آستانه حضرت معصومه: تفاوت میان نسخه‌ها

آستانه حضرت معصومه (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۵ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۰:۰۱

۱۴ بایت حذف‌شده ، ‏۱۵ دسامبر ۲۰۲۳

جز

جایگزینی متن - '“' به '«'

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۸٬۰۵۸

ویرایش

@@ خط ۶: / خط ۶: @@
 == [[مدیریت]] و تولیت آستانه حضرت معصومه {{س}} ==
-آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، در آغاز بارگاهی نداشت، تا اینکه [[زینب]] نوه [[امام جواد]] {{ع}} برای اولین بار، در نیمه دوم [[قرن سوم]] گنبد و بارگاهی بر روی آرامگاه ایشان ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. پس از آن برای اداره و [[مراقبت]] از آن خادمی برایش تعیین می‌شد که یکی از آنان فردی به نام [[حسین بن اشکیب قمی]] [[خادم]] القبر بود<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۲۰.</ref>. هر چند از آن زمان تا پایان [[قرن پنجم]]، اطلاعات دقیقی درباره آستانه حضرت معصومه {{س}} در دست نیست، برابر برخی از داده‌های [[تاریخی]] این آستانه در [[قرن ششم]] [[اوقاف]] و متولی داشته و از شکوه و جلال برخوردار بوده است، چنان که [[عبدالجلیل قزوینی رازی]]، سرای ستی [[فاطمه]] بنت [[موسی بن جعفر]] {{ع}} را به “اوقاف و مدارس و [[فقها]] و [[ائمه]] و [[زینت]] تمام و قبول اعظم” توصیف می‌کند<ref>نقض، ص۲۱۰.</ref>. بر پایه برخی گزارش‌ها، متولی موقوفات آستانه حضرت معصومه {{س}} به صورت [[منصوص]] تعیین می‌شد، به این شکل که واقفان فردی از [[سادات رضوی]] را نام می‌بردند و یا مشخصاتی برای [[اولاد]] و [[نسل]] آنها ذکر می‌کردند و کار را به آنها واگذار می‌کردند<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۱۳.</ref>. نخستین [[فرمان]] تولیت آستانه که اکنون در دست است، فرمانی است با امضای جهان‌شاه [[قره]] قویونلو، به [[تاریخ]] [[جمادی الاولی]] سال ۸۶۷ق در این فرمان سیداحمد نظام‌الدین متولی [[حرم]] [[حضرت]] معصومه {{س}} می‌شود<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۵.</ref>. با این فرمان مشخص می‌شود [[منصب]] [[نقابت]] [[سادات]] و تولیت [[موقوفات]] آستانه مقدسه در [[قرن نهم]] قمری به سادات رضوی و [[فرزندان]] [[سید فخرالدین]]، یعنی [[سید نظام الدین سلطان احمد]]، واگذار شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۲۱.</ref>. پیش از سید فخرالدین هم متولیان [[اوقاف]] [[مزار]] آستانه [[فاطمه معصومه]] {{س}} با بزرگان سادات رضوی بوده است. در متن فرمان‌ها و [[احکام]] شاهان [[مغول]]، مانند تیمور، شاهرخ و همچنین ترکمانان و شاهان صفوی تصریح شده که از قدیم‌الایام، منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف [[روضه]] منوره و [[تربت]] [[مقدس]] امامزاده معصومه {{س}} به آبا و اجداد کرام جناب مشارالیها [[بلا]] مداخلت و [[مشارکت]] غیر، [[تفویض]] می‌شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۴.</ref>. با توجه به متن باقی مانده فرمان‌ها و احکام شاهان در واگذاری تولیت اوقاف آستانه به سادات رضوی، می‌توان گمانه زد که از ابتدای تشکیل تولیت برای اوقاف آستانه مقدسه، متولیان آن از سادات رضوی بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱.</ref>، هر چند احتمال دیگر آن است که تولیت آستانه با نقابت سادات [[قم]] یکی بود، به این معنا که نقیبان سادات قم، متولی اوقاف آستانه نیز بوده‌اند<ref>تاریخ نقبای قم، ص۲۱۹، ۲۸۸.</ref>. در این صورت، برخی از آنان از [[سادات حسینی]] شجری و ارقطی از [[نوادگان]] [[عبدالله باهر]]، فرزند [[امام سجاد]] {{ع}} بودند و برخی دیگر از سادات رضوی و از نوادگان [[امام جواد]] {{ع}} از نسل [[موسی مبرقع]]<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱- ۲۲.</ref>.
+آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، در آغاز بارگاهی نداشت، تا اینکه [[زینب]] نوه [[امام جواد]] {{ع}} برای اولین بار، در نیمه دوم [[قرن سوم]] گنبد و بارگاهی بر روی آرامگاه ایشان ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. پس از آن برای اداره و [[مراقبت]] از آن خادمی برایش تعیین می‌شد که یکی از آنان فردی به نام [[حسین بن اشکیب قمی]] [[خادم]] القبر بود<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۲۰.</ref>. هر چند از آن زمان تا پایان [[قرن پنجم]]، اطلاعات دقیقی درباره آستانه حضرت معصومه {{س}} در دست نیست، برابر برخی از داده‌های [[تاریخی]] این آستانه در [[قرن ششم]] [[اوقاف]] و متولی داشته و از شکوه و جلال برخوردار بوده است، چنان که [[عبدالجلیل قزوینی رازی]]، سرای ستی [[فاطمه]] بنت [[موسی بن جعفر]] {{ع}} را به «اوقاف و مدارس و [[فقها]] و [[ائمه]] و [[زینت]] تمام و قبول اعظم” توصیف می‌کند<ref>نقض، ص۲۱۰.</ref>. بر پایه برخی گزارش‌ها، متولی موقوفات آستانه حضرت معصومه {{س}} به صورت [[منصوص]] تعیین می‌شد، به این شکل که واقفان فردی از [[سادات رضوی]] را نام می‌بردند و یا مشخصاتی برای [[اولاد]] و [[نسل]] آنها ذکر می‌کردند و کار را به آنها واگذار می‌کردند<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۱۳.</ref>. نخستین [[فرمان]] تولیت آستانه که اکنون در دست است، فرمانی است با امضای جهان‌شاه [[قره]] قویونلو، به [[تاریخ]] [[جمادی الاولی]] سال ۸۶۷ق در این فرمان سیداحمد نظام‌الدین متولی [[حرم]] [[حضرت]] معصومه {{س}} می‌شود<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۵.</ref>. با این فرمان مشخص می‌شود [[منصب]] [[نقابت]] [[سادات]] و تولیت [[موقوفات]] آستانه مقدسه در [[قرن نهم]] قمری به سادات رضوی و [[فرزندان]] [[سید فخرالدین]]، یعنی [[سید نظام الدین سلطان احمد]]، واگذار شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۲۱.</ref>. پیش از سید فخرالدین هم متولیان [[اوقاف]] [[مزار]] آستانه [[فاطمه معصومه]] {{س}} با بزرگان سادات رضوی بوده است. در متن فرمان‌ها و [[احکام]] شاهان [[مغول]]، مانند تیمور، شاهرخ و همچنین ترکمانان و شاهان صفوی تصریح شده که از قدیم‌الایام، منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف [[روضه]] منوره و [[تربت]] [[مقدس]] امامزاده معصومه {{س}} به آبا و اجداد کرام جناب مشارالیها [[بلا]] مداخلت و [[مشارکت]] غیر، [[تفویض]] می‌شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۴.</ref>. با توجه به متن باقی مانده فرمان‌ها و احکام شاهان در واگذاری تولیت اوقاف آستانه به سادات رضوی، می‌توان گمانه زد که از ابتدای تشکیل تولیت برای اوقاف آستانه مقدسه، متولیان آن از سادات رضوی بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱.</ref>، هر چند احتمال دیگر آن است که تولیت آستانه با نقابت سادات [[قم]] یکی بود، به این معنا که نقیبان سادات قم، متولی اوقاف آستانه نیز بوده‌اند<ref>تاریخ نقبای قم، ص۲۱۹، ۲۸۸.</ref>. در این صورت، برخی از آنان از [[سادات حسینی]] شجری و ارقطی از [[نوادگان]] [[عبدالله باهر]]، فرزند [[امام سجاد]] {{ع}} بودند و برخی دیگر از سادات رضوی و از نوادگان [[امام جواد]] {{ع}} از نسل [[موسی مبرقع]]<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱- ۲۲.</ref>.
