تفسیر عصر رسالت در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

=== [[قرآن کریم]] ===

[[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«(آنان را) با برهان‌ها (ی روشن) و نوشته‌ها (فرستادیم) و بر تو قرآن را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی و باشد که بیندیشند» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref>.

# منظور از {{متن قرآن|مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ}} [[آیات قرآن]] است؛ زیرا هرچند [[قرآن]] به‌طور مستقیم بر [[مردم]] نازل نشده، از آنجا که برای [[هدایت]] عموم [[مردم]] نازل شده و [[خدای متعال]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} را برانگیخته است که [[قرآن]] را به آنان برساند، تعبیر {{متن قرآن|مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ}} در مورد [[قرآن]] صحیح است و [[شاهد]] آن [[آیات]] دیگری است که با عبارت‌های روشن‌تر، [[نزول]] [[آیات قرآن]] به سوی [[مردم]] را بیان کرده است؛ مانند:

##{{متن قرآن|وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ آيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ}}<ref>«و به راستی به سوی شما آیاتی روشنگر و مثلی (عبرت آموز) از کسانی که پیش از شما گذشتند و اندرزی برای پرهیزگاران فرو فرستاده‌ایم» سوره نور، آیه ۳۴.</ref>.

# کلمه «تبیین» در بیان معنا و مطالب [[آیات ظهور]] دارد و در ذکر الفاظ‍ و [[تلاوت آیات]] کاربردی ندارد<ref>علامه طباطبایی نیز در تفسیر این آیه فرموده است: {{عربی|فیکون محصل المعنی: ان القصد بنزول هذا الذکر الی عامّة البشر و انّک و الناس فی ذلک سواء و انّما اخترناک لتوجیه الخطاب و القاء القول لا لنحمّلک قدرة غیبیة و ارادة تکوینیة الهیة فنجعلک مسیطرا علیهم و علی کل شیء بل لامرین: احدهما ان تبین للناس ما نزّل تدریجا الیهم، لان المعارف الالهیة لا ینالها الناس بلا واسطة فلا بد من بعث واحد منهم للتبیین و التعلیم و هذا هو غرض الرسالة ینزل الیه الوحی فیحمله ثمّ یؤمر بتبلیغه و تعلیمه و تبیینه}}؛ (المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۲۵۹-۲۶۰).</ref>.

=== [[روایات]] ===

در معتبرترین مصادر [[روایی]] [[شیعه]] - اصول [[الکافی]] - با سندی صحیح از [[امام صادق]] {{ع}} نقل شده که در پاسخ [[ابوبصیر]] که گفت: [[مردم]] می‌گویند چرا [[نام علی]] و [[اهل]] بیتش در [[کتاب خدا]] ذکر نشده است، فرمود: {{متن حدیث|قُولُوا لَهُمْ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ {{صل}} نَزَلَتْ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ، و لَمْ يُسَمِّ اللَّهُ لَهُمْ ثَلَاثاً و لَاأَرْبَعاً حَتّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذلِكَ لَهُمْ؛ و نَزَلَتْ عَلَيْهِ الزَّكَاةُ، وَ لَمْ يُسَمِّ لَهُمْ مِنْ كُلِّ أَرْبَعِينَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ حَتّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذلِكَ لَهُمْ؛ و نَزَلَ الْحَجُّ، فَلَمْ يَقُلْ لَهُمْ: طُوفُوا أُسْبُوعاً حَتّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذلِكَ لَهُمْ؛ و نَزَلَتْ {{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> و نَزَلَتْ فِي عَلِيٍّ و الْحَسَنِ و الْحُسَيْنِ {{عم}}، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} فِي عَلِيٍّ {{ع}}:

در [[روایات]] بسیاری آمده است: وقتی [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref> نازل شد، [[رسول خدا]] {{صل}} [[علی]]، [[فاطمه]]، [[حسن]] و [[حسین]] {{عم}} را فراخواند و عبایی یا پوششی بر روی آنان انداخت و فرمود: خدایا، اینان [[اهل بیت]] و [[خواص]] من هستند».<ref>ر. ک: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۲۷۵، ح۳۳ و ص۲۷۶، ح۳۶ و ص۲۸۰-۲۸۱، ح۴۶ و ۴۷. در برخی روایات آمده است که فرمود: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِيَ}}، ر. ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۱۶. با بیان‌های دیگری نیز «اهل البیت» در این آیه به افراد فوق و در برخی روایات به دوازده امام تفسیر شده است. ر. ک: البرهان فی تفسیر القرآن؛ ج۶، ص۲۵۵-۲۸۵، ح۷، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۳، ۱۴، ۱۵، ۲۱، ۲۴، ۲۶، ۲۷، ۲۹، ۳۰، ۳۲، ۳۴، ۳۵، ۳۷، ۳۹، ۴۰، ۴۱، ۴۲، ۴۵، ۴۸، ۴۹، ۵۳، ۵۴، ۵۵، ۵۷، ۶۲.</ref>

