مهدویت در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

به [[علت]] اختصار، در این درس، تنها به بررسی بعضی از کتاب‌های مهم درباره "[[مهدویت]]" اشاره می‌شود<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۱.</ref>.

با مطالعه این تألیف‌ها و سایر کتاب‌های اختصاصی و عمومی [[حدیثی]]، روشن می‌شود که کمتر کتاب روایی [[شیعه]] است که به موضوع [[حضرت مهدی]] {{ع}} نپرداخته باشد. در اینجا بعضی از این [[منابع روایی]]، به اجمال معرفی می‌شود<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۲.</ref>.

# '''کتاب [[سلیم بن قیس هلالی‌ (کتاب)|سلیم بن قیس هلالی‌]]''': این کتاب از "ابو صادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی]]" (م ۸۰ ق) است و از لحاظ [[تاریخی]] اولین کتاب [[حدیثی]] موجود می‌باشد. مؤلف آن از شخصیت‌های برجسته و از خواص‌ [[اصحاب]] [[امیر مؤمنان]] {{ع}}، [[امام حسن]]، [[حسین]] و [[سجاد]] {{عم}} است و [[امام باقر]] {{ع}} را نیز [[درک]] کرده است. سلیم در نزد [[معصومین]] {{عم}}، مورد [[وثوق]] بوده و از [[علوم]] سرشار آنان بهره‌مند شده است. وی همواره مورد تأیید [[ائمه]] {{عم}} قرار گرفته، نزد آنان از [[محبوبیت]] خاصی برخوردار بوده است. از [[امام سجاد]] {{ع}} [[نقل]] شده- پس از آنکه کتاب سلیم برای آن [[حضرت]] خوانده شد- فرمود: "[[صدق]] سلیم"<ref>ر. ک: کشی، رجال، ۱۰۴؛ محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۹۴.</ref>؛ "راست گفت سلیم. خدایش بیامرزد". در این کتاب احادیثی چند درباره [[حضرت مهدی]] {{ع}} [[نقل]] شده که به لحاظ اهمیت کتاب، قابل توجه است<ref>ر. ک: سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس، ص ۵۶۵، ح ۱؛ ص ۶۲۴، ح ۱۰؛ ص ۸۵۶، ح ۴۵؛ ص ۷۷۵، ح ۲۵؛ ص ۹۰۹، ح ۶۲؛ ص ۹۴۰، ح ۷۷؛ ص ۹۵۷، ح ۹۱.</ref>. گفتنی است درباره کتاب [[سلیم بن قیس]] و صحت [[روایات]] آن، تردیدهایی وجود دارد که در محل خود به آنها پاسخ‌های مناسب داده شده است<ref>در این‌باره خوشبختانه شیخ محمد باقر انصاری ما را از پاسخ بی‌نیاز کرده است؛ چرا که ایشان دوازده سال از عمر خویش را صرف تحقیق درباره کتاب سلیم نموده و آن را در سه جلد، به تفصیل به چاپ رسانده و همه جوانب تحقیق را انجام داده است.</ref>. [[علامه]] شوشتری درباره کتاب سلیم می‌گوید: " [قول‌] صواب [و درست‌] درباره کتاب [[سلیم بن قیس]] این است که اصل کتاب صحیح بوده و سه استاد بزرگ ما، [[نعمانی]]، صفار و دیگران، از آن [[روایت]] کرده‌اند؛ ولی اصل کتاب [در مواردی بسیار اندک‌] از جانب [[دشمنان]] دچار [[تحریف]] گشته است (همان‌گونه که [[شیخ مفید]] بر این [[باور]] است)، و این‌گونه نیست که ابن غضائری پنداشته و تمام کتاب را به جهت [[روایت]] "[[نصیحت]]" [[محمد]] بن [[ابو بکر]] به پدرش در هنگام [[مرگ]]، جعلی دانسته است... ما جز [[روایت]] "[[نصیحت]]"، به [[روایت]] دروغی که محققا ثابت شده باشد، برخورد نکردیم<ref>سید سامی البدری، پاسخ به شبهات احمد الکاتب، ترجمه ناصر ربیعی، ص ۷۵.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۲، ۵۳.</ref>.

