آسمان در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

در سخنان منسوب به [[امام رضا]] {{ع}} چند [[روایت]] درباره [[آسمان]] نقل شده است. معادل این واژه در [[زبان عربی]] “سماء” است. “سماء” به هر آنچه در سمت بالا قرار دارد گفته می‌شود و آسمان هر چیزی، همانی است که در سمت بالای آن واقع شده است<ref>المفردات، ص۴۲۸؛ مجمع البیان، ج۱، ص۱۵۵.</ref>. هر کاربردی که در [[قرآن]]، [[حدیث]] و [[ادبیات عرب]] برای واژه “سماء” وجود دارد بر همین پایه است. در قرآن و حدیث با تعابیر مختلف از آسمان نام برده شده است، اما پرکاربردترین واژه‌ها “سماء” است. این واژه در قرآن با شکل‌های مختلف بیش از ۳۱۰ بار به کار رفته است<ref>المعجم الإحصائی، ج۲، ص۸۶۳-۸۶۷.</ref>؛ صد بار به [[تنهایی]] و ۱۷۳ بار پیش از واژه “أرض” و هفت بار بعد از آن قرار گرفته است. سماء در قرآن به معانی مختلفی آمده است که وجه مشترک همه این معانی بالایی و [[علو]] است. کاربردهای سماء در قرآن به شرح زیر است: جای اجرام فوقانی<ref>{{متن قرآن|تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِيرًا}} «بزرگوار است آنکه در آسمان برج‌هایی پدید آورد و در آن چراغی و ماهی درخشان نهاد» سوره فرقان، آیه ۶۱؛ {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}} «خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲.</ref>؛ جو پیرامون [[زمین]]<ref>{{متن قرآن|وَجَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ آيَاتِهَا مُعْرِضُونَ}} «و آسمان را چون بامی نگهداشته آفریدیم و آنان از نشانه‌های آن رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۳۲.</ref>؛ [[آسمان]] و یا همان گنبد کبود بالا<ref>{{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ}} «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در پیاپی آمدن شب و روز و در آن کشتی که برای سود رساندن به مردم در دریا روان است و در آبی که خداوند از آسمان فرو می‌بارد و زمین را پس از مردن، بدان زنده می‌دارد و بر آن هرگونه جنبنده‌ای را می‌پراکند و در گرداندن بادها و ابر فرمانبردار میان آسمان و زمین، برای گروهی که خرد می‌ورزند نشانه‌هاست» سوره بقره، آیه ۱۶۴.</ref>، [[عالم ملکوت]]<ref>{{متن قرآن|أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ}} «آیا از آنکه در آسمان است ایمنی یافته‌اید که شما را در زمین فرو برد در آن حال که ناگهان زمین بجنبد» سوره ملک، آیه ۱۶.</ref>؛ سقف [[خانه]]<ref>{{متن قرآن|مَنْ كَانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ}} «هر کس که گمان می‌داشت خداوند در این جهان و در جهان واپسین هرگز پیامبر را یاری نخواهد کرد، (اینک) ریسمانی از سقف بیاویزد سپس (رشته زندگی خود را) ببرد آنگاه بنگرد که آیا این تدبیر او خشمش را از بین می‌برد؟» سوره حج، آیه ۱۵.</ref>؛ [[ابر]]<ref>{{متن قرآن|وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَكًا فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ}} «و از آسمان، آبی خجسته فرو فرستادیم آنگاه با آن بوستان‌ها و دانه درویدنی رویاندیم» سوره ق، آیه ۹.</ref>؛ [[باران]]<ref>{{متن قرآن|يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا}} «تا (باران) آسمان را بر شما ریزان، بفرستد» سوره نوح، آیه ۱۱.</ref>.

تعبیر آسمان یا [[آسمان‌ها]] در سخنان منسوب به [[امام رضا]] {{ع}} در دو معنای طبیعی و [[معنوی]] بسیار آمده است. در روایتی [[امام رضا]] {{ع}} از قول [[امام زین‌العابدین]] {{ع}} در [[تفسیر]] {{متن قرآن|وَالسَّمَاءَ بِنَاءً}}<ref>«و آسمان را سرپناهی ساخت» سوره بقره، آیه ۲۲.</ref> آن را به عنوان سقفی بر بالای سر [[انسان‌ها]] تفسیر کرده است که [[خورشید و ماه]] و ستاره‌ها در درون آن می‌چرخند تا به انسان‌ها سود برسانند<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۱۲۶.</ref>. در روایتی دیگر امام رضا {{ع}} از قول اجدادش از [[علی بن ابی طالب]] {{عم}} درباره [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«اوست که همه آنچه را در زمین است برای شما آفرید آنگاه به (آفرینش) آسمان (ها) رو آورد و آنها را (در) هفت آسمان، سامان داد و او به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۹.</ref> فرموده: مقصود از {{متن قرآن|اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ}}، [[آغاز آفرینش]] و [[اتقان]] [[آسمان]] است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۵.</ref>. از تفسیر امام رضا {{ع}} به خوبی می‌توان فهمید “استواء” به معنای استقرار که [[پیروان]] مکاتب تجسم معنا می‌کنند از نظر [[اهل بیت]] {{عم}} [[نادرست]] است. با توجه به موضوع [[تاریخی]] [[گرایش]] تجسم در مقوله [[توحید]] که یکی از [[دلایل]] بنیادی آنان همین تعبیر استواء در این [[آیه]] است، می‌توان در [[سخن امام]] اشاره‌ای به [[نفی]] ادعای مزبور دید.

# '''مرحله‌ای که هنوز چیزی جز مایعی [[آفریده]] نشده بود'''. قرآن از این مایع با عنوان “ماء” یاد می‌کند و [[عرش خدا]] را بر آن مستقر می‌داند<ref>{{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}} «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.</ref>. به احتمال بسیار، آب در این [[آیه]] غیر از آب معمول یعنی ترکیب “H۲O” است، بلکه احتمالاً مایع مذابی مراد است که از تراکم و فشردگی گازها به وجود آمده است<ref>{{متن قرآن|لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاءُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْئُولًا * وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَؤُلَاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ}} «در آن هر چه بخواهند دارند در حالی که جاودانند. (این) وعده‌ای است درخواست شده بر عهده پروردگارت * و از روزی (یاد کن) که آنان را و آنچه را به جای خداوند می‌پرستند، گرد می‌آورد آنگاه می‌فرماید: آیا شما این بندگان مرا گمراه کردید یا آنان خود، راه را گم کردند؟» سوره فرقان، آیه ۱۶-۱۷.</ref><ref>تفسیر نمونه، ج۹، ص۲۶.</ref>. بعضی از [[مفسران]] این مرحله را قبل از [[آفرینش آسمان]] و [[زمین]] می‌دانند<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۴۵۲.</ref>. در روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} به قبل بودن این مرحله تصریح شده است<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ}} «سپس به آسمان رو آورد که (چون) دودی بود و به آن و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید! گفتند: فرمانبردارانه آمدیم» سوره فصلت، آیه ۱۱.</ref>.

در [[قرآن]] و [[احادیث]] [[رضوی]] از مدت [[زمان]] خاص برای [[آفرینش]] [[آسمان‌ها]] سخن به میان آمده است. این موضوع در چندین [[آیه]] مطرح شده است. تعبیر به شش [[روز]] در آیه {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«به راستی پروردگارتان همان خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت، شب را بر روز می‌پوشاند- که آن را شتابان می‌جوید- و خورشید و ماه و ستارگان را رام فرمان خویش آفرید؛ آگاه باشید که آفرینش و فرمان او راست؛ بزرگوار است خداوند پروردگار جهانیان» سوره اعراف، آیه ۵۴.</ref>، آیه {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ}}<ref>«به راستی پروردگارتان خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ کار (هستی) را کارسازی می‌کند، هیچ میانجی مگر با اذن او (در کار) نیست، این است خداوند پروردگار شما، او را بپرستید! آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره یونس، آیه ۳.</ref>، [[آیه]] {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}}<ref>«و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.</ref>، آیه {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا}}<ref>«و چون به آنان گویند: به (خداوند) بخشنده سجده برید می‌گویند: (خداوند) بخشنده چیست؟» سوره فرقان، آیه ۶۰.</ref>، آیه {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ}}<ref>«خداوند همان است که آسمان‌ها و زمین و آنچه را که میان آنهاست در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ شما را هیچ دوست و میانجی‌یی جز او نیست؛ آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره سجده، آیه ۴.</ref>، آیه {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ آنچه به زمین درون می‌رود یا از آن برون می‌آید و آنچه از آسمان فرود می‌آید یا به آن فرا می‌رود می‌داند و هر جا باشید او با شماست و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره حدید، آیه ۴.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ}}<ref>«و ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آنهاست در شش روز آفریدیم و هیچ ماندگی به ما نرسید» سوره ق، آیه ۳۸.</ref> آمده است. در آیه {{متن قرآن|فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ}}<ref>«آنگاه آنها را در دو روز (به گونه) هفت آسمان برنهاد و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد و آسمان نزدیک‌تر را به چراغ‌هایی (از ستارگان) آراستیم و نیک آن را نگاه داشتیم؛ این سنجش (خداوند) پیروز داناست» سوره فصلت، آیه ۱۲.</ref>سخن از انجام [[هفت آسمان]] در دو [[روز]] است. با توجه به اینکه روز و شب از گردش [[زمین]] به دور خود پدید می‌آید، قطعاً مقصود از این ایام، روزهای متعارف بین [[انسان‌ها]] نیست. از این‌رو، [[مفسران]] برای این تعبیر در [[قرآن]] مفاهیم مختلفی ارائه کرده‌اند. در این باره چندین قول وجود دارد: شماری گفته‌اند که مقصود از ایام دوره‌هایی از [[زمان]] است که در آن دوره شکلی از [[آفرینش]] تحقق پیدا کرده است، گرچه ممکن است این دوره هزاران سال هم طول کشیده باشد<ref>قاموس قرآن، ج۱، ص۶۱-۶۲.</ref>. [[علامه طباطبایی]] نیز بر این [[باور]] است که مقصود برهه‌ای از زمان است، زیرا کاربرد [[یوم]] برای برهه‌ای از زمانی که در آن حادثه‌ای به وجود آمده باشد فراوان است، از جمله در آیه {{متن قرآن|إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ}}<ref>«اگر زخمی به شما (در احد) برسد زخمی همانند آن به آن گروه رسیده است، و ما این روزگاران را میان مردم (دست به دست) می‌گردانیم و تا مؤمنان را خداوند معلوم بدارد و از (میان) شما گواهانی بگیرد و خداوند ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۰.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ}}<ref>«پس آیا چشم به راه روزگاری جز همانند روزگاران کسانی هستند که پیش از آنان، در گذشته‌اند؟ بگو: چشم به راه دارید که من (نیز) با شما از چشم به راه دارندگانم» سوره یونس، آیه ۱۰۲.</ref><ref>المیزان، ج۱۲، ص۳۶۲.</ref>. بعضی [[مفسران]] [[عقیده]] دارند که مراد روزهای [[ربوبی]] است که هر [[روز]] آن هزاران سال [[دنیوی]] است<ref>تفسیر القرآن الکریم، ملاصدرا، ج۶، ص۱۶۰.</ref>. این نکته را می‌توان از آیه {{متن قرآن|يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ}}<ref>«کار (جهان) را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند سپس (کردارها) در روزی که در شمار شما هزار سال است به سوی او بالا می‌رود» سوره سجده، آیه ۵.</ref> نیز فهمید. کسانی بر این اندیشه‌اند که مقصود مقدار [[زمان]] [[آفرینش]] است که اگر با ایام سنجیده شود شش روز می‌شود، و نه آنکه واقعاً شش روز بوده، زیرا در زمان آفرینش شب و روزی وجود نداشته است<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۴۵۰؛ تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص۶۶۲.</ref>. در [[نقلی]] [[مأمون عباسی]] درباره آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}}<ref>«و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.