== [[مفسران عصر رسالت]] ==

نخستین [[مفسر قرآن]] و [[برترین]] [[مفسر]] عصر رسالت [[رسول خدا]] {{صل}} بوده است، ولی آیا غیر از آن حضرت نیز در عصر رسالت مفسر قرآن بوده است یا خیر؟

تاکنون به روایتی که بیان کند در عصر رسالت، افرادی غیر رسول خدا {{صل}} نیز قرآن را تفسیر می‌کرده‌اند، دست نیافتم و روایاتی که بیان معنا و [[تفسیر آیات]] را از [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} و سایر [[صحابه]] نقل می‌کند نیز قابل [[استدلال]] نیست؛ زیرا معلوم نیست که آن معنا را در عصر رسالت بیان کرده باشند و چه‌بسا [[ادب]] اقتضا می‌کرده که در عصر رسالت به [[احترام]] رسول خدا {{صل}} از بیان آنچه از تفسیر قرآن که با [[تعلّم]] از رسول خدا {{صل}} یا [[اجتهاد]] و [[تدبر]] به دست آورده‌اند، [[سکوت]] کنند و با حضور آن حضرت در بین [[امت]]، به تفسیر قرآن نپردازند؛ البته احتمال دارد برای افرادی که در [[شهرها]] و روستاهای دور از محل اقامت رسول خدا {{صل}} [[زندگی]] می‌کرده‌اند و به آن حضرت دست‌رسی نداشته‌اند، برخی [[آیات]] را تفسیر کرده باشند، ولی با توجه به اینکه صحابه آگاه به تفسیر قرآن با رسول خدا {{صل}} زندگی می‌کرده‌اند و غالباً با آن حضرت بوده‌اند و کمتر به شهرها و روستاهای دور از محل اقامت آن حضرت می‌رفته‌اند، این احتمال [[ضعیف]] است و اگر هم بیان کرده باشند، در حدّ معنای یک یا چند آیه بوده، نه به مقداری که بتوان آنان را [[مفسر]] نامید.

بنابراین، وجود مفسرانی غیر از رسول خدا {{صل}} در عصر رسالت معلوم نیست و هیچ دلیل روشنی بر آن وجود ندارد.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۴-۲۵.</ref>

«مآخذ» جمع مأخذ است. مأخذ، مصدر میمی یا اسم [[زمان]] یا اسم مکان از واژۀ «اخذ» به معنای گرفتن است. در لغت «اخذ» را به حیازت و تحصیل نیز معنا کرده‌اند<ref>در المعجم الوسیط‍ انیس، ابراهیم، ص۸، {{عربی|اخذ الشیء اخذا}} به {{عربی|حازه و حصّله}} معنا شده است.</ref>، ولی می‌توان گفت این دو نیز نوعی گرفتن و از مصادیق معنای آن است؛ بنابراین، اگر از مأخذ اسم مکان [[اراده]] شود، طبق ریشه اصلی‌اش به‌معنای محل گرفتن، حیازت و تحصیل است.

با توجه به اینکه در عصر رسالت، وجود [[مفسر]] دیگری جز [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[ثابت]] نیست، مآخذ تفسیر آن عصر را باید در بین تفسیرهایی که از آن حضرت به ما رسیده، جستجو کرد و یا از آیات و روایاتی که سرچشمۀ [[علم پیامبر]] {{صل}} به معانی و [[معارف قرآن]] و مآخذ تفسیرهای وی را بیان می‌کنند، به دست آورد.