# '''[[المحاسن‌ (کتاب)|المحاسن‌]]''': این کتاب نوشته [[ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد برقی]] (م ۲۷۴ یا ۲۸۰ ق) است. وی از بزرگان [[شیعه]] به حساب می‌آید و بخشی از دوره [[امامت]] [[حضرت رضا]] {{ع}} و نیز دوران [[امامت]] [[امام جواد]]، [[هادی]] و [[عسکری]] {{عم}} را [[درک]] کرده و مدتی نیز در دوره [[غیبت صغرا]] حیات داشته- است. این کتاب یکی از [[بهترین]] کتاب‌های روایی [[شیعه]] به شمار می‌آید و برخی اهمیت و اعتبار آن را ردیف "[[کتب اربعه]]"<ref>این کتاب‌ها عبارتند از: [[الکافی (کتاب)|الکافی]] اثر مرحوم [[کلینی]]؛ [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب الاحکام]] و [[استبصار (کتاب)|استبصار]] اثر [[ابو جعفر محمد بن حسن طوسی]] و [[من لا یحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]]، تألیف [[شیخ صدوق]].</ref> دانسته‌اند. کتاب [[المحاسن‌ (کتاب)|المحاسن‌]] یکی از منابع مهم کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]]، نوشته کلینی است و وی فراوان به این کتاب استناد و از آن [[روایت]] [[نقل]] کرده است. [[شیخ صدوق]] نیز به آن [[اعتماد]] کرده و آن را از جمله کتاب‌های [[مرجع]] [[من لا یحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]] قرار داده است<ref>ر. ک: صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵.</ref>. [[علامه مجلسی]] گفته است: [[المحاسن‌ (کتاب)|المحاسن‌]] [[برقی]] از اصول معتبر است که کلینی و متأخران وی، از این کتاب [[حدیث]] [[نقل]] کرده‌اند<ref>ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۶.</ref>. در کتاب [[محاسن]] فصل و باب خاصی به عنوان [[حضرت مهدی]] {{ع}} گشوده نشده؛ ولی در باب ۳۸ بیشتر این [[روایات]] ذکر شده است. نکته قابل توجه اینکه در هیچ روایتی در این کتاب، اشاره به کلمه "[[مهدی]]" نشده و از آن [[حضرت]] با عنوان [[قائم]] و یا مشتقات آن یاد شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۳، ۵۴.</ref>.

# '''[[بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (کتاب)|بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد]] {{عم}}‌''': مؤلف این کتاب [[ابو جعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی]] (م ۲۹۰ ق) یکی از [[یاران امام حسن]] [[عسکری]] {{ع}} و از چهره‌های سرشناس [[یاران]] [[ائمه]] {{عم}} و [[راویان حدیث]] است. [[بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (کتاب)|بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد]] {{عم}}‌، درباره [[فضایل]] و [[مقامات]] [[امامان]] {{عم}} به رشته تحریر درآمده و جزو قدیمی‌ترین [[کتاب‌های حدیثی]] و معتبرترین اصول قدمای [[شیعه]] محسوب می‌شود. از زمان [[نگارش]] آن تاکنون، پیوسته مورد توجه [[دانشمندان]]، [[فقیهان]] و بزرگان [[شیعه]] بوده و در کتاب‌های ایشان فراوان به آن استناد شده است. [[شیخ حر عاملی]] در مقدمه [[وسائل الشیعه (کتاب)|وسائل الشیعه]] می‌نویسد: "کتاب [[بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (کتاب)|بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد]] {{عم}}‌ نوشته [[شیخ]] ثقه و مورد [[اطمینان]] [[محمد بن حسن صفار]] می‌باشد که دارای دو نسخه کوچک و بزرگ است". [[علامه مجلسی]] در مقدمه [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] می‌نویسد: "کتاب [[بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (کتاب)|بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد]] {{عم}}‌ از اصول معتبره‌ای است که شخصیت‌هایی مانند کلینی و دیگر [[علما]] از آن [[روایت]] کرده‌اند"<ref>مجلسی، بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۶.</ref>. البته با وجود این [[اعتماد]]، برخی نیز بر آن خرده گرفته‌اند<ref>ر. ک: مامقانی، تنقیح المقال، ج ۳، ص ۱۰۳.</ref>. این کتاب دارای ده بخش است که هر بخش شامل حدود بیست باب است. در این کتاب موضوعات گوناگونی، بیان شده و بیشتر درباره [[ائمه معصومین]] {{عم}} است؛ از این‌رو [[روایات]] مربوط به [[حضرت مهدی]] {{ع}} نیز مورد توجه قرار گرفته است. در اغلب این [[روایت‌ها]]، به ویژگی‌های آن [[حضرت]] و یا مسائل مربوط به [[قیام]] و [[حکومت جهانی]] آن [[حضرت]] اشاره شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۴، ۵۵.</ref>.