 به هر حال، فضای ساختمانی آستانه، پیش از دوره [[صفویه]] چندان گسترده نبود و [[موقوفات]] آن بسیار کمتر از این دوره بود و طبعاً سازمان بزرگی نداشت. اما در این [[زمان]] آهسته آهسته از دو جهت به این آستانه توجه بیشتری شد: یکی آنکه شماری از شاهان صفوی در این [[حرم]] به [[خاک]] سپرده شدند و دیگر از آن رو که آنان خود را [[متدین]] و از [[پیروان]] [[آیین]] [[حضرت]] معصومه {{س}} می‌دانستند و او را [[مقدس]] می‌شمردند<ref>راهنمای قم، ص۱۰۵.</ref>. بر پایه مدارک موجود، کل [[خادمان]] و [[کارگزاران]] آستانه در دوره صفویه، پنجاه تن بوده‌اند که کار آنان پاسبانی حرم و سامان‌دهی کارهای داخلی آستانه بوده است. در [[فرمان]] شاه تهماسب که در ۹۴۸ق و فرمان شاه [[عباس]] که در ۱۰۱۷ ق صادر شده، نام‌های چند تن از متولیان آن [[روزگار]] به چشم می‌خورد که همه از یک [[خانواده]] بوده‌اند و از جمله [[وظایف]] آنان [[انتصاب]] و [[عزل]] کارکنان آستانه بوده است<ref>راهنمای قم، ص۱۰۷- ۱۰۸.</ref>. بر پایه نوشته‌های برخی از جهان‌گردان، تولیت آستانه در آن دوره به صورت هیأتی بود و سه تن از بزرگان نیکونهاد متولی آن بوده‌اند که هر یک [[سرپرستی]] یکی از بارگاه‌های حضرت معصومه {{س}}، شاه‌عباس و شاه‌صفی را در دست داشتند و همه [[دارایی‌ها]]، درآمدها و برنامه‌ها زیر نظر آنان بود و عنوان رسمی آنان تربت‌دار بود. مهم‌ترین شغل‌های حرم در آن زمان عبارت بود از: آخوند که [[نماز جماعت]] و [[جمعه]] بر پا می‌کرد، [[دعا]] و [[زیارت‌نامه]] می‌خواند و [[احکام اسلامی]] بیان می‌کرد؛ قندیلچی که متصدی [[روشنایی]] شمع‌ها و قندیل‌ها بود؛ [[قمی]] که [[نظافت]] ساختمان و صحن‌ها را برعهده داشت؛ آبکش که وظیفه‌اش تهیه آب لازم برای وضوخانه‌ها بود و یک [[مؤذن]] که با گفتن [[اذان]]، اوقات [[شرعی]] را به [[مردم]] [[یادآوری]] می‌کرد<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۷۷؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۱۷۲-۱۷۳.</ref>. به جهت اهمیت جایگاه متولی آستانه، این [[مقام]] در زمان صفویان از سوی [[حکومت]] [[انتخاب]] می‌شد و گاهی [[حاکم]] [[قم]]، متولی آستانه نیز می‌شد<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۷۷.</ref>. شاه تهماسب صفوی برای تشکیلات آستانه، میرزا [[حبیب‌الله]]، فرزند [[علی بن عبدالعالی]]، معروف به [[محقق ثانی]] و [[محقق کرکی جبل عاملی]] (۹۴۰ق) از علمای بزرگ عصر صفوی را که در این عصر به خاتم‌المجتهدین [[لقب]] یافته بود، به تولیت آستانه گماشت و از [[اصفهان]] به [[قم]] اعزام کرد. او بر پایه نیازهای آن [[روز]]، تعداد هفتاد تن بر عده خدام افزود و [[مشاغل]] و سمت‌های آستانه را در هفت ردیف سامان داد: ۱. مستوفی: [[مسئول]] تنظیم حساب درآمد و هزینه آستانه و [[مصرف]] آن و نگهداری سوابق خدام؛ ۲. مُشرف: مسئول نگهداری و تنظیم دفتر ثبت اسناد آستانه و ثبت تعداد و مشخصات [[هدایا]]؛ ٣. [[خازن]]: مسئول نگهداری اشیا و [[اموال]] نفیس آستانه؛ ۴. ضابط: مسئول نگهداری و ضبط اثاثیه خارج از [[خزانه]] و مورد نیاز کشیک خدام؛ ۵. سرکشیک: مسئول [[انتظام]] داخلی آستانه؛ ۶. [[خطیب]]: فردی که هر شب با حضور خدام، خطبه‌ای شامل [[حمد]] و ثنای [[پیغمبر]] و دعای [[سلطان]] وقت را قرائت می‌کرد؛ ۷. [[خادم]]: که زیر نظر سرکشیک، عهده‌دار پاسبانی آستانه و سرکشیک مسئول وقت بود<ref>راهنمای قم، ص۱۰۶.</ref>.
@@ خط ۱۲: / خط ۱۲: @@
 در سال ۱۰۵۷ ق و [[روزگار]] شاه [[صفی]]، نیز تولیت [[حرم]]، به عهده میرزا [[محمد]] [[مهدی]] پسر بزرگ میرزا حبیب‌الله بود<ref>ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، ص۲۵۷.</ref>.
 [[قاضی]] [[احمد قمی]] در [[قرن دهم]]، [[موقوفات]] آستانه [[حضرت]] معصومه {{س}} را قریب هزار تومان آن روز برآورد کرده است<ref>خلاصة التواریخ، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. [[شیوه]] اداره آستانه از دوره صفویان تا پایان قاجاریان، به کلی دگرگون شد، به گونه‌ای که مشاغل و [[مناصب]] مختلف در آستانه را شاهان تعیین می‌کردند. بعد از [[مقام]] تولیت، [[منصب]] استیفا (حسابداری) بالاترین شغل و مقام در آستانه مقدسه بود که اصطلاحاً به صاحب آن منصب و مقام، مستوفی می‌گفتند. این مقام مستقیماً با [[فرمان]] شاه به افرادی که توسط دیوان‌الصداره [[خاصه]] مشخص می‌شدند و یا با مثال‌ها (فرمان‌ها)یی که از طرف صدر خاص شاهان نوشته می‌شد، واگذار می‌گردید. تمامی مستوفیان در این سه قرن و نیم، از [[سادات رضوی]] [[قم]] بوده‌اند<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۲۴.</ref>.
-در طول [[تاریخ]]، سه دسته متولی عهده‌دار امور آستانه [[حضرت]] معصومه {{س}} بوده‌اند که [[میزان]] اختیارات و [[قدرت]] آنها نیز متفاوت بوده است: دسته اول: متولیانی که همه امور آستانه را بر عهده داشته‌اند و از آنها به “متولی [[اوقاف]] مزار” یا “تولیت [[روضه]] منوره” و مانند آن تعبیر شده است. اینان مستقیماً از سوی شاهان و [[حاکمان]] [[منصوب]] می‌شدند. این نوع تولیت تا اواخر [[قرن دهم]] ادامه داشت. دسته دوم: “متولی قدیمی یا شرعی” و دسته سوم “متولی تفویضی یا جدیدی”. در دوره [[صفویه]] برای اداره اوقاف، [[وزیر]] خاص معین می‌شد که موجب دگرگونی شیوه اداره اوقاف شد. در آن هنگام اداره اوقاف به یکی از [[روحانیان]] بزرگ واگذار می‌شد که هم جنبه [[روحانی]] و [[علمی]] داشته باشد و هم جنبه دیوانی و [[اداری]]. متصدی این [[مقام]] “صدر الصدور” نامیده می‌شد. مقام بعد از او “وزیر اوقاف” و بعد از آن “مستوفی موقوفات” نامیده می‌شدند. در این شرایط موقوفاتی که دارای تولیت طبق [[شرع]] و شرط واقف بودند، به همان صورت تعیین می‌شدند و به آنها متولی قدیمی یا [[شرعی]] می‌گفتند. در کنار آن [[سرپرستی]] آستانه‌ها و اوقاف جدید، به عنوان تولیت تفویضی یا جدید به کسان دیگری واگذار می‌شد، چنان که در آستانه حضرت معصومه {{س}} همین [[قانون]] [[اجرا]] شد و تولیت و سرپرستی آستانه و اوقاف جدید آن، که شامل تمام آستانه بود، به [[سادات حسینی]] واگذار شد<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۱۸۵.</ref>. اولین متولی تفویضی جدید از سادات حسینی، میرزا سیدحبیب‌الله از [[دانشمندان]] معاصر [[شیخ بهایی]] بود<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۴۷.</ref>. این روش اداره آستانه تا اواسط [[قرن سیزدهم]] قمری ادامه داشت.
+در طول [[تاریخ]]، سه دسته متولی عهده‌دار امور آستانه [[حضرت]] معصومه {{س}} بوده‌اند که [[میزان]] اختیارات و [[قدرت]] آنها نیز متفاوت بوده است: دسته اول: متولیانی که همه امور آستانه را بر عهده داشته‌اند و از آنها به «متولی [[اوقاف]] مزار” یا «تولیت [[روضه]] منوره” و مانند آن تعبیر شده است. اینان مستقیماً از سوی شاهان و [[حاکمان]] [[منصوب]] می‌شدند. این نوع تولیت تا اواخر [[قرن دهم]] ادامه داشت. دسته دوم: «متولی قدیمی یا شرعی” و دسته سوم «متولی تفویضی یا جدیدی”. در دوره [[صفویه]] برای اداره اوقاف، [[وزیر]] خاص معین می‌شد که موجب دگرگونی شیوه اداره اوقاف شد. در آن هنگام اداره اوقاف به یکی از [[روحانیان]] بزرگ واگذار می‌شد که هم جنبه [[روحانی]] و [[علمی]] داشته باشد و هم جنبه دیوانی و [[اداری]]. متصدی این [[مقام]] «صدر الصدور” نامیده می‌شد. مقام بعد از او «وزیر اوقاف” و بعد از آن «مستوفی موقوفات” نامیده می‌شدند. در این شرایط موقوفاتی که دارای تولیت طبق [[شرع]] و شرط واقف بودند، به همان صورت تعیین می‌شدند و به آنها متولی قدیمی یا [[شرعی]] می‌گفتند. در کنار آن [[سرپرستی]] آستانه‌ها و اوقاف جدید، به عنوان تولیت تفویضی یا جدید به کسان دیگری واگذار می‌شد، چنان که در آستانه حضرت معصومه {{س}} همین [[قانون]] [[اجرا]] شد و تولیت و سرپرستی آستانه و اوقاف جدید آن، که شامل تمام آستانه بود، به [[سادات حسینی]] واگذار شد<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۱۸۵.</ref>. اولین متولی تفویضی جدید از سادات حسینی، میرزا سیدحبیب‌الله از [[دانشمندان]] معاصر [[شیخ بهایی]] بود<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۴۷.</ref>. این روش اداره آستانه تا اواسط [[قرن سیزدهم]] قمری ادامه داشت.
 تولیت قدیمی یا شرعی که از آن سادات رضوی بود، در کنار تولیت تفویضی جدید تا اواسط قرن سیزدهم به کار خود ادامه دادند تا آنکه [[خاندان]] [[حسینی]] که تولیت تفویضی جدید را داشتند، به مرور در [[قم]] قوت گرفتند و [[سادات رضوی]] و تولیت قدیمی [[ضعیف]] شدند و همین امر به [[کشمکش]] میان این دو خاندان انجامید. اما آنان در سال ۱۳۴۶ق [[مصالحه]] کردند و تولیت قدیمی آستانه در بخش [[منصب]] سرکشیکی به خاندان میرزا محمد باقر متولی باشی واگذار شد و پس از آن خاندان حسینی [[قدرت]] مطلق را در آستانه به دست آوردند<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref>. از آن [[زمان]] به بعد دیگر تولیت از حالت قدیمی و جدیدی بیرون آمد<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه {{س}}، ص۱۸، ۱۶۳،۲۶۳.</ref>. در دوره قاجار، بیشتر منصب‌ها به سبک [[روزگار]] صفویان برجا بود و در شکل و محتوای خدمات آستانه تغییراتی جزئی صورت گرفت و بیشترین تغییرات در جابه‌جایی تولیت تفویضی و تولیت [[شرعی]] قدیمی بود.
 پس از روزگار شاه‌عباس و [[حکومت]] صفویان، طی چند قرن به تدریج [[حدود اختیارات]] متولیان افزایش یافت. [[مدیریت]] این آستانه، از زمان [[صفویه]] تا ۱۳۱۴ش به صورت موروثی بود و متولیان از طرف [[حکام]] [[شرع]]، [[تأیید]] می‌شدند و جز [[مرجع]] [[اعلم]] عصر، کسی [[حق]] [[تفویض]] آن را نداشت، اما از آن سال به بعد، با تهیه و تصویب اساسنامه‌ای مستقل و آیین‌نامه‌ای داخلی، مدیریت و ساماندهی می‌شود و کلیه امور آستانه طبق اساس‌نامه با تولیت آستانه است. کار متولی آستانه، تعیین خدام و کارکنان و پرداخت [[حقوق]] آنان، اجاره رقبات [[موقوفات]]، سامان‌دهی درآمدها و ایجاد تأسیسات مورد نیاز است<ref>راهنمای قم، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref>. دفتر تولیت آستانه، در نیمه‌های [[قرن چهاردهم]] قمری در جانب شمالی کتابخانه و مرتبط به یکدیگر و مدخل رسمی آن از محوطه جلوی [[صحن]] در مجاورت در شمالی صحن جدید واقع بود<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷۷.</ref>. در سال ۱۳۱۴ش برای نخستین بار اساس‌نامه‌ای برای آستانه نوشته شد و بدین مناسبت، موافقت نامه‌ای میان [[وزارت]] [[معارف]] و [[اوقاف]] و آستانه [[حضرت]] معصومه {{س}} منعقد شد که بر پایه آن تولیت آستانه موظف به تهیه [[نظام]] [[نامه]] داخلی و تصویب آن توسط [[اوقاف]]، [[استخدام]] و پرداخت [[حقوق]] خدام و کارکنان آستانه، اجاره [[موقوفات]]، ساماندهی امور [[حسابرسی]] [[اموال]]، توسعه ساختمان‌ها و فضاهای زیارتی می‌شد<ref>راهنمای قم، ص۱۰۸.</ref>. در دوره پهلوی امور آستانه چهار بخش می‌شد: دفتر آستانه، موزه، کشیک خدام و تنظیف و سامان‌دهی امور و اجرای نظام‌نامه، تنظیم و نگهداری دفاتر جمع و [[خرج]] و اجرای بودجه سالیانه. موزه آستانه [[حضرت]] معصومه {{س}}، نظام‌نامه جداگانه‌ای داشت و مستقیماً زیر نظر [[وزارت]] اوقاف اداره می‌شد<ref>راهنمای قم، ص۱۰۸، ۱۲۴.</ref>.
-در دوره [[جمهوری اسلامی]]، تا به امروز، سه تن به عنوان تولیت آستانه [[منصوب]] شده‌اند: [[احمد مولایی]] با [[حکم]] [[امام خمینی]] از ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۱ش؛ [[علی اکبر مسعودی]]، از ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۹ش؛ [[سید محمد سعیدی]] از سال ۱۳۸۹ش دو تن اخیر با حکم [[رهبری]] معظم به تولیت این آستانه منصوب شده‌اند<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه {{س}}، ص۲۶۳-۲۷۶.</ref>. [[مأموریت]] و [[وظایف]] اصلی متولی این امور شش‌گانه است: حراست از بارگاه و متعلقات آستانه، بهسازی بناها و احداث بناهای جدید در صورت نیاز، ارائه خدمات لازم به [[زائران]] و مجاوران [[حرم]]، نشر [[معارف اسلامی]] و [[شیعی]]، [[خدمت]] به [[محرومان]] و [[مستمندان]]، جلوگیری از تعطیلی [[کارها]] و اتلاف و [[سوء]] استفاده‌های احتمالی. آستانه به لحاظ سازمانی به ده بخش تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: امور ساختمانی، امور فنی، [[مدیریت]] [[فرهنگی]]، [[روابط]] عمومی، موزه، امور [[هنری]]، مدیریت [[بهداشت]] و درمان، [[امور مالی]]، اداره [[املاک]] و موقوفات، مؤسسه فرهنگی و [[اقتصادی]] [[زائر]]. در این دوره، بسیاری از بافت‌های قدیمی و فرسوده اماکن داخل حرم، برخی صحن‌ها، رواق‌ها، ایوان‌ها و سقف‌ها بازسازی و ترمیم و تعمیر شدند، گنبد بزرگ طلا از نو طلاکاری و [[مسجد]] اعظم نیز بازسازی شد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه {{س}}، ص۲۷۸-۲۸۶.</ref>، تأسیسات الکتریکی و فناوری‌های نوین مخابراتی برای حرم فراهم و تقویت گردید، سامانه فاضلاب و تهویه نوسازی و واحدی به نام کامپیوتر و صوت راه‌اندازی شد، سامانه حسابداری از حالت سنتی قدیمی به رایانه‌ای تبدیل و [[مدیریت]] جداگانه‌ای به نام مدیریت [[فرهنگی]] ایجاد شد و در زیر مجموعه آن واحدهایی به نام [[خانه]] مطبوعات و مرکز دارالتحقیق به منظور تحقیقات [[علمی]]، [[احیا]] و بازسازی کتاب‌های خطی تأسیس گردید. همچنین در زیر مجموعه این مدیریت، مجله ماهانه “کوثر” بخش [[پژوهشی]] آستانه به نام [[ستارگان]] [[حرم]]، بخش [[قرآن]] و فعالیت‌های ویژه [[قرآنی]]، بخش [[تبلیغات]] و بخش نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و مؤسسه انتشاراتی [[زائر]] راه‌اندازی شد. در این دوره، یک واحد [[اداری]] مستقل به نام [[روابط]] عمومی تأسیس شد که تنظیم [[ارتباط]] بین دوایر مختلف، انتشار نشریه “زائر”، به زبان‌های [[عربی]] و [[انگلیسی]]، برگزاری نشست‌های ویژه برای [[زائران]] خارجی، انتشار نشریه “پیام آستانه” و راه‌اندازی مرکز [[اطلاع‌رسانی]] آستانه، از کارهای آن است. در کنار آن می‌توان از تأسیس امور [[هنری]] تخصصی برای مرمت آثار مکتوب، مدیریت [[بهداشت]] و درمان برای ارائه خدمات به کارمندان و [[خادمان]] و زائران و تأمین بهداشت اماکن حرم، احداث دارالشفا و بیمارستان و نیز تأسیس مؤسسه [[اقتصادی]] زائر با [[هدف]] سامان‌دهی [[فعالیت‌های اقتصادی]] آستانه نام برد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه {{س}}، ص۲۸۰-۳۰۲.</ref>. همچنین با توجه به [[رسالت]] فرهنگی، یک مجتمع بزرگ فرهنگی، [[تربیتی]] تأسیس گردید تا به [[آموزش]] [[نسل جوان]] و آشنایی [[مردم]] با [[معارف اسلامی]] از طریق ابزارها و برنامه‌های جدید [[آموزشی]] و تربیتی کمک کند و فضایی [[معنوی]] و سالم برای اوقات [[فراغت]] [[جوانان]] فراهم آورد<ref>«مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه {{س}}”، مجله کوثر، ش۳۴، ص۸۳.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۰.</ref>.
+در دوره [[جمهوری اسلامی]]، تا به امروز، سه تن به عنوان تولیت آستانه [[منصوب]] شده‌اند: [[احمد مولایی]] با [[حکم]] [[امام خمینی]] از ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۱ش؛ [[علی اکبر مسعودی]]، از ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۹ش؛ [[سید محمد سعیدی]] از سال ۱۳۸۹ش دو تن اخیر با حکم [[رهبری]] معظم به تولیت این آستانه منصوب شده‌اند<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه {{س}}، ص۲۶۳-۲۷۶.</ref>. [[مأموریت]] و [[وظایف]] اصلی متولی این امور شش‌گانه است: حراست از بارگاه و متعلقات آستانه، بهسازی بناها و احداث بناهای جدید در صورت نیاز، ارائه خدمات لازم به [[زائران]] و مجاوران [[حرم]]، نشر [[معارف اسلامی]] و [[شیعی]]، [[خدمت]] به [[محرومان]] و [[مستمندان]]، جلوگیری از تعطیلی [[کارها]] و اتلاف و [[سوء]] استفاده‌های احتمالی. آستانه به لحاظ سازمانی به ده بخش تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: امور ساختمانی، امور فنی، [[مدیریت]] [[فرهنگی]]، [[روابط]] عمومی، موزه، امور [[هنری]]، مدیریت [[بهداشت]] و درمان، [[امور مالی]]، اداره [[املاک]] و موقوفات، مؤسسه فرهنگی و [[اقتصادی]] [[زائر]]. در این دوره، بسیاری از بافت‌های قدیمی و فرسوده اماکن داخل حرم، برخی صحن‌ها، رواق‌ها، ایوان‌ها و سقف‌ها بازسازی و ترمیم و تعمیر شدند، گنبد بزرگ طلا از نو طلاکاری و [[مسجد]] اعظم نیز بازسازی شد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه {{س}}، ص۲۷۸-۲۸۶.</ref>، تأسیسات الکتریکی و فناوری‌های نوین مخابراتی برای حرم فراهم و تقویت گردید، سامانه فاضلاب و تهویه نوسازی و واحدی به نام کامپیوتر و صوت راه‌اندازی شد، سامانه حسابداری از حالت سنتی قدیمی به رایانه‌ای تبدیل و [[مدیریت]] جداگانه‌ای به نام مدیریت [[فرهنگی]] ایجاد شد و در زیر مجموعه آن واحدهایی به نام [[خانه]] مطبوعات و مرکز دارالتحقیق به منظور تحقیقات [[علمی]]، [[احیا]] و بازسازی کتاب‌های خطی تأسیس گردید. همچنین در زیر مجموعه این مدیریت، مجله ماهانه «کوثر” بخش [[پژوهشی]] آستانه به نام [[ستارگان]] [[حرم]]، بخش [[قرآن]] و فعالیت‌های ویژه [[قرآنی]]، بخش [[تبلیغات]] و بخش نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و مؤسسه انتشاراتی [[زائر]] راه‌اندازی شد. در این دوره، یک واحد [[اداری]] مستقل به نام [[روابط]] عمومی تأسیس شد که تنظیم [[ارتباط]] بین دوایر مختلف، انتشار نشریه «زائر”، به زبان‌های [[عربی]] و [[انگلیسی]]، برگزاری نشست‌های ویژه برای [[زائران]] خارجی، انتشار نشریه «پیام آستانه” و راه‌اندازی مرکز [[اطلاع‌رسانی]] آستانه، از کارهای آن است. در کنار آن می‌توان از تأسیس امور [[هنری]] تخصصی برای مرمت آثار مکتوب، مدیریت [[بهداشت]] و درمان برای ارائه خدمات به کارمندان و [[خادمان]] و زائران و تأمین بهداشت اماکن حرم، احداث دارالشفا و بیمارستان و نیز تأسیس مؤسسه [[اقتصادی]] زائر با [[هدف]] سامان‌دهی [[فعالیت‌های اقتصادی]] آستانه نام برد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه {{س}}، ص۲۸۰-۳۰۲.</ref>. همچنین با توجه به [[رسالت]] فرهنگی، یک مجتمع بزرگ فرهنگی، [[تربیتی]] تأسیس گردید تا به [[آموزش]] [[نسل جوان]] و آشنایی [[مردم]] با [[معارف اسلامی]] از طریق ابزارها و برنامه‌های جدید [[آموزشی]] و تربیتی کمک کند و فضایی [[معنوی]] و سالم برای اوقات [[فراغت]] [[جوانان]] فراهم آورد<ref>«مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه {{س}}”، مجله کوثر، ش۳۴، ص۸۳.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۰.</ref>.
 == ساختمان‌ها و اماکن آستانه ==
@@ خط ۵۸: / خط ۵۸: @@
 == موزه، کتابخانه و مقابر ==
-در آستانه موزه‌ای نیز وجود دارد که پاره‌ای از اشیای قیمتی و کتاب‌های [[هدیه]] شده به آستانه یا [[نذری]] در آن گرد آمده و مجموعه‌ای [[ارزشمند]] را تشکیل داده است. از سال ۱۳۱۴ش با [[تصمیم]] [[وزارت]] [[معارف]] وقت، برای نگهداری بهینه از [[اموال]] و اشیای نفیس و عتیقه، در بخش زنانه [[حرم]] محلی اختصاص داده شد. در این موزه، اشیای نفیسی چون مسکوکات کهن و گران‌بهای زرین و سیمین، قندیل، چلچراغ، شمعدان، قالی‌های قالیچه‌ها، کاشی‌ها، زری‌ها، قرآنها، جواهرات، تابلوها، سنگ قبرها، سجاده‌ها، رحل‌ها، تجهیزات [[جنگی]] و فلزی، درها، ساعت‌ها، اشیای بلورین، سفالینه‌ها و بسیاری اشیای نفیس دیگر نگهداری می‌شود<ref>راهنمای قم، ص۸۵-۹۵ و ۱۱۸-۱۲۷؛ “نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. جای نخستین موزه در دو عمارت متروکه جانب غربی [[صحن]] زنانه بود<ref>راهنمای قم، ص۸۰.</ref>. این موزه گنجینه‌هایی [[ارزشمند]] را در خود جای داده است<ref>«نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. در آمار رسمی سال ۱۳۷۶ش اعلام شد سالانه میانگین یکصد هزار تن از موزه آستانه بازدید می‌کنند<ref>«سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، ش۷، ص۳.</ref>.
+در آستانه موزه‌ای نیز وجود دارد که پاره‌ای از اشیای قیمتی و کتاب‌های [[هدیه]] شده به آستانه یا [[نذری]] در آن گرد آمده و مجموعه‌ای [[ارزشمند]] را تشکیل داده است. از سال ۱۳۱۴ش با [[تصمیم]] [[وزارت]] [[معارف]] وقت، برای نگهداری بهینه از [[اموال]] و اشیای نفیس و عتیقه، در بخش زنانه [[حرم]] محلی اختصاص داده شد. در این موزه، اشیای نفیسی چون مسکوکات کهن و گران‌بهای زرین و سیمین، قندیل، چلچراغ، شمعدان، قالی‌های قالیچه‌ها، کاشی‌ها، زری‌ها، قرآنها، جواهرات، تابلوها، سنگ قبرها، سجاده‌ها، رحل‌ها، تجهیزات [[جنگی]] و فلزی، درها، ساعت‌ها، اشیای بلورین، سفالینه‌ها و بسیاری اشیای نفیس دیگر نگهداری می‌شود<ref>راهنمای قم، ص۸۵-۹۵ و ۱۱۸-۱۲۷؛ «نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. جای نخستین موزه در دو عمارت متروکه جانب غربی [[صحن]] زنانه بود<ref>راهنمای قم، ص۸۰.</ref>. این موزه گنجینه‌هایی [[ارزشمند]] را در خود جای داده است<ref>«نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. در آمار رسمی سال ۱۳۷۶ش اعلام شد سالانه میانگین یکصد هزار تن از موزه آستانه بازدید می‌کنند<ref>«سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، ش۷، ص۳.</ref>.
 در سال ۱۳۳۰ش کتابخانه‌ای نیز روی [[مقبره]] مستوفی و غرفه [[مشرق]] الشمسین ساخته شد و کلیه کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۱.</ref>. به سبب احادیثی که درباره [[فضیلت]] [[خاک]] [[قم]] [[روایت]] شده<ref>بحارالأنوار، ج۴۸، ص۳۱۶-۳۱۷.</ref>، از قرن‌ها قبل، آوردن [[مردگان]] از جاهای دور و نزدیک به آنجاو خاکسپاری‌شان در [[حرم]] و قبرستان‌های پیرامون، معمول بوده است. در میان شهرهای [[ایران]]، قم از این حیث ممتاز است. در هیچ یک از شهرهای ایران به اندازه قم، اجساد [[علمای دینی]] و [[پادشاهان]] و [[رجال]] [[حکومتی]] [[دفن]] نشده و هیچ شهری مانند قم دارای قبرستان‌های بزرگ و گوناگون نبوده است<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۷۶؛ سفرنامه اورشل، ص۱۷۴؛ تاریخ مذهبی قم، ص۱۸۱.</ref>. افزون بر [[مردم]] عادی، سه دسته [[امام]] زادگان، [[علما]] و شاهان به صورت ویژه در حرم [[حضرت]] معصومه {{س}} دفن شده‌اند<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۷۶؛ أنوارالمشعشعین، ج۱، ص۵۰۴، ۴۶۸.</ref>. چنین است که اکنون آرامگاه شمار فراوانی از شاهان و اعضای خاندان‌های حکومتی، [[سرداران]] [[جنگی]]، [[حاکمان]] ایالات، علما، بزرگان، شخصیت‌های [[اجتماعی]]، افراد [[ثروتمند]]، [[نیکوکاران]] و برخی از عرب‌های منسوب به [[خاندان پیامبر اسلام]] {{صل}} و برخی عرب‌های [[مهاجر]] قدیمی در محدوده حرم و صحن‌ها و بارگاه حضرت معصومه {{س}} جای دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰۴.</ref>. همچنین [[زنان]] علویه‌ای که به قم [[مهاجرت]] کردند و در آنجا در گذشتند، در کنار [[مرقد]] حضرت معصومه {{س}} دفن شدند، چنان که پس از [[وفات]] [[فاطمه معصومه]] {{س}}، [[ام محمد]] و [[میمونه]]، دو دختر [[موسی مبرقع]]، را در کنار [[قبر]] [[فاطمه معصومه]] {{س}} [[دفن]] کردند و بر سر آنان گنبدی جداگانه و متصل به گنبد اصلی ساختند و اکنون زیر این دو گنبد، شش قبر وجود دارد. زیر گنبد نخست، [[فاطمه]] بنت [[موسی بن جعفر]] {{س}}، ام‌محمد و ام‌اسحاق، جاریه [[محمد بن موسی]] مدفون‌اند و زیر گنبد دوم، قبر [[ام‌حبیب]] جاریه ابی‌علی، [[محمد بن احمد بن موسی بن محمد بن علی]]، قبر ام‌القاسم دختر [[علی کوکبی]] و قبر میمونه، دختر موسی، [[خواهر]] محمد بن موسی {{ع}} است<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۷۰-۵۷۲.</ref>. هنگامی که [[زینب]] بنت موسی بن محمد بن علی، بنیان‌گذار گنبد نخستین در گذشت، او را در بیرون از دو گنبد موجود آن [[زمان]] به [[خاک]] سپردند و بر روی آرامگاه او گنبد جداگانه‌ای ساختند<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۰۸.</ref>. شماری از [[علویان]] هم در [[حرم]] [[حضرت]] معصومه {{س}} دفن شده‌اند، مانند [[سید ابوالحسن حسین بن حسین بن]] [[جعفر بن محمد]] بن [[اسماعیل بن جعفر الصادق]] {{ع}}؛ [[حمزة بن احمدالرخ بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله باهر بن زین‌العابدین]] {{ع}} که جد [[سلطان محمد شریف]] است که در [[قم]] دفن شده و [[مرقد]] معروفی هم دارد؛ [[ابوجعفر محمد بن حمزه ابوالقاسم علی بن محمد بن حمزه]] (۳۴۶ق)؛ [[علی بن حمزه]]؛ [[ابوعلی احمد خطیب شجری بن علی بن محمد بن عمر الشجری بن علی بن عمر الاشرف بن زین‌العابدین]] (۳۲۷ق)؛ [[ابوجعفر محمد بن احمد]] که در زمان [[حیات]] برادرش در گذشت؛ [[ابومحمد حسن بن احمد]] (۳۴۹ق) و [[ابوعلی احمد بن حسن]] (۳۷۹ق)<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۹۶.</ref>.