=== فهم عرفی یا فهم خود [[پیامبر]] {{صل}} ===

در برخی [[تفاسیر]] که از رسول خدا {{صل}} نقل شده، برای بیان مقصود آیه‌ای به [[آیه]] دیگر استناد شده است؛ برای مثال، در تفسیر {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ}}<ref>«آنان که ایمان آورده‌اند و ایمانشان را به هیچ ستمی نیالوده‌اند، امن (و آرامش) دارند و رهیافته‌اند» سوره انعام، آیه ۸۲.</ref> برای بیان اینکه مقصود از [[ظلم]] در این آیه، [[شرک]] است، به آیه {{متن قرآن|إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ}}<ref>«پسرکم! به خداوند شرک مورز که شرک، ستمی سترگ است» سوره لقمان، آیه ۱۳.</ref>استناد شده است<ref>ر. ک: همین کتاب، ص۲۲.</ref>.

=== تلقی از [[جبرئیل]] ===

{{متن حدیث|لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}}: {{متن قرآن|إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ}}<ref>«ما به تو «کوثر» دادیم * پس برای پروردگارت نماز بگزار و قربانی کن!» سوره کوثر، آیه ۱.</ref> قَالَ النَّبِيُّ {{صل}}: یَا جَبْرَئِيلُ مَا هَذِهِ النَّحِيرَةُ الَّتِي أَمَرَنِي بِهَا رَبِّي قَالَ إِنَّهَا لَيْسَتْ بِنَحِيرَةٍ وَ لَكِنَّهُ يَأْمُرُكَ إِذَا أَحْرَمْتَ لِلصَّلَاةِ أَنْ تَرْفَعَ يَدَيْكَ إِذَا كَبَّرْتَ وَ إِذَا رَكَعْتَ وَ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَكَ مِنَ الرُّكُوعِ وَ إِذَا سَجَدْتَ وَ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَكَ مِنَ السُّجُودِ فَإِنَّهُ صَلَاتُنَا وَ صَلَاةُ الْمَلَائِكَةِ فِي السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ}}<ref>حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۵۳۸؛ در بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۴۰۴، ح۱۲ و ص۱۶ ح۴۰۵ نیز دو روایت با مضمون روایت مزبور در تفسیر این آیه نقل شده است.</ref>؛ وقتی [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ}} بر [[رسول خدا]] {{صل}} نازل شد، [[پیامبر]] از [[جبرئیل]] پرسید: این نحیره [شتر [[قربانی]]] ای که [[خدا]] مرا به آن [[فرمان]] داده، چیست‌؟ [[جبرئیل]] گفت: آن نحیره [شتر قربانی] نیست؛ خدا به تو فرمان می‌دهد که وقتی تکبیرة الاحرام [[نماز]] را می‌گویی و [[رکوع]] می‌کنی و سر از رکوع برمی‌داری، دست‌هایت را بالا بیاوری؛ زیرا آن، نماز ما و نماز فرشتگانی است که در آسمان‌های هفتگانه‌اند».

=== [[وحی]] یا [[تعلیم]] [[خداوند]] ===

در [[روایت]] دیگری که [[کلینی]] با [[سند صحیح]] از ابو الصباح نقل کرده نیز آمده است که [[امام]] [[جعفر صادق]] {{ع}} با تأکید فرموده‌اند: خدا تنزیل و تأویل را به پیامبرش آموخته است<ref>کلینی، فروع الکافی، ج۷، ص۴۳۹، {{عربی|بَابُ مَا لَا يَلْزَمُ مِنَ الْأَيْمَانِ وَ النُّذُورِ}}، ح۱۵. این روایت را شیخ طوسی نیز با سند صحیح در تهذیب الاحکام، ج۸، ص۲۸۶، ح۱۰۵۲، {{عربی|بَابُ الْأَيْمَانِ وَ الْأَقْسَامِ}}، ح۴۴ آورده است.</ref>.