# '''کتاب [[التفسیر (کتاب)|التفسیر]] معروف به ([[تفسیر العیاشی (کتاب)|تفسیر العیاشی]])''': این کتاب اثر [[محمد بن مسعود بن عیاش سمرقندی]]، معروف به[[عیاشی]] [[فقیه]] بزرگوار و عالم وارسته‌ای است که در رشته‌های [[فقه]]، [[ادب]]، [[حدیث]] و [[تفسیر]] تبحر فراوان داشته است. او از برجسته‌ترین [[دانشمندان]] و از بزرگان [[فقهای شیعه]]، در [[دوران غیبت صغرا]] و استاد کلینی بوده است. وی در آغاز با توجه به محیط [[زندگی]] خود- که حدود [[سمرقند]] و بخارا بوده و بیشتر ساکنان آن از [[اهل سنت]] بودند- پیرو [[مکتب]] [[فقهی]] آنان بود؛ اما در اثر مطالعه و بررسی در کتاب‌های [[شیعه]]، [[مکتب]] پرفیض [[جعفری]] را پذیرفت و تمامی [[میراث]] [[پدر]] را (بالغ بر سیصد هزار [[دینار]]) در راه [[علم]] و نشر [[حدیث]]، [[انفاق]] و خرج کرد. گفته شده: خانه او بسان [[مسجد]]، پر از قاری، [[محدث]]، عالم، دانشجو و [[مفسر]] بود<ref>ر. ک: مقدمه تفسیر، محمد حسین طباطبایی.</ref>. [[آقا بزرگ تهرانی]] درباره او می‌نویسد: "[[صاحب]] [[تفسیر عیاشی]] بالغ بر دویست جلد کتاب در زمینه‌های مختلف [[علوم اسلامی]] نگاشته است. او از [[مشایخ]] و اساتید [[روایت]] کشی، [[صاحب]] [[رجال]] معروف و از هم‌دوره‌های [[ثقة الاسلام کلینی]] می‌باشد و فرزندش [[جعفر]]، از کتاب‌های او [[روایت]] می‌کند که یکی از آنها همین [[تفسیر]] موجود است"<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج ۱، ص ۱۲۱؛ ج ۲، ص ۴۷۸؛ ج ۳، ص ۱۱۲.</ref>. [[تفسیر عیاشی]] از برجسته‌ترین و معتبرترین [[تفاسیر]] کهن روایی [[شیعه]] بوده و در میان [[دانشمندان]]، از [[جایگاه]] خاصی برخوردار است. از نویسنده آن در بیشتر کتاب‌های [[رجال]] و تراجم، به [[عظمت]]، جلالت، [[فضل]] و [[دانش]] یاد شده است. این [[تفسیر]] در اصل در دو جلد بوده که [[دانشمندان]] و علمای [[تفسیر]] از آن [[روایت]] می‌کرده‌اند؛ اما متأسفانه در قرن‌های بعدی، قسمت دوم این کتاب مفقود می‌شود و لذا کتاب موجود (در دو مجلد) فقط تا آخر [[سوره کهف]] است. نسخه موجود نیز، بدون اسناد [[راویان]] آن است؛ ظاهرا یکی از نسخه برداران کتاب، برای سهولت و آسانی مطالعه و استنساخ، اسنادش را حذف کرده‌<ref>سید محمد علی ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ص ۹۹.</ref> و زیانی جبران‌ناپذیر بر آن وارد ساخته است. [[علامه طباطبایی]]، مقدمه‌ای بر این [[تفسیر]] نگاشته و اهمیت و [[جایگاه]] این [[تفسیر]] را بیان کرده است. ایشان می‌نویسد: "قسم به جانم! می‌توانم بگویم این کتاب [[بهترین]] اثری است که در زمان خود تألیف یافته است و اطمینان‌آمیزترین مجموعه‌ای است که از پیشینیان ما در زمینه کتب تفسیری [[مأثور]] به [[ارث]] رسیده است". این [[تفسیر]] روایی در ذیل ده‌ها [[آیه]] از [[قرآن]]، به موضوع "[[مهدویت]]" و [[حضرت مهدی]] {{ع}} پرداخته و روایاتی را در این زمینه [[نقل]] کرده است. نوع این [[احادیث]]، تطبیق و [[تأویل آیات]] بر [[حضرت مهدی]] {{ع}} و [[حکومت جهانی]] آن [[حضرت]] است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۵،۵۶.</ref>.

# '''[[تفسیر القمی‌ (کتاب)|تفسیر القمی‌]]''': این [[تفسیر]] اثر [[ابو الحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی]] (م قرن ۴ ق) از [[راویان]] بزرگ‌ [[شیعه]] و از یاران [[امام حسن عسکری]] {{ع}} است. وی از [[مشایخ]] معتبر [[شیخ کلینی]] است و وی بسیاری از [[روایات]] کافی را از او [[نقل]] کرده است. این [[تفسیر]] از قدیمی‌ترین تفاسیری است که پرده از روی آیاتی که در [[شأن]] [[ائمه]] {{عم}} نازل شده است، برمی‌دارد. ازاین‌رو در میان [[مفسران شیعه]]، از [[ارزش]] و اعتبار خاصی برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که آنان، اعتبار دیگر کتب "[[تفسیر]] روایی" را با این کتاب می‌سنجند. [[نجاشی]] درباره او می‌گوید: "[[علی بن ابراهیم]] از بزرگ‌ترین [[راویان]] [[شیعه]] است که در عصر [[امام حسن عسکری]] {{ع}} [[زندگی]] می‌کرده و [[محمد بن یعقوب کلینی]]، در کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]] بسیار از او [[روایت]] [[نقل]] می‌کند". از ویژگی‌های این [[تفسیر]]، آن است که مؤلف همه [[روایات]] را، از [[امام باقر]] و [[امام صادق]] {{عم}} [[نقل]] کرده است. درباره مؤلف و شیوه تألیف و پاره‌ای مباحث مربوط به شناسنامه کتاب، بحث‌های مفصل و گسترده‌ای شده و برخی انتساب آن را به او مورد [[تردید]] قرار داده‌اند<ref>ر. ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج ۴، ص ۳۰۲.</ref>؛ اما اصل کتاب به عنوان یکی از [[کتاب‌های حدیثی]] [[مرجع]]، مورد توجه بوده و؟؟ دقت در [[روایات]] آن خالی از فایده نیست. [[دلایل]] و شواهد بر اینکه حداقل بخش‌هایی از این کتاب، از [[علی بن ابراهیم]] نیست، فراوان است؛ به عنوان نمونه مقدمه این کتاب، به‌گونه‌ای مباحث را طرح می‌کند که گویی شخص دیگری، سخن می‌گوید و گاه، حتی از [[علی بن ابراهیم]] [[نقل]] قول می‌کند. افزون بر آنکه این مقدمه، مشتمل بر [[انحرافات]] و [[عقاید]] نادرستی (مانند [[تحریف قرآن]]) است. در [[حقیقت]] این کتاب، مجموعه‌ای است از چند [[تفسیر]]: [[تفسیر]] [[علی بن ابراهیم]]، [[تفسیر]] ابو الجارود و نقلیات ابو الفضل [[عباس بن محمد]] بن قاسم<ref>سید محمد علی ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ص ۹۸.</ref>. کتاب یاد شده مشتمل بر سی [[روایت]] در رابطه با [[حضرت مهدی]] {{ع}} است و مضامین مختلفی در آن وجود دارد که عمدتا به صورت تطبیق [[آیات]] بر [[حضرت مهدی]] {{ع}} است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۶، ۵۷.</ref>.

# '''[[الکافی‌ (کتاب)|الکافی‌]]''': این کتاب ارزشمند، اثری گران‌سنگ از شیخ [[ابو جعفر محمد بن یعقوب]] کلینی رازی (م ۳۲۹ ق)، از برجسته‌ترین علمای [[شیعه]] در نیمه دوم [[قرن سوم]] و آغاز قرن چهارم هجری است. کلینی با سفر به [[شهرها]] و [[سرزمین‌های اسلامی]] و ارتباط با [[راویان احادیث]] و دستیابی به اصول چهارصدگانه شیعه‌<ref>این مجموعه به اصول اربعمائة شهرت دارد، یعنی، چهارصد اصل. اصول نوعی کتاب است جامع مقداری حدیث از معصومین {{عم}} و علمای حدیث که نوعا می‌گویند«له اصل»، یعنی احادیث کتاب را مؤلف از امام {{ع}} شنیده است یا اینکه از راوی امام استماع کرده است و از آن جهت چنین کتابی را اصل می‌گویند که از کتاب دیگر گرفته نشده است. ظاهرا اصول تا زمان امام عسکری {{ع}} نوشته شده و گرچه تاریخ تصنیف این کتب به‌طور قطع مسلم نیست ولی تالیف بیشتر آنها در زمان امام صادق {{ع}} بوده است.</ref> و ارتباط با [[نواب خاص امام زمان]] {{ع}}، مجموعه‌ای ارزشمند و کتابی معتبر و جامع به [[نگارش]] درآورده است. [[محمد بن یعقوب کلینی]] نام‌آورترین و بلندآوازه‌ترین [[اندیشمند]] عصر خود بود؛ دورانی که اوج [[تلاش]] [[محدثان]] و [[دانشمندان]] بزرگ و حتی [[نواب خاص]] [[حضرت]] بود. با اینکه این چهار تن از [[فقها]] و [[محدثان]] بزرگ [[شیعه]] بودند و [[شیعیان]] آنها را به جلالت [[قدر]] می‌شناختند؛ اما کلینی مشهورترین شخصیتی بود که در آن زمان، میان [[شیعه]] و [[سنی]] با [[احترام]] می‌زیست و به‌طور آشکار، به [[ترویج]] [[مذهب]] [[حق]] و نشر [[فضایل اهل بیت]] {{عم}} [[همت]] می‌گماشت. کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]] از قدیمی‌ترین و معتبرترین کتاب‌های روایی [[شیعه]] و نگاشته شده در عصر [[غیبت صغرا]] است. این کتاب در طول بیش از هزار سال، پیوسته مورد توجه و [[عنایت خاص]] [[دانشمندان]] و [[فقهای شیعه]] قرار داشته است و آنان در منابع مهم روایی و تألیفات ارزشمند خود، به آن استناد کرده‌اند. [[شیخ مفید]] کافی را چنین معرفی کرده است: "[[الکافی]] هو من [[اجل]] کتب الشیعة و اکثرها فائدة"<ref>شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ص ۶۸.</ref>؛ "کافی از برجسته‌ترین کتاب‌های [[شیعه]] و پرفایده‌ترین آنها است". [[شهید اول]]، [[محمد]] مکی درباره این کتاب نوشته است: "کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]]، کتابی روایی است که تاکنون [[اصحاب]] و علمای [[شیعه]] مانند آن را ننگاشته‌اند"<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۰۴، ص ۱۸۸.</ref>. از ویژگی‌های مهم این کتاب، هم عصر بودن مؤلف آن، با نائبان چهارگانه [[حضرت مهدی]] {{ع}} و دسترسی وی به آنان است. به خصوص که آنان در [[بغداد]] بودند و کلینی نیز مدتی در آن [[شهر]] [[زندگی]] می‌کرده و سال [[وفات]] وی، مصادف با سال [[وفات]] [[آخرین سفیر]] [[امام عصر]] {{ع}} [[علی بن محمد سمری]] بوده است. مؤلف در کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]]، [[مقید]] به ذکر [[سند]] [[روایات]] تا [[معصوم]] {{ع}} است و این خود [[ارزش]] و اعتبار خاصی به آن بخشیده است. این کتاب شامل بیش از شانزده هزار [[روایت]] است. اگرچه [[روایات]] مربوط به [[حضرت مهدی]] {{ع}} در مجموعه این کتاب، به نوعی پراکنده است؛ اما در باب‌هایی ویژه، [[روایات]] بیشتری [[نقل]] شده است. به عنوان نمونه در قسمت اصول و در "[[کتاب الحجة]]"، مؤلف احادیثی را در بخش "فی الاشارة و النص الی [[صاحب الدار]]"، ذکر کرده و در ادامه همین باب، عناوین دیگری همانند "فی التسمیة من رآه، باب فی النهی عن الاسم، باب نادر فی [[الغیبة]] و باب فی کراهیة التوقیت" ذکر و در هر عنوان، چند [[حدیث]] را [[نقل]] کرده است. مجموع این [[احادیث]] در این قسمت، نزدیک به شصت [[حدیث]] می‌رسد. همچنین در باب "مولد الصاحب" بیش از سی [[روایت]] درباره [[ولادت حضرت مهدی]] {{ع}} و مباحث مربوط به آن است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۸، ۵۹.</ref>.

# '''[[الغیبة (کتاب)|الغیبة]]''': این کتاب اثر ارزشمند [[ابو عبد الله محمد بن ابراهیم بن جعفر کاتب نعمانی]]، مشهور به [[ابن زینب]] ([[ابن ابی زینب]])، از [[راویان]] بزرگ [[شیعه]] در اوایل قرن چهارم هجری است. وی نزد [[محمد بن یعقوب کلینی]] [[دانش]] [[حدیث]] را فرا گرفت و کاتب استادش شد و به همین جهت نیز عنوان "کاتب" پیدا کرد. او از شهرت، [[احترام]] و اعتبار خاصی در نزد [[دانشمندان]] و [[فقهای شیعه]] بهره‌مند است. [[نعمانی]] علاوه بر اینکه نویسنده‌ای خوش‌نظر و دارای [[قدرت]] [[استنباط]] بود، از اطلاعات وسیعی درباره [[رجال]] و [[احادیث]] برخوردار بود. کتاب [[الغیبة (کتاب)|الغیبة]] به [[یقین]] جزو یکی از [[بهترین]] کتاب‌ها در زمینه [[احادیث]] مربوط به خصوصیات‌ [[حضرت مهدی]] {{ع}}، [[غیبت]] و [[عصر ظهور]] و ویژگی‌های آن دوران است. تمام [[احادیث]]، برخوردار از [[سند]] بوده و نوع اسناد هم، کوتاه و در بسیاری از موارد، اسناد خوب و مورد پسند اهل فن است. مؤلف در آغاز کتاب، درباره انگیزه تألیف آن نگاشته است: "من در [[جامعه]] می‌دیدم [[شیعیان]] و علاقه‌مندان به [[پیامبر]] {{صل}} و [[اهل بیت]] {{عم}}، به گروه‌های مختلفی تقسیم شده و نسبت به [[امام زمان]] {{ع}} و [[ولی امر]] و [[حجت]] [[پروردگار]] خود سرگردان گشته‌اند. پس از بررسی، [[دلیل]] آن را [[غیبت]] آن [[حضرت]] یافتم؛ چنان‌که [[رسول خدا]] و [[حضرت علی]] و [[ائمه معصومین]] {{عم}} نیز به آن اشاره کرده‌اند؛ لذا به [[یاری]] [[خداوند]] بر آن شدم تا روایاتی را که [[مشایخ]] روایی بزرگ از [[امیر مؤمنان]] و [[ائمه معصومین]] {{عم}} درباره [[غیبت امام عصر]] {{ع}} [[نقل]] کرده‌اند، جمع‌آوری کنم. بسیاری از روایاتی که هم‌اکنون در [[اختیار]] من است، علمای [[اهل سنت]] نیز [[روایت]] کرده‌اند. البته [[روایات]] آنان در این‌باره، بسیار گسترده‌تر از روایاتی است که هم‌اکنون در [[اختیار]] من است"<ref>نعمانی، الغیبة، صص ۳۰- ۳۵.</ref>. [[کتاب الغیبة]] شامل ۴۷۸ [[روایت]] در ۲۶ باب است. از موضوعات کتاب می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: [[وجوب]] حفظ [[اسرار]] [[آل محمد]] {{عم}}، [[الهی]] بودن مسأله [[امامت]]، [[تعداد امامان]] {{عم}}، کسی که به [[دروغ]] ادعای [[امامت]] کند، [[روایات]] درباره [[غیبت امام زمان]] {{ع}}، [[صبر]] و [[انتظار فرج]]، [[امتحان]]، [[صفات امام]] [[منتظر]]، صفات [[لشکر]] آن [[حضرت]] و....<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۵۹، ۶۰.</ref>.