</ref> از [[امام رضا]] {{ع}} می‌پرسد. امام رضا {{ع}} در پاسخ می‌گوید: “خداوند [[عرش]]، آب و [[فرشتگان]] را پیش از آفرینش [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] آفرید. فرشتگان به خود و به عرش و به آب برای [[خداوند متعال]] [[استدلال]] می‌کردند. بعد از آن، [[خداوند]] عرشش را بر آب مستقر کرد تا به این وسیله قدرتش را به [[فرشتگان]] نشان دهد. آنان دانستند که او بر هر چیزی تواناست. بعد [[عرش]] را به [[قدرت]] خود بلند کرد و آن را منتقل نمود و بر بالای آسمان‌های هفت‌گانه قرار داد. او در حالی که بر عرش مستولی بود [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] را در شش [[روز]] آفرید. با آنکه می‌توانست همه آنها را در یک چشم بر هم زدن بیافریند، اما آنها را در شش روز آفرید تا قدرت خویش را در مرحله به مرحله [[آفرینش]] آنها برای فرشتگانش آشکار سازد و یک به یک به حدوث آنچه حادث می‌شد به خداوند متعال استدلال گردد. خداوند عرش را برای نیاز خویش نیافرید، زیرا او از عرش [[غنی]] است و از همه آنچه [[آفریده]] [[بی‌نیاز]] است. او بر بودن بر روی عرش توصیف نمی‌گردد، زیرا [[جسم]] نیست و از آفریده‌هایش بسیار [[برتر]] است”<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۱۲۳.</ref>. در این [[روایت]] تصریح شده است که خداوند آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفریده است. از تعبیر مرحله به مرحله می‌توان چنین برداشت کرد که مقصود از [[یوم]] همان مرحله و دوره است. [[زمان]] هر کدام از دوره‌ها نیز معلوم نیست و ممکن است با مقیاس روز در [[ذهن]] ما [[انسان‌ها]] هر دوره‌ای میلیون‌ها سال باشد.

در [[قرآن]] و روایت‌های منقول از [[امامان اهل بیت]] {{عم}} و به خصوص از [[امام رضا]] {{ع}} از [[هفت آسمان]] یاد شده است<ref>مسند الإمام الرضا {{ع}}، ج۱، ص۳۷۴.</ref>. درباره مباحث طبیعی مطرح شده در [[متون دینی]] باید به این نکته توجه شود که در پاره‌ای از آنها اندیشه‌های مقبول زمانه گاه از سوی ناقلان [[روایت‌ها]] و یا دیگران وارد شده است نمی‌توان به صرف وجود آنها در متون [[روایی]]، آنها را به عنوان روایت به [[معصوم]] نسبت داد. تنها در مواردی می‌توان این انتساب را درست دانست که با داده‌های [[قرآنی]] توافق داشته باشند. تعبیر [[هفت آسمان]] در هفت [[آیه]] از [[آیات قرآنی]] با تعبیر “سماوات” و در یک آیه با تعبیر “سبع شداد”<ref>{{متن قرآن|وَبَنَيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا}} «و بر فرازتان، هفت آسمان پابرجا بنا کردیم» سوره نبأ، آیه ۱۲.</ref> و در یک آیه با تعبیر “سبع طرائق”<ref>{{متن قرآن|وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ}} «و همانا ما بر فراز شما هفت راه (آسمانی) آفریده‌ایم و از آفریدگان غافل نیستیم» سوره مؤمنون، آیه ۱۷.</ref> آمده است. [[مفسران]] درباره مقصود از این تعبیر بسیار بحث کرده‌اند. شماری آن را تعبیر کنایی از فراوانی دانسته‌اند و آن را منسلخ از معنای [[حقیقی]] شمرده‌اند<ref>تفسیر المراغی، ج۲۸، ص۱۵۱؛ روح المعانی، ج۱۰، ص۱۴۸.</ref>. ولی بسیاری آن را به کار رفته در معنای حقیقی دانسته‌اند. تکرار این تعبیر در [[قرآن]] و به تبع آن در متون [[روایی]] و [[ادعیه]] نیز این دیدگاه را بیشتر [[تأیید]] می‌کند. این افراد در بیان مقصود از آن [[اختلاف]] نظر دارند. کسانی آن را به معنای هفت آسمان گرفته‌اند و شماری نیز آن را به معنای هفت طبقه دانسته‌اند. [[شیخ طوسی]] در رد دیدگاه رمانی درباره تفاوت هفت آسمان با افلاک هفت‌گانه، با این [[استدلال]] که افلاک در دوران‌اند و [[آسمان‌ها]] در سکون، بعید نمی‌داند که هفت آسمان همان افلاک هفت‌گانه باشد، زیرا مقصود از امساک آسمان‌ها و [[زمین]] در آیه {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولَا وَلَئِنْ زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا}}<ref>«خداوند، آسمان‌ها و زمین را از اینکه از جای بروند باز می‌دارد و اگر از جای بروند پس از وی هیچ کس آنها را نگاه نخواهد داشت؛ به راستی او بردباری آمرزنده است» سوره فاطر، آیه ۴۱.</ref> عدم حرکت نیست، بلکه [[حفظ]] آنها در مدارهای خودشان است<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۲۵.</ref>.

[[علامه طباطبایی]] پس از بحث دامنه‌داری، خلاصه برداشت خودش را این گونه بیان می‌کند: از ظاهر این [[آیات]] به دست می‌آید که [[آسمان]] [[دنیا]] از بین این آسمان‌های هفت‌گانه، همین [[جهان]] [[ستارگان]] و سیارات است. شش آسمان باقی مانده هم همگی [[آفرینش]] [[جسمانی]] دارند که [[قرآن]] چیزی از وصف آنها را نیاورده است و فقط گفته آنها طبقه‌طبقه‌اند. مقصود از این [[هفت آسمان]] اجرام بالایی و یا خصوص بعضی از آنها از قبیل [[خورشید]] و یا ماه و امثال آنها نیست<ref>المیزان، ج۱۷، ص۳۶۹.</ref>. این [[تفسیر]] به طور مشخص تفسیر هفت آسمان به کواکب را رد می‌کند. تفسیر هفت آسمان به کواکب متأثر از [[هیئت]] بطلمیوسی است که در [[فرهنگ اسلامی]] تا مدت‌ها مورد قبول بود. دانشمندانی که به این هیئت توجه داشتند مقصود از هفت آسمان را [[فلک]] ماه، عطارد، [[زهره]]، خورشید، مریخ، مشتری و زحل می‌دانستند. اینان به فلک ثوابت و فلک الافلاک نیز [[باور]] داشتند و چرخش روزانه همه افلاک را وابسته به چرخش فلک الافلاک می‌دانستند<ref>شرح نهج البلاغة، ابن‌میثم بحرانی، ج۱، ص۱۵۰؛ ریاض السالکین ج۲، ص۵۱۲.</ref>. تصریح در [[آیه]] {{متن قرآن|فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ}}<ref>«آنگاه آنها را در دو روز (به گونه) هفت آسمان برنهاد و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد و آسمان نزدیک‌تر را به چراغ‌هایی (از ستارگان) آراستیم و نیک آن را نگاه داشتیم؛ این سنجش (خداوند) پیروز داناست» سوره فصلت، آیه ۱۲.</ref> به اینکه “آسمان دنیا را با چراغ‌هایی آراستیم” و نیز اینکه [[خداوند]] در [[سوره]] {{متن قرآن|إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ}}<ref>«ما آسمان نزدیک‌تر را به آرایه ستارگان، آراسته‌ایم» سوره صافات، آیه ۶.</ref> از آرایش آسمان به آرایه‌ها سخن گفته، دلیل روشنی است که ستارگان، منظومه شمسی، کهکشان‌ها و همه آنچه در آسمان دیده می‌شود، مربوط به آسمان دنیاست و این آیات به [[صراحت]] نظریه‌های شماری از پیشینیان را که آسمان‌های هفت‌گانه را به کواکب و افلاک تفسیر می‌کردند رد می‌کند. با توجه به این نکته می‌توان گفت [[آسمان‌ها]] فضاهای بی‌نهایت گسترده‌ای هستند که در پی هم قرار دارند و تنها [[خداوند]] علیم از چگونگی آنها اطلاع دارد. در منقولات از [[امام رضا]] {{ع}} سخن از [[آسمان]] چهارم به میان آمده است. [[محمد بن سنان]] نقل کرده است که امام رضا {{ع}} در پاسخ [[نامه]] وی درباره علت [[طواف]] [[بیت الله الحرام]] که امام رضا {{ع}} فرموده است: در پی [[پشیمانی]] [[فرشتگان]] از [[اعتراض]] به [[آفرینش انسان]]، [[خداوند متعال]] [[اراده]] کرد تا در برابر [[عرش]]، خانه‌ای در آسمان چهارم بنیان نهد و نام آن را “صراح” گذاشت. در برابر صراح بیتی در [[دنیا]] قرار داد و نام آن را “بیت معمور” نهاد. بعد این [[خانه]] را در برابر [[بیت]] معمور قرار داد و به [[آدم]] {{ع}} [[فرمان]] داد که گرد آن طواف کند<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۸.</ref>. در این [[روایت]] تعبیر آسمان چهارم آمده است که با توجه به دیگر [[روایت‌ها]] نمی‌توان گفت مقصود آسمان قدسی است، بلکه آسمان غیر قدسی مطرح است. نکته‌ای که نمی‌توان آسان از کنار آن گذشت، تعبیر [[برابری]] خانه آسمان چهارم با عرش است. ظاهر تعبیر بیانگر این است که [[عرش الهی]] جای مخصوصی است و در برابر آسمان‌ها و [[زمین]] و امثال آن قرار دارد. هماهنگی این تعبیر با استوای [[الهی]] بر عرش که در [[آیات]] متعدد<ref>{{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}} «به راستی پروردگارتان همان خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت، شب را بر روز می‌پوشاند -که آن را شتابان می‌جوید- و خورشید و