از روایت {{متن حدیث|الَّا اِنِّي أُوتِيتُ الْكِتَابَ وَ مِثْلَهُ مَعَهُ}}؛ توجّه، همانا کتاب [[قرآن]] و مانند آن، با آن به من عطا شده است» که در کتاب‌های [[اهل تسنّن]] از رسول خدا {{صل}} نقل شده<ref>ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۱۳۱؛ ابو داوود، سنن ابی داوود، ج۲، ص۶۱۰، ح۴۶۰۴؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۲۰، ص۲۸۳، ح۶۷۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، دار الکتب العلمیّة، ج۱، ص۲۹.</ref>، چه‌بسا استفاده شود که [[تفسیر]] و [[تأویل آیات]] نیز بر آن حضرت نازل می‌شده است؛ زیرا در این روایت آمده که افزون بر قرآن، مطالب دیگری به مقدار قرآن نیز به [[پیامبر]] {{صل}} عطا شده است و با توجه به اینکه عطا شدن قرآن به آن حضرت از راه [[وحی]] و نازل شدن بر وی بوده، روشن می‌شود که عطا شدن مطالب دیگر نیز از همین راه بوده است<ref>ابن قتیبه نیز گفته است: {{عربی|و یأتیه جبرئیل {{ع}} بالسنن کما کان یأتیه بالقرآن و لذلک قال: اوتیت الکتاب و مثله معه یعنی من السنن}} (ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ص۱۵۵).</ref>؛ بنابراین، اگر از آیاتی مانند: {{متن قرآن|وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ}}<ref>«و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است» سوره نحل، آیه ۸۹.</ref> استفاده شود [[قرآن کریم]] دربردارنده همۀ معارف، [[احکام]] و [[دانش‌های لازم]] برای [[هدایت]] و [[سعادت بشر]] است، بی‌تردید همۀ آن مطالب دیگر، تفسیر و [[تأویل قرآن]] می‌باشد و اگر آن استفاده پذیرفته نشود، احتمال داده می‌شود که همه یا بخش عمده آن مطالب، تفسیر و تأویل آیات باشد.

امّا به نظر می‌رسد اولاً: [[قطعی]] نیست که مخاطب این آیات مشرکان باشند، بلکه ممکن است مخاطب، [[مؤمنان]] یا عموم [[انسان‌ها]] باشند و از باب {{عربی|"ايّاك اعني واسمعي يا جاره"}} مقصود [[نفی]] [[پندار]] مشرکان و یا نفی هر پندار نادرستی دربارۀ پیامبر {{صل}} باشد و ثانیاً: خطاب به مشرکان و در مقام رد پندار آنان بودن، قرینه‌ای نیست که اطلاق این آیات را به‌خصوص [[دعوت به خدا]] یا [[آیات قرآن]] مقیّد کند؛ زیرا خطاب و [[مقام]] یاد شده اگر با اطلاق ناسازگار و بی‌تناسب باشد، قرینه تقیید و مراد نبودن اطلاق می‌باشد؛ اما اگر با اطلاق نیز سازگار و متناسب باشد، دلیل تقیید نمی‌باشد و به نظر می‌رسد که با اطلاق نیز سازگار و متناسب است. چه اشکال دارد که [[آیات]]، خطاب به [[مشرکان]] و در مقام رد توهم آنان باشد و توهم آنان را با ذکر کبرای کلی [[وحی]] بودن همۀ [[سخنان پیامبر]] {{صل}} [[نفی]] کند؟ و مؤید بلکه مؤکّد این معنا روایاتی است که این آیات را با سخنان پیامبر {{صل}} دربارۀ [[امامت]] و [[خلافت حضرت علی]] {{ع}} و [[برتری]] [[اهل]] بیتش، تطبیق داده است<ref>ر. ک: حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۱۴۴-۱۴۷، ح۴، ۵، ۱۰، ۱۱، ۱۲ و ۱۴.</ref> و حتی در شماری از آن [[روایات]]، [[سبب نزول]] این آیات، نسبت‌های ناروای [[منافقان]] به [[پیامبر]] {{صل}} درباره [[محبت]] و بیان [[امامت حضرت علی]] {{ع}} بیان شده است. در آن روایات آمده است که منافقان گفتند: «محمد در محبت پسر عمویش [[گمراه]] است و دربارۀ او جز از روی [[هوای نفس]] [[سخن]] نمی‌گوید» و [[خداوند]] در [[تکذیب]] آنان این آیات را نازل فرمود است<ref>در یکی از آن روایات آمده است: {{متن حدیث|فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَيٍّ وَ أَصْحَابُهُ لَقَدْ ضَلَّ مُحَمَّدٌ فِي مَحَبَّةِ ابْنِ عَمِّهِ وَ غَوَى وَ مَا يَنْطِقُ فِي شَأْنِهِ إِلَّا بِالْهَوَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى {{متن قرآن|وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى}}}} و در روایت دیگر آمده است: {{متن حدیث|وَ قَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ ضَلَّ هَذَا الرَّجُلُ وَ غَوَى وَ مَا يَنْطِقُ فِي ابْنِ عَمِّهِ إِلَّا بِالْهَوَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِي ذَلِكَ: {{متن قرآن|وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى}}}} و در روایت دیگر آمده است: {{متن حدیث|... أَ لَمْ يَنْسُبُوهُ إِلَى أَنَّهُ {{صل}} يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى فِي ابْنِ عَمِّهِ عَلِيٍّ {{ع}} حَتَّى كَذَّبَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ: {{متن قرآن|وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى}}}} (حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۱۴۴-۱۴۷، ح۴، ۵ و ۱۴).</ref>.

یکی از ویژگی‌های عصر رسالت، حضور وجود [[مبارک]] [[پیامبر خاتم]] {{صل}} در بین [[امت مسلمان]] و امکان [[فراگیری دانش]] [[وحیانی]] [[ناب]] از آن بزرگوار بوده است.

اما از آنجا که استعداد، [[همّت]]، [[شوق]] و امکانات افراد در فراگیری دانش [[اختلاف]] دارد، [[بدیهی]] است که بهرۀ همۀ [[اصحاب]] از [[دانش]] [[تفسیری]] آن حضرت یکسان نیست و ممکن است برخی هیچ نتوانسته باشند از تفسیر آن حضرت بهره ببرند و برخی، تنها تفسیر یک یا چند [[آیه]] و برخی، بخش عظیمی از آن را و برخی، تفسیر تمام [[آیات]] را از آن حضرت فراگرفته باشند.

در [[نهج البلاغه]] چنین آمده است: {{متن حدیث|وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} بِالْقَرَابَةِ الْقَرِيبَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصِيصَةِ وَضَعَنِي فِي [حَجْرِهِ] حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ [وَلِيدٌ] يَضُمُّنِي إِلَى صَدْرِهِ وَ يَكْنُفُنِي فِي فِرَاشِهِ وَ يُمِسُّنِي جَسَدَهُ وَ يُشِمُّنِي عَرْفَهُ وَ كَانَ يَمْضَغُ الشَّيْءَ ثُمَّ يُلْقِمُنِيهِ وَ مَا وَجَدَ لِي كَذْبَةً فِي قَوْلٍ وَ لَا خَطْلَةً فِي فِعْلٍ... وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّهِ يَرْفَعُ لِي فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ يَأْمُرُنِي بِالاقْتِدَاءِ بِهِ وَ لَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ وَ لَا يَرَاهُ غَيْرِي وَ لَمْ يَجْمَعْ بَيْتٌ وَاحِدٌ يَوْمَئِذٍ فِي الْإِسْلَامِ غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} وَ خَدِيجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيْطَانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحْيُ عَلَيْهِ {{صل}} فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الرَّنَّةُ فَقَالَ هَذَا الشَّيْطَانُ قَدْ أَيِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَى مَا أَرَى إِلَّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ وَ لَكِنَّكَ لَوَزِيرٌ وَ إِنَّكَ لَعَلَى خَيْرٍ...}}<ref>نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص۸۱۱ و ۸۱۲، خطبه ۱۹۲.</ref>؛ موضع مرا نسبت به رسول خدا {{صل}}، به سبب [[خویشاوندی]] نزدیک و [[منزلت]] ویژه‌ام، تحقیقا دانسته‌اید. مرا درحالی‌که [[کودک]] بودم در دامانش می‌نهاد، به سینه‌اش می‌فشرد، در بسترش در کنار خود می‌خواباند و جسدش را با من تماس می‌داد و بوی خوشش را به من می‌رساند.

[[محمد بن حسن صفار]] در [[بصائر الدرجات]] فقط‍ در ضمن دو باب درباره اینکه رسول خدا {{صل}} همۀ علمش را به [[امیر المؤمنین]] {{ع}} آموخته و آن حضرت در [[علم]] [[رسول خدا]] {{صل}} مشارکت داشته و در [[نبوّت]] مشارکت نداشته، ۲۳ [[حدیث]] نقل کرده است<ref>ر. ک: صفّار، بصائر الدرجات، ص۲۹۰-۲۹۴، جزء ۴، باب ۱۰ و ۱۱.</ref> که همۀ آنها بر مدّعای ما دلالت دارد و در باب دیگری نیز روایاتی که با [[صراحت]] این مدعا را ثابت می‌کند، آورده است<ref>ر. ک: صفّار، بصائر الدرجات، ص۱۹۷ و ۱۹۸، جزء ۴، باب ۸، ح۱ و ۳.</ref>. [[علامه مجلسی]] بخشی از این [[روایات]] را در [[بحار الانوار]] آورده است<ref>ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۴۰، ص۲۰۸-۲۱۲.</ref>.

این سؤال که در عصر رسالت چه مقدار از قرآن تفسیر شده است، بستگی دارد به اینکه [[رسول خدا]] {{صل}} چه مقدار از قرآن را تفسیر کرده باشد؛ زیرا اولاً: [[ثابت]] نیست که در عصر رسالت غیر از رسول خدا {{صل}} [[مفسر]] دیگری برای قرآن بوده باشد و ثانیاً: اگر مفسر دیگری هم بوده، بی‌تردید به مقدار رسول خدا {{صل}} قرآن را تفسیر نکرده است.

[[حق]] این است که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} همۀ [[قرآن]] را [[تفسیر]] کرده، ولی نه برای همۀ [[امت]] و اصحابش؛ زیرا همۀ آنان [[استعداد]]، اهتمام، [[فراغت]] و امکانات [[یادگیری]] همۀ معانی و [[معارف قرآن]] را نداشته‌اند. هریک از [[صحابه]] به مقدار استعداد، علاقه و امکاناتش از [[دانش]] [[تفسیری]] آن حضرت بهره برده است، ولی تنها کسی که براساس [[روایات]]، استعداد و امکان فراگیری همۀ معانی و معارف قرآن را داشته و [[رسول خدا]] {{صل}} تفسیر و [[تأویل]] و معانی ظاهر و [[باطن]] همۀ قرآن را برای او بیان کرده، [[برترین]] دانش‌آموخته آن عصر - [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} - می‌باشد، و عمده مستند در این مدعا همان روایاتی است که بخشی از آن در عنوان پیشین بیان شد.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۴۰-۴۱.</ref>

[[ذهبی]] برای تفسیر سه مرحله ذکر کرده است؛ مرحله اول را تفسیر در [[زمان پیامبر]] {{صل}} و [[اصحاب]] آن حضرت، مرحلۀ دوم را تفسیر در [[زمان]] [[تابعین]] دانسته، و مرحلۀ سوم را تفسیر در زمان‌های تدوین نامیده است، و آغاز این مرحله را آغاز [[ظهور]] تدوین در اواخر زمان [[بنی‌امیه]]<ref>گفته‌اند: مروان ۲۷ ذی حجه سال ۱۳۲ ه‍.ق کشته شد و دولت بنی امیه منقرض گردید (قمی، عباس، تتمة المنتهی، ص۱۴۶).</ref> و آغاز عصر [[عباسی‌ها]] می‌داند.

در ضمن روایتی دیگر از [[حضرت علی]] {{ع}} خطاب به [[طلحه]] چنین آمده است: {{متن حدیث|وَ تَأْوِيلُ كُلِّ آيَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ {{صل}} وَ كُلُّ حَلَالِ أَوْ حَرَامٍ أَوْ حَدٍّ أَوْ حُكْمٍ أَوْ أَيُّ شَيْءٍ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْأُمَّةُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ عِنْدِي مَكْتُوبٌ بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} وَ خَطِّ يَدِي حَتَّى أَرْشُ الْخَدْشِ}}<ref>مجلسی، بحار الانوار، ج۹۲، ص۴۱.</ref>؛ «و [[تأویل]] هر آیه‌ای که [[خدا]] بر محمد {{صل}} نازل کرده و هر [[حلال و حرام]] یا حدّ یا [[حکم]] و یا چیزی‌که تا [[روز قیامت]]، [[امت]] به آن نیاز پیدا می‌کند، حتی دیۀ خراش، به املای [[رسول خدا]] و دست‌خط‍ من [[کتابت]] شده است».