## در بخش دوم موضوعاتی مانند: [[ولادت حضرت مهدی]] {{ع}}، [[امامت]] او، [[غیبت]]، [[دلایل]] آن، افرادی که وی را دیده‌اند، [[توقیعات]] صادر شده از سوی آن [[حضرت]]، مسأله [[انتظار فرج]]، [[نشانه‌های ظهور]] و... بیان شده است. این کتاب به جهت اهمیتی که دارد، بارها تجدید چاپ و نیز به دست افراد مختلفی، به [[فارسی]] برگردان شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۶۰-۶۲.</ref>.

## باب پایانی کتاب در ضمن پنج فصل ارائه شده که موضوعات این پنج فصل عبارت است از: ویژگی‌های جسمانی، [[وقت ظهور]]، چگونگی آغاز [[ظهور]]، روش [[حکومت]] و [[مدت حکومت حضرت مهدی]] {{ع}}. [[شیخ مفید]] در سال ۴۱۳ در [[بغداد]] و پس از ۷۵ سال [[تلاش]] و [[خدمت]] ارزنده دار فانی را وداع گفت و مورد [[تجلیل]] فراوان [[مردم]] و اهل [[علم]] قرار گرفت. [[شیخ]] طوسی- که خود در تشییع [[پیکر مطهر]] او حضور داشت- می‌گوید: روز [[وفات]] او از کثرت [[دوست]] و [[دشمن]] برای ادای [[نماز]] و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است. هشتاد هزار تن از [[شیعیان]] او را تشییع کردند و [[سید مرتضی]] [[علم الهدی]] بر او [[نماز]] گزارد و در [[حرم مطهر]] [[امام جواد]] {{ع}}، پایین پای آن [[حضرت]]، نزدیک [[قبر]] استادش ابن قولویه، مدفون گردید<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۶۲، ۶۳.</ref>.

# '''کتاب [[الغیبة للحجة (کتاب)|الغیبة للحجة]]''': این کتاب ارزشمند تألیف [[شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی]] (م ۴۶۰ ق)، از برجسته‌ترین چهره‌های [[علمی]] [[جهان تشیع]] و شخصیت مورد [[اعتماد]] [[شیعه]] در قرن پنجم هجری است. او در [[فقه]] و اصول، [[حدیث]]، [[تفسیر]]، [[کلام]] و [[رجال]]، تألیفات فراوانی از خود به یادگار گذاشته است. مدت پنج سال نزد [[شیخ مفید]] درس خوانده و سالیانی دراز از محضر [[سید مرتضی]]، بهره‌مند شده است. بعد از [[رحلت]] [[سید مرتضی]] [[علم الهدی]]، [[رهبری]] و [[پرچم‌داری]] [[شیعه]] به [[شیخ طوسی]] رسید. در این هنگام منزل [[شیخ]] در محله [[کرخ بغداد]]، [[پناهگاه]] [[مسلمانان]] بود. جهت [[درک]] محضر او، [[دانشمندان]] فراوانی از سراسر سرزمین [[اسلامی]]، قصد [[بغداد]] می‌کردند تا از خرمن [[دانش]] و [[فضیلت]] آن عالم بزرگوار توشه برگیرند. [[شیخ طوسی]] مؤلف دو کتاب از کتاب‌های چهارگانه شیعه- [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب الاحکام]] و [[الاستبصار (کتاب)|الاستبصار]]- است که هردو در زمینه [[روایات]] و احادیثی است که جنبه [[فقهی]] و حکمی دارند. از دیگر تألیفات ارزنده