@@ خط ۷۴: / خط ۷۴: @@
 از سنت‌های معطوف به آستانه، بست‌نشینی بود که پیشینه آن به [[قرن هفتم]] قمری و رسمیت یافتن آن به دوره شاه [[عباس]] صفوی می‌رسد. بست‌نشنیان هم بیشتر شخصیت‌های [[حکومتی]] مغضوب یا [[شکست]] خورده و ساقط شده، بدهکاران، متهمان به [[جنایت]] و معترضان و منتقدان حکومت‌های وقت بوده‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۸۸، ۲۲۶؛ فلسفه بست و بست‌نشینی، ص۱۰۸، ۱۱۶، ۱۱۷، ۲۲۸؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۱۳۴.</ref> که با قرار گرفتن در [[حریم]] حرم از [[تعدی]] مأموران در [[امان]] می‌ماندند.
-بی‌تردید توجه [[شیعیان]] به آستانه حضرت معصومه {{س}}، موجب اشتهار و آبادی [[شهر قم]] شد و بر [[عظمت]] آن افزوده شد<ref>مردم و دیدنی‌های ایران، ص۱۵۸؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۷۸.</ref> و رفته رفته به لحاظ [[تمدن]] شهری، مراحل [[تکامل]] خود را کامل کرد<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۰۴.</ref>. از قرن‌ها پیش تا به امروز، بخش بزرگی از [[زندگی]] مردم [[شهر]]، از [[مهاجران]]، بازاریان، مسافرخانه داران، رانندگان، پیشه‌وران، بازرگانان و صنعت‌گران، وابسته به آستانه حضرت معصومه {{س}} است<ref>قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، ص۳۱۱.</ref><ref>منابع: الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دارالتعارف، بی تا، انقراض سلسله صفویه، لارنس لاکهارت معاصر)، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، سوم، ۱۳۸۳ش؛ أنوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، محمد علی بن حسین نائینی قمی (۱۳۳۴ق)، به کوشش: محمدرضا انصاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ ش؛ ایران و قضیه ایران، جورج ناتانیل کرزن (۱۹۲۵م)، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، پنجم، ۱۳۸۰ش؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه علی، صادق سجادی (معاصر)، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عطا، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ألفی، احمد بن نصر الله تتوی (۹۹۶ق) - آصف خان قزوینی (۱۰۲۱ق)، تحقیق: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش؛ تاریخ جهان آرای عباسی، محمدطاهر بن محمد حسین وحید قزوینی (۱۱۱۲ق)، تحقیق: سیدسعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش؛ تاریخ قم، حسن بن محمد قمی (۴۰۶ق)، ترجمه: تاج الدین حسن قمی، تحقیق: محمد رضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تاریخ مذهبی قم، علی اصغر بن ابوالحسن فقیهی (۱۴۳۰ق)، قم، زائر، ۱۳۷۸ش؛ تاریخ نقبای قم، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تراجم أعلام النساء، محمد حسین بن سلیمان اعلمی حائری (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۷ق؛ تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبایی (معاصر)، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش؛ خلاصة التواریخ، احمد بن شرف الدین حسینی قمی (قرن ۱۱)، به کوشش: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم بجنوردی (معاصر)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۱ش؛ ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیک ترکمان (۱۰۴۳ق)- محمد یوسف مؤرخ (قرن ۱۱ق). تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، اول، ۱۳۱۷ ش؛ راهنمای قم، سید علی اکبر بن سید رضی الدین برقعی قمی (۱۴۰۷ق)، قم، دفتر آستانه قم ۱۳۱۷ش؛ سادات و نقبای قم و نقش آنان در گسترش تشیع، محمدرضا هدایت پناه (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، شماره هفتم، ۱۳۷۹ش؛ سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان)، ادوارد یاکوب پولاک (۱۸۹۱م)، ترجمه: کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، هانری رنه دالمانی (۱۹۵۰م)، تهران، طاووس، ۱۳۷۸ش؛ سفرنامه اورسل، ارنست او رسول (۱۸۵۸م)، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۵۳ش؛ سفرنامه سدیدالسلطنه (التدقیق فی سیر الطریق)، محمدعلی خان مینابی (۱۳۲۰ش)، به کوشش: احمد اقتداری، تهران، انتشارات به نشر، ۱۳۶۲ش؛ سفرنامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران، توس، اول، ۱۳۷۲ش؛ سفرنامه قم (از زنجان تاقم)، سید احمد بن عنایت الله شبیری زنجانی (۱۳۹۳ق)، به کوشش: سید جواد شبیری زنجانی، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سیاحت نامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: محمد عباسی، تهران، دایرة المعارف تمدن ایران، ۱۳۷۰ش؛ سیمای قم، عبدالواحد وفایی (معاصر)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش؛ سیمای میراث فرهنگی استان قم، مهر الزمان نوبان معاصر)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، فلسفه بست و بست نشینی، غلامعلی عباسی فردویی (معاصر)، قم، زائر ۱۳۸۴ش؛ قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، سید حسین ابن الرضا برقعی (معاصر)، قم، مؤلف، ۱۳۶۵ ش؛ قم از نگاه بیگانگان، محمد جواد صاحبی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم المقدسة عش التشیع و قیادة الأمة، فضل محمد سودانی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم دیروز و امروز، رسول خامه یار معاصر)، قم، رهپویان، ۱۳۸۴ش؛ قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، مارسل بازن (معاصر)، ترجمه: ابوالحسن سروقد مقدم، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ ش؛ گنجینه آثار قم، عباس بن محمد فیض قمی (۱۳۹۵ق)، قم، مهر استوار، اول، ۱۳۵۰ش؛ گنجینه دانشمندان، محمد شریف بن علیجان رازی (۱۴۱۶ق)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش؛ “مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه عال”، مجله کوثر، شماره ۳۴، ۱۳۷۸ش؛ مردم و دیدنی‌های ایران (سفرنامه کارلا سرنا)، کارلا سرنا (۱۸۸۴م)، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، عبدالجلیل بن ابی الحسین قزوینی رازی (قرن ۶ق)، تصحیح: سید جلال الدین حسینی ارموی، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش؛ “نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، معصومه با بکی - رقیه آقاجانی (معاصر)، روزنامه ایمان، شماره ۱۰۳، ۱۳۷۹ش؛ نگرشی به زیارتنامه حضرت معصومه نا، محسن رفیعی - معصومه شریفی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۶.</ref>
+بی‌تردید توجه [[شیعیان]] به آستانه حضرت معصومه {{س}}، موجب اشتهار و آبادی [[شهر قم]] شد و بر [[عظمت]] آن افزوده شد<ref>مردم و دیدنی‌های ایران، ص۱۵۸؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۷۸.</ref> و رفته رفته به لحاظ [[تمدن]] شهری، مراحل [[تکامل]] خود را کامل کرد<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۰۴.</ref>. از قرن‌ها پیش تا به امروز، بخش بزرگی از [[زندگی]] مردم [[شهر]]، از [[مهاجران]]، بازاریان، مسافرخانه داران، رانندگان، پیشه‌وران، بازرگانان و صنعت‌گران، وابسته به آستانه حضرت معصومه {{س}} است<ref>قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، ص۳۱۱.</ref><ref>منابع: الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دارالتعارف، بی تا، انقراض سلسله صفویه، لارنس لاکهارت معاصر)، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، سوم، ۱۳۸۳ش؛ أنوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، محمد علی بن حسین نائینی قمی (۱۳۳۴ق)، به کوشش: محمدرضا انصاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ ش؛ ایران و قضیه ایران، جورج ناتانیل کرزن (۱۹۲۵م)، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، پنجم، ۱۳۸۰ش؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه علی، صادق سجادی (معاصر)، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عطا، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ألفی، احمد بن نصر الله تتوی (۹۹۶ق) - آصف خان قزوینی (۱۰۲۱ق)، تحقیق: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش؛ تاریخ جهان آرای عباسی، محمدطاهر بن محمد حسین وحید قزوینی (۱۱۱۲ق)، تحقیق: سیدسعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش؛ تاریخ قم، حسن بن محمد قمی (۴۰۶ق)، ترجمه: تاج الدین حسن قمی، تحقیق: محمد رضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تاریخ مذهبی قم، علی اصغر بن ابوالحسن فقیهی (۱۴۳۰ق)، قم، زائر، ۱۳۷۸ش؛ تاریخ نقبای قم، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تراجم أعلام النساء، محمد حسین بن سلیمان اعلمی حائری (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۷ق؛ تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبایی (معاصر)، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش؛ خلاصة التواریخ، احمد بن شرف الدین حسینی قمی (قرن ۱۱)، به کوشش: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم بجنوردی (معاصر)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۱ش؛ ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیک ترکمان (۱۰۴۳ق)- محمد یوسف مؤرخ (قرن ۱۱ق). تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، اول، ۱۳۱۷ ش؛ راهنمای قم، سید علی اکبر بن سید رضی الدین برقعی قمی (۱۴۰۷ق)، قم، دفتر آستانه قم ۱۳۱۷ش؛ سادات و نقبای قم و نقش آنان در گسترش تشیع، محمدرضا هدایت پناه (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، شماره هفتم، ۱۳۷۹ش؛ سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان)، ادوارد یاکوب پولاک (۱۸۹۱م)، ترجمه: کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، هانری رنه دالمانی (۱۹۵۰م)، تهران، طاووس، ۱۳۷۸ش؛ سفرنامه اورسل، ارنست او رسول (۱۸۵۸م)، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۵۳ش؛ سفرنامه سدیدالسلطنه (التدقیق فی سیر الطریق)، محمدعلی خان مینابی (۱۳۲۰ش)، به کوشش: احمد اقتداری، تهران، انتشارات به نشر، ۱۳۶۲ش؛ سفرنامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران، توس، اول، ۱۳۷۲ش؛ سفرنامه قم (از زنجان تاقم)، سید احمد بن عنایت الله شبیری زنجانی (۱۳۹۳ق)، به کوشش: سید جواد شبیری زنجانی، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سیاحت نامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: محمد عباسی، تهران، دایرة المعارف تمدن ایران، ۱۳۷۰ش؛ سیمای قم، عبدالواحد وفایی (معاصر)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش؛ سیمای میراث فرهنگی استان قم، مهر الزمان نوبان معاصر)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، فلسفه بست و بست نشینی، غلامعلی عباسی فردویی (معاصر)، قم، زائر ۱۳۸۴ش؛ قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، سید حسین ابن الرضا برقعی (معاصر)، قم، مؤلف، ۱۳۶۵ ش؛ قم از نگاه بیگانگان، محمد جواد صاحبی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم المقدسة عش التشیع و قیادة الأمة، فضل محمد سودانی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم دیروز و امروز، رسول خامه یار معاصر)، قم، رهپویان، ۱۳۸۴ش؛ قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، مارسل بازن (معاصر)، ترجمه: ابوالحسن سروقد مقدم، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ ش؛ گنجینه آثار قم، عباس بن محمد فیض قمی (۱۳۹۵ق)، قم، مهر استوار، اول، ۱۳۵۰ش؛ گنجینه دانشمندان، محمد شریف بن علیجان رازی (۱۴۱۶ق)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش؛ «مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه عال”، مجله کوثر، شماره ۳۴، ۱۳۷۸ش؛ مردم و دیدنی‌های ایران (سفرنامه کارلا سرنا)، کارلا سرنا (۱۸۸۴م)، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، عبدالجلیل بن ابی الحسین قزوینی رازی (قرن ۶ق)، تصحیح: سید جلال الدین حسینی ارموی، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش؛ «نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، معصومه با بکی - رقیه آقاجانی (معاصر)، روزنامه ایمان، شماره ۱۰۳، ۱۳۷۹ش؛ نگرشی به زیارتنامه حضرت معصومه نا، محسن رفیعی - معصومه شریفی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۶.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}