ماه و ستارگان را رام فرمان خویش آفرید؛ آگاه باشید که آفرینش و فرمان او راست؛ بزرگوار است خداوند پروردگار جهانیان» سوره اعراف، آیه ۵۴؛ {{متن قرآن|دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}} «دعای آنان در آن (بهشت) سبحانک اللّهم «پاکا که تویی بار پروردگارا» ست و درودشان، «سلام» و پایان دعاشان، الحمد للّه ربّ العالمین «سپاس خداوند پروردگار جهانیان را»» سوره یونس، آیه ۱۰؛ {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}} «خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲ و....</ref> یاد شده، تا حدودی دشوار است.

در [[قرآن]] [[آسمان]] به ویژگی‌هایی توصیف شده است از قبیل آنکه مانند سقفی برافراشته است<ref>{{متن قرآن|وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ}} «و به بام برافراشته (آسمان)» سوره طور، آیه ۵؛ {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}} «خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲؛ {{متن قرآن|رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا}} «بام آن را برافراخت و آن را سامان بخشید» سوره نازعات، آیه ۲۸.</ref>، دارای برج‌هاست<ref>{{متن قرآن|وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ}} «سوگند به آسمان که باروها دارد،» سوره بروج، آیه ۱؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ}} «و بی‌گمان در آسمان کوشک‌هایی آفریده‌ایم و آن را برای بینندگان آراسته‌ایم» سوره حجر، آیه ۱۶؛ {{متن قرآن|تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِيرًا}} «بزرگوار است آنکه در آسمان برج‌هایی پدید آورد و در آن چراغی و ماهی درخشان نهاد» سوره فرقان، آیه ۶۱.</ref>، دارای “حبک” است<ref>{{متن قرآن|وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ}} «سوگند به آسمان آراسته به راه‌های ستارگان» سوره ذاریات، آیه ۷.</ref> - و “حبک” به معنای [[ستارگان]] فروزان، [[استوار]] و [[زیبا]] [[تفسیر]] شده است؛ چنان که گذشت در روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} برای “حبک” معنایی غیر از این آمده است - برخوردار از [[باران]] بسیار<ref>{{متن قرآن|وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الرَّجْعِ}} «و سوگند به آسمان باران‌زا» سوره طارق، آیه ۱۱.</ref>، آراسته به ستارگان و چراغ‌ها و برج‌ها<ref>{{متن قرآن|وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ}} «و بی‌گمان در آسمان کوشک‌هایی آفریده‌ایم و آن را برای بینندگان آراسته‌ایم» سوره حجر، آیه ۱۶؛ {{متن قرآن|إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ}} «ما آسمان نزدیک‌تر را به آرایه ستارگان، آراسته‌ایم» سوره صافات، آیه ۶؛ {{متن قرآن|فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ}} «آنگاه آنها را در دو روز (به گونه) هفت آسمان برنهاد و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد و آسمان نزدیک‌تر را به چراغ‌هایی (از ستارگان) آراستیم و نیک آن را نگاه داشتیم؛ این سنجش (خداوند) پیروز داناست» سوره فصلت، آیه ۱۲؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ}} «آسمان نزدیک‌تر را به چراغ‌هایی آراستیم و آنها را ابزار رماندن شیطان‌ها کردیم و عذاب آتش سوزان را برای آنان آماده ساختیم» سوره ملک، آیه ۵.</ref>، بی‌شکاف<ref>{{متن قرآن|أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ}} «آیا در آسمان بر فراز سرشان ننگریسته‌اند که چگونه آن را ساختیم و آراستیم و هیچ رخنه‌ای ندارد؟» سوره ق، آیه ۶.</ref> و با ستون نامرئی<ref>{{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}} «خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲.</ref> است. در [[روایت]] [[حسین بن خالد]] از [[امام رضا]] {{ع}} مقوله نامرئی بودن ستون [[آسمان]] به خوبی تشریح شده است. این توصیف‌ها در بسیاری از روایت‌های [[دینی]] هم تکرار شده است که متأثر از تعبیرات [[قرآنی]] است. به نظر می‌رسد توصیف [[قرآن]] از آسمان به گونه‌ای است که برای [[مردم]] آن [[روز]] قابل [[فهم]] بود؛ مردمی که با توجه به [[قدرت]] [[بینایی]] چشمشان آسمان را می‌دیدند و می‌توانستند تصویری از آن در [[ذهن]] خود داشته باشند. این توصیف در درون خود معنا و مفهومی نیز دارد که می‌تواند برای مردم امروز که با چشم مسلح و ابزار [[علمی]] بسیار دقیق درباره آسمان مطالعه می‌کنند سخنی متقن داشته باشد. [[بدیهی]] است که برای آیندگان نیز که از ابزارهای قوی‌تری برخوردار خواهند بود مفهومی جدید و متناسب با آن روز خواهد داشت. با این [[تفسیر]]، مفاهیم تعابیری چون آسمان، [[عرش]]، [[هفت آسمان]]، “ماء”، “یوم” و امثال اینها همان چیزی است که از این الفاظ می‌فهمیم. اما زمانی که به مصداق خارجی آنها می‌رسیم تفاوت پیدا می‌کند و تشابه حاصل می‌شود. از این‌رو، مثلاً برای آسمان مصادیق گوناگونی وجود دارد و حتی می‌تواند مصادیق جدیدی پیدا شود. اینکه به طور دقیق گفته شود قرآن و روایت‌های دینی کدام مصداق از مصادیق متعدد آسمان را در نظر دارد مبهم است و داخل در [[متشابهات]] می‌گردد.<ref> منابع: قرآن کریم: أطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبد الحسین بن محمدتقی طیب (۱۴۱۲ق)، تهران، انتشارات اسلام، دوم، ۱۳۷۸ش؛ التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۲۶۰ق)، تحقیق: احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۴۲ق؛ تفسیر القرآن الکریم، محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا (۱۰۵۰ق)، تحقیق و تصحیح: محسن بیدار فر - محمد خواجوی، قم، بیدار، دوم، ۱۳۶۶ش؛ تفسیر المراغی، احمد بن مصطفی مراغی (۱۳۷۱ق)، مصر، مصطفی بابی حلبی، اول، ۱۳۶۵ق؛ تفسیر جوامع الجامع، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۷۷ش؛ تفسیر نمونه، زیر نظر: ناصر بن علی محمد مکارم شیرازی (معاصر)، تهران، دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۷۴ش؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله معروف به آلوسی (۱۳۷۰ق)، تصحیح: محمد حسین عرب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین عائلا، سید علی خان بن احمد حسینی شیرازی (۱۱۲۰ق)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق، شرح نهج البلاغة، میثم بن علی بحرانی (۶۷۹ق)، تهران، دفتر نشر الکتاب، دوم، ۱۴۰۴ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، محمد بن رضا صادقی تهرانی (۱۴۳۲ق)، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، دوم، ۱۳۶۵ش؛ قاموس قرآن، سید علی اکبر بن محمد قرشی معاصر)، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ششم، ۱۴۱۲ق؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، احمد بن ابی سعید میبدی (قرن ۶ق)، به کوشش: علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، پنجم، ۱۳۷۱ش؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق، المعجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم، محمود روحانی (۱۳۱۵ش)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش؛ مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق - بیروت، دار القلم - الدار الشامیة، اول، ۱۴۱۲ق، المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین بن محمد طباطبایی (۱۴۰۲ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۹۹۷م</ref>..<ref>[[محمد علی سلطانی|سلطانی، محمد علی]]، [[آسمان - سلطانی (مقاله)|مقاله «آسمان»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۸.</ref>