرد؛ آنجا که [[خداوند]] می‌فرماید: این [[مشرکان]] که بدون در‌دست داشتن برهان [[بت]] می‌پرستند جز بر وفق [[گمان]] و خواسته‌های [[دل]] خویش عمل نمی‌کنند، در حالی که از جانب [[خدا]] راه درست به آنها نشان داده شده و به تعبیر دیگر [[حجّت]] بر آنان تمام گشته است: </ref> {{متن قرآن|إِنْ هِيَ إِلاَّ أَسْمَاء سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الأَنفُسُ وَلَقَدْ جَاءَهُم مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَى}}<ref> آنها جز نام‌هایی که شما و پدرانتان نامیده‌اید نیستند، خداوند بر پرستش آنها هیچ حجّتی نفرستاده است؛ آنها جز از گمان و هوس‌هایی که در دل دارند پیروی نمی‌کنند در حالی که به راستی از سوی پروردگارشان برای آنان رهنمود آمده است؛ سوره نجم، آیه ۲۳.</ref>.

# '''[[احساس]] ناامنی: ''' [[حضرت صالح]] {{ع}} هنگامی که [[بت‌پرستان]] [[قوم ثمود]] خواستند با تعبیر "تو پیش از این میان ما مایه [[امید]] بودی" او را به [[همراهی]] با خود وادار کنند به آنان فرمود: ای [[قوم]] من! شما خود نظر دهید اگر من با وجود حجّتی روشن از جانب [[پروردگار]] خویش و رحمتی که به من ارزانی داشته است نافرمانیش کنم چه کسی در برابر او مرا [[یاری]] می‌کند؟ بنابراین شما جز بر زیان من نمی‌افزایید: {{متن قرآن|قَالُواْ يَا صَالِحُ قَدْ كُنتَ فِينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا أَتَنْهَانَا أَن نَّعْبُدَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِي شَكٍّ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةً مِّن رَّبِّي وَآتَانِي مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن يَنصُرُنِي مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَمَا تَزِيدُونَنِي غَيْرَ تَخْسِيرٍ}}<ref> گفتند: ای صالح! بی‌گمان پیش از این در میان ما مایه امید بودی، آیا ما را از پرستیدن آنچه پدرانمان می‌پرستیدند باز می‌داری؟ و به راستی نسبت به آنچه ما را بدان می‌خوانی در دو دلی گمان‌انگیزی هستیم گفت: ای قوم من! مرا خبر دهید اگر برهان از پروردگار خود داشته باشم و او از نزد خویش بخشایشی به من ارزانی داشته باشد، چه کسی مرا در برابر خداوند چنانچه با او نافرمانی کنم، یاری خواهد کرد؟! پس شما جز زیان، بر من نمی‌افزایید؛ سوره هود، آیه ۶۲ - ۶۳.</ref>.

== منابع ==