این دانشمند بزرگ کتاب [[الغیبة (کتاب)|الغیبة]] است. بی‌گمان [[الغیبة (کتاب)|الغیبة]] از [[بهترین]]، مهم‌ترین و [[کامل‌ترین]] منابع [[شیعه]] در مورد "[[غیبت]]" [[حضرت مهدی]] {{ع}} است. در این کتاب به [[علت]] و انگیزه [[غیبت امام زمان]] {{ع}} و [[حکمت الهی]] که موجب آن گردیده، اشاره شده است. [[شیخ طوسی]] در [[نگارش]] این اثر ارزشمند و گران‌بها، شیوه‌ای نو و ابتکاری به کار گرفته و به جوانب مختلف [[غیبت حضرت مهدی]] {{ع}} اشاره کرده است. همچنین با [[استدلال]] به [[قرآن]] و [[روایات معصومین]] {{عم}} و [[حکم عقل]]، به [[پاسخ‌گویی به شبهات]] و اشکالات [[مخالفان]] پرداخته است. این کتاب شامل [[فضایل]] [[امام عصر]] {{ع}} و [[سیره]] و روش آن [[حضرت]] در [[زمان غیبت]] و [[هنگام ظهور]] است و بسیاری از [[نشانه‌های ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} را ذکر کرده است. از زمان [[نگارش]] آن تاکنون پیوسته مورد توجه [[علما]] و [[فقهای شیعه]] بوده و آنان در تألیفات خود، بسیار به آن استناد کرده‌اند. آقا بزرگ طهرانی در مقدمه‌ای بر [[کتاب الغیبة]] نوشته است: "[[الغیبة (کتاب)|الغیبة]] نوشته [[شیخ طوسی]] از کتاب‌های قدیمی است که بر بسیاری از کتاب‌های دیگر [[برتری]] دارد. این کتاب دربردارنده [[بهترین]] [[حجت‌ها]] و محکم‌ترین برهان‌های [[عقلی]] و [[نقلی]] بر وجود [[امام دوازدهم]]، [[محمد بن الحسن]]، [[صاحب الزمان]] {{ع}} و [[غیبت]] آن [[حضرت]] در این زمان و ظهورشان در [[آخر الزمان]] است"<ref>آقا بزرگ تهرانی، مقدمه کتاب الغیبة، ص ۲۴.</ref>. [[شیخ طوسی]] در مقدمه کتاب درباره انگیزه خود از نگارش این کتاب نوشته است: "من این کتاب را به درخواست [[شیخ]] بزرگوار- که [[خداوند]] [[عمر]] ایشان را طولانی گرداند- نگاشتم. ایشان در خواست فرمود تا کتابی درباره [[غیبت]] [[صاحب الزمان]] {{ع}} [[املا]] نمایم و در آن سبب [[غیبت]] آن [[حضرت]] و [[علت]] طول کشیدن آن و... را بیان کنم و اینکه چرا آن [[حضرت]] [[ظهور]] نمی‌کند؟ آیا مانعی در کار هست؟ آن مانع چیست و چرا ما [[نیازمند]] به آن [[حضرت]] هستیم؟ من هم درخواست او را [[اجابت]] و امر ایشان را [[اطاعت]] کردم... . [[کتاب الغیبة]] (با حدود پانصد [[روایت]]) مشتمل بر هشت فصل است:

## برخی [[فضایل]] و صفات و [[سیره]] آن حضرت‌. [[شیخ طوسی]] در شب [[دوشنبه]] ۲۲ [[محرم]] سال ۴۶۰ ه به [[رحمت]] ایزدی پیوست و در [[نجف اشرف]] در خانه خویش به [[خاک]] سپرده شد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۱ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۱]]، ص۶۳، ۶۴.</ref>.