در ضمن روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} نیز آمده است: {{متن حدیث|يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عِنْدَنَا الْجَامِعَةَ وَ مَا يُدْرِيهِمْ مَا الْجَامِعَةُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا الْجَامِعَةُ قَالَ صَحِيفَةٌ طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} إِمْلَاءٌ مِنْ فَلْقِ فِيهِ وَ خَطَّهُ عَلِيٌّ {{ع}} بِيَمِينِهِ فِيهَا كُلُّ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ وَ كُلُّ شَيْءٍ يَحْتَاجُ إِلَيْهِ النَّاسُ حَتَّى الْأَرْشُ فِي الْخَدْشِ}}<ref>کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۲۹۷، «کتاب الحجة، باب فیه ذکر الصحیفة و الجفر و الجامعة و مصحف فاطمة علیها السّلام»، ح۱.</ref>؛ ای [[ابو محمد]]، به [[راستی]] [[جامعه]] در نزد ما است؛ اما چه می‌دانند که جامعه چیست‌؟ [[ابو بصیر]] [[راوی حدیث]] گوید: عرض کردم: فدایت شوم! [[جامعه]] چیست‌؟ فرمود: صحیفه‌ای است به طول هفتاد ذراع [[رسول خدا]] {{صل}} به املای آن حضرت از شکاف دهانش و دست‌خط‍ علی {{ع}}، در آن هر [[حلال و حرام]] و هرچیزی که [[مردم]] به آن نیاز پیدا می‌کنند، حتی دیۀ خراش مکتوب است».

با توجه به این [[روایات]] که نظیر آنها در ابواب [[علم ائمه]] {{عم}} فراوان است، معلوم می‌شود که تفسیر در عصر رسالت نیز تدوین شده است و تقسیم تفسیر به مرحلۀ قبل از تدوین و بعد از تدوین صحیح نیست.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۴۱-۴۴.</ref>

گرچه از [[روایات]] استفاده می‌شود تفسیرهایی که [[پیامبر]] {{صل}} در عصر رسالت بیان می‌کرده‌اند، [[امام علی]] {{ع}} می‌نوشته‌اند ولی نوشته‌های آن حضرت به دست ما نرسیده است و از روایات استفاده می‌شود که آن نوشته‌ها در ضمن [[صحیفه]] یا [[مصحف امام علی]] {{ع}} در نزد [[امامان معصوم]] محفوظ‍ مانده و اکنون در نزد [[امام]] [[زمان حضرت مهدی]] {{ع}} است؛ بنابراین، کتابی [[تفسیری]] از عصر رسالت در دسترس ما نیست و آنچه هست، روایاتی است که در لابه‌لای [[کتاب‌های تفسیری]] و [[روایی]] [[شیعه]] و [[سنّی]] از [[پیامبر خدا]] {{صل}} نقل شده که البته صدور همۀ آنها از آن حضرت نیز معلوم نیست. [[سیوطی]] بخشی از [[روایات تفسیری]] منسوب به آن حضرت را که به آن دست‌ یافته، در آخر کتاب [[اتقان]] آورده است<ref>ر. ک: سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۳۷-۱۲۸۸.</ref>. مجموع آن روایات ۲۱۱ [[روایت]] در [[تفسیر]] ۷۶ [[سوره]] [[قرآن]] است. برای ۳۶ سوره قرآن هیچ [[روایت تفسیری]] نقل نکرده و از آن ۷۶ سوره، برای برخی [[سوره‌ها]] مانند [[سوره بقره]] که ۲۸۶ [[آیه]] دارد، ۲۴ روایت تفسیری آورده است و برای [[سوره حمد]] ۲ روایت و برای بسیاری از سوره‌ها مانند [[سوره نحل]]، [[سوره انبیا]]، [[سوره توبه]]، [[سوره فرقان]]، [[سوره قصص]]، [[سوره عنکبوت]]، [[سوره لقمان]]، [[سوره غافر]]، [[سوره فصلت]]، [[سوره شوری]]، [[سوره احقاف]]، [[سوره فتح]]، [[سوره حجرات]]، [[سوره ق]]، [[سوره ذاریات]]، [[سوره طور]]، [[سوره ممتحنه]]، [[سوره طلاق]]، [[سوره معارج]]، [[سوره مزمل]]، [[سوره نبأ]]، [[سوره بلد]]، [[سوره شمس]]، [[سوره انشراح]]، [[سوره زلزال]]، [[سوره عادیات]]، [[سوره همزه]]، [[سوره ماعون]]، [[سوره کوثر]]، [[سوره نصر]]، [[سوره اخلاص]] و [[سوره ناس]] تنها یک روایت آورده است.  

== ویژگی [[تفسیر]] در عصر رسالت ==