تاریخ‌گذاری قرآن در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'موضعی' به 'مکانی') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = تاریخ‌گذاری قرآن | | موضوع مرتبط = تاریخ‌گذاری قرآن | ||
| عنوان مدخل = | | عنوان مدخل = تاریخ‌گذاری قرآن | ||
| مداخل مرتبط = [[تاریخ‌گذاری قرآن در قرآن | | مداخل مرتبط = [[تاریخ‌گذاری قرآن در قرآن]] | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
۸۶ سوره آن طی ۱۳ سال در [[مکه]] و ۲۸سوره طی ۱۰ سال در [[مدینه]] نازل گردید.<ref> ر. ک: الناسخ والمنسوخ، ص۱۸؛ الفهرست، ص۲۸؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۱۰.</ref> با فرض نزول دفعی هریک از [[سوره‌های قرآن]] میانگین زمانی آنها، نشان می‌دهد که در دوره مکی حدود هریک ماه و نیم تا دو ماه یک سوره و در دوره [[مدنی]] حدود هر ۴ ماه یک سوره نازل می‌شده است.<ref> ر. ک: درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص۲۶۳.</ref> ناظر بودن مضامین [[سوره‌های قرآن]] به نیازها و مقتضیات مستمر یا مقطعی عصر [[رسالت پیامبر]] {{صل}} [[فلسفه]] [[نزول]] تدریجی آن را آشکار می‌سازد؛ خدای متعال نیز در پاسخ به [[پرسش]] [[مشرکان]] [[مکه]] مبنی بر اینکه چرا [[قرآن]] به طور یکجا بر [[پیامبر اسلام]] {{صل}} نازل نشده است، فرمود: "این گونه ما آن را به تدریج نازل کردیم تا قلبت را به وسیله آن [[استوار]] گردانیم، و آن را به آرامی] بر تو خواندیم و برای تو مَثَلی نیاوردند، مگر آنکه ما [[[حق]] را با [[نیکوترین]] بیان برای تو آوردیم". {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا}}<ref>«و کافران گفتند: چرا قرآن بر او یکجا فرو فرستاده نشده است؟ این چنین (فرو فرستاده‌ایم) تا دلت را بدان استوار داریم و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم» سوره فرقان، آیه ۳۲.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا}}<ref>«و (دشمنانت) هیچ مثلی برای تو نمی‌آورند مگر آنکه ما (پاسخی) راستین و بیانی نیکوتر برای تو می‌آوریم» سوره فرقان، آیه ۳۳.</ref> | ۸۶ سوره آن طی ۱۳ سال در [[مکه]] و ۲۸سوره طی ۱۰ سال در [[مدینه]] نازل گردید.<ref> ر. ک: الناسخ والمنسوخ، ص۱۸؛ الفهرست، ص۲۸؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۱۰.</ref> با فرض نزول دفعی هریک از [[سوره‌های قرآن]] میانگین زمانی آنها، نشان می‌دهد که در دوره مکی حدود هریک ماه و نیم تا دو ماه یک سوره و در دوره [[مدنی]] حدود هر ۴ ماه یک سوره نازل می‌شده است.<ref> ر. ک: درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص۲۶۳.</ref> ناظر بودن مضامین [[سوره‌های قرآن]] به نیازها و مقتضیات مستمر یا مقطعی عصر [[رسالت پیامبر]] {{صل}} [[فلسفه]] [[نزول]] تدریجی آن را آشکار می‌سازد؛ خدای متعال نیز در پاسخ به [[پرسش]] [[مشرکان]] [[مکه]] مبنی بر اینکه چرا [[قرآن]] به طور یکجا بر [[پیامبر اسلام]] {{صل}} نازل نشده است، فرمود: "این گونه ما آن را به تدریج نازل کردیم تا قلبت را به وسیله آن [[استوار]] گردانیم، و آن را به آرامی] بر تو خواندیم و برای تو مَثَلی نیاوردند، مگر آنکه ما [[[حق]] را با [[نیکوترین]] بیان برای تو آوردیم". {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا}}<ref>«و کافران گفتند: چرا قرآن بر او یکجا فرو فرستاده نشده است؟ این چنین (فرو فرستاده‌ایم) تا دلت را بدان استوار داریم و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم» سوره فرقان، آیه ۳۲.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا}}<ref>«و (دشمنانت) هیچ مثلی برای تو نمی‌آورند مگر آنکه ما (پاسخی) راستین و بیانی نیکوتر برای تو می‌آوریم» سوره فرقان، آیه ۳۳.</ref> | ||
این ویژگی قرآن اقتضا کرده است که قرآن‌پژوهان، اعم از [[مسلمان]] و خاورشناس در پی [[شناخت]] مناسبت [[تاریخی]] واحدهای نزول و [[زمان]] نازل شدن آنها برآمده و [[دانش]] تاریخ‌گذاری قرآن را بنیان نهند | این ویژگی قرآن اقتضا کرده است که قرآن‌پژوهان، اعم از [[مسلمان]] و خاورشناس در پی [[شناخت]] مناسبت [[تاریخی]] واحدهای نزول و [[زمان]] نازل شدن آنها برآمده و [[دانش]] تاریخ‌گذاری قرآن را بنیان نهند<ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]].</ref>. | ||
== اهمیت تاریخ‌گذاری قرآن == | == اهمیت تاریخ‌گذاری قرآن == | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
مهم‌ترین فایده آن [[تفسیر]] صحیح و روشن [[آیات قرآن]] است، زیرا اوضاع و مقتضیات عصر [[رسالت پیامبر اسلام]] {{صل}} قراین حالی و مقامی آیات قرآن به شمار می‌روند و هر [[کلام]] بدون لحاظ قرائنش به [[درستی]] و روشنی فهمیده نمی‌شود. اگرچه جاوید بودن [[قرآن‌کریم]] جای تردید ندارد؛ اما ناظر بودن واحدهای [[نزول قرآن]] به شرایط و رخدادهای عصر رسالت پیامبر اسلام {{صل}} و نزول آنها به اقتضای آن اوضاع و حوادث نیز انکارناشدنی است، از این‌رو شرط [[فهم]] و تفسیر صحیح و روشن قرآن مطالعه اوضاع و حوادثی به شمار می‌رود که واحدهای نزول قرآن به اقتضای آنها نازل شده است. چنین مطالعه‌ای اگر به ترتیب پیدایش و [[پیشرفت]] اوضاع و حوادث باشد، نتایج مطالعه دو چندان خواهد‌شد. | مهم‌ترین فایده آن [[تفسیر]] صحیح و روشن [[آیات قرآن]] است، زیرا اوضاع و مقتضیات عصر [[رسالت پیامبر اسلام]] {{صل}} قراین حالی و مقامی آیات قرآن به شمار می‌روند و هر [[کلام]] بدون لحاظ قرائنش به [[درستی]] و روشنی فهمیده نمی‌شود. اگرچه جاوید بودن [[قرآن‌کریم]] جای تردید ندارد؛ اما ناظر بودن واحدهای [[نزول قرآن]] به شرایط و رخدادهای عصر رسالت پیامبر اسلام {{صل}} و نزول آنها به اقتضای آن اوضاع و حوادث نیز انکارناشدنی است، از این‌رو شرط [[فهم]] و تفسیر صحیح و روشن قرآن مطالعه اوضاع و حوادثی به شمار می‌رود که واحدهای نزول قرآن به اقتضای آنها نازل شده است. چنین مطالعه‌ای اگر به ترتیب پیدایش و [[پیشرفت]] اوضاع و حوادث باشد، نتایج مطالعه دو چندان خواهد‌شد. | ||
دیگر فایده تاریخ‌گذاری [[قرآن]]، [[شناخت]] صحت و سقم [[روایات تفسیری]] از جمله [[روایات]] [[اسباب نزول]]، [[مکی و مدنی]]، و [[ناسخ و منسوخ]] است. پنهان نیست که یکی از معیارهای نقد و ارزیابی روایات توجه به [[تاریخ]] است، از همین‌رو از رهگذر تاریخ‌گذاری قرآن آشکار خواهد شد که بسیاری از روایات تفسیری به غلط ذیل [[آیات قرآن]] آورده شده و بر آنها منطبق گردیده‌اند.<ref>پیامبری و انقلاب، ص۱۸.</ref> دیگر فایده تاریخ‌گذاری قرآن به دست دادن تاریخ و [[سیره نبوی]] بر اساس متنی [[مصون از تحریف]]، یعنی [[قرآن‌کریم]] است. چنان‌که آشکار است، اغلب [[سوره‌های قرآن]] کمابیش به طور عام یا خاص تاریخ [[بعثت]] و [[سیره]] آن [[حضرت]] را گزارش می‌کنند، به طوری که حتی اگر سوره‌های قرآن به [[تنهایی]] به ترتیب [[نزول]] مرتب شود، [[سیر]] [[دعوت]] و سیره پیامبر اسلام {{صل}} را نشان می‌دهد<ref> المیزان، ج۱۳، ص۲۳۵.</ref><ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] | دیگر فایده تاریخ‌گذاری [[قرآن]]، [[شناخت]] صحت و سقم [[روایات تفسیری]] از جمله [[روایات]] [[اسباب نزول]]، [[مکی و مدنی]]، و [[ناسخ و منسوخ]] است. پنهان نیست که یکی از معیارهای نقد و ارزیابی روایات توجه به [[تاریخ]] است، از همین‌رو از رهگذر تاریخ‌گذاری قرآن آشکار خواهد شد که بسیاری از روایات تفسیری به غلط ذیل [[آیات قرآن]] آورده شده و بر آنها منطبق گردیده‌اند.<ref>پیامبری و انقلاب، ص۱۸.</ref> دیگر فایده تاریخ‌گذاری قرآن به دست دادن تاریخ و [[سیره نبوی]] بر اساس متنی [[مصون از تحریف]]، یعنی [[قرآن‌کریم]] است. چنان‌که آشکار است، اغلب [[سوره‌های قرآن]] کمابیش به طور عام یا خاص تاریخ [[بعثت]] و [[سیره]] آن [[حضرت]] را گزارش می‌کنند، به طوری که حتی اگر سوره‌های قرآن به [[تنهایی]] به ترتیب [[نزول]] مرتب شود، [[سیر]] [[دعوت]] و سیره پیامبر اسلام {{صل}} را نشان می‌دهد<ref> المیزان، ج۱۳، ص۲۳۵.</ref><ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]].</ref> | ||
== پیشینه تاریخ‌گذاری قرآن == | == پیشینه تاریخ‌گذاری قرآن == | ||
| خط ۷۷: | خط ۷۷: | ||
از آنچه بیان شد، صحت پاره‌ای از [[روایات]] که [[سوره حمد]] را نخستین [[سوره]] نازل شده معرفی می‌کند <ref> التفسیر الکبیر، ج۱، ص۱۷۳؛ البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۵؛ الاتقان، ج۱، ص۲۱، ۵۲.</ref> و [[تعلیم]] [[نماز]] به [[پیامبر]] {{صل}} را توسط [[جبرئیل]] در همان [[روز]] نخست [[بعثت]] می‌داند <ref>ر. ک: شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۲۹؛ بحارالانوار، ج۱۸، ص۱۹۶؛ تاریخ طبری، ج۱، ص۵۳۷ ـ ۵۳۸.</ref> تقویت می‌شود. بر اساس این روایات می‌توان نتیجه گرفت که در [[سوره علق]]، به واقع گفته شده است، نماز را ـ که مشتمل بر سوره حمد است ـ بخوان. [[شاهد]] آن این است که از [[نماز صبح]] نیز به قرآن‌الفجر {{متن قرآن|أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا}}<ref>«نماز را از هنگام بازگشت خورشید (در نیمه روز) تا تاریکی شب بپا دار! و (نیز) نماز صبح را که نماز صبح با گواهی (فرشتگان) است» سوره اسراء، آیه ۷۸.</ref> تعبیر شده است.<ref>مجمع‌البیان، ج۶، ص۲۸۳؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۳۲۲؛ المیزان، ج۱۳، ص۱۷۵؛ ج۲۰، ص۶۰، ۶۲.</ref> با این فرض، ۵ آیه نخست سوره علق معنای کامل و روشنی می‌یابند. با این وصف نمی‌توان به [[نزول]] مستقل آن قائل شد، چون آیه بعدی با لفظ {{متن قرآن|كَلاَّ}} شروع شده است و این واژه در آغاز هیچ [[کلام]] مستقلی اعم از سوره، [[خطبه]] و [[شعر]] ملاحظه نشده است، بلکه پیوسته در میان کلام [[مشاهده]] شده و از این رو حاکی از اتصال جمله بعد به جمله قبل است، بنابراین باید گفت ۵ آیه نخست سوره علق به همراه آیات بعد و به عبارت دیگر، تمام آیات سوره علق به طور یکباره و یکپارچه نازل شده‌اند. | از آنچه بیان شد، صحت پاره‌ای از [[روایات]] که [[سوره حمد]] را نخستین [[سوره]] نازل شده معرفی می‌کند <ref> التفسیر الکبیر، ج۱، ص۱۷۳؛ البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۵؛ الاتقان، ج۱، ص۲۱، ۵۲.</ref> و [[تعلیم]] [[نماز]] به [[پیامبر]] {{صل}} را توسط [[جبرئیل]] در همان [[روز]] نخست [[بعثت]] می‌داند <ref>ر. ک: شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۲۹؛ بحارالانوار، ج۱۸، ص۱۹۶؛ تاریخ طبری، ج۱، ص۵۳۷ ـ ۵۳۸.</ref> تقویت می‌شود. بر اساس این روایات می‌توان نتیجه گرفت که در [[سوره علق]]، به واقع گفته شده است، نماز را ـ که مشتمل بر سوره حمد است ـ بخوان. [[شاهد]] آن این است که از [[نماز صبح]] نیز به قرآن‌الفجر {{متن قرآن|أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا}}<ref>«نماز را از هنگام بازگشت خورشید (در نیمه روز) تا تاریکی شب بپا دار! و (نیز) نماز صبح را که نماز صبح با گواهی (فرشتگان) است» سوره اسراء، آیه ۷۸.</ref> تعبیر شده است.<ref>مجمع‌البیان، ج۶، ص۲۸۳؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۳۲۲؛ المیزان، ج۱۳، ص۱۷۵؛ ج۲۰، ص۶۰، ۶۲.</ref> با این فرض، ۵ آیه نخست سوره علق معنای کامل و روشنی می‌یابند. با این وصف نمی‌توان به [[نزول]] مستقل آن قائل شد، چون آیه بعدی با لفظ {{متن قرآن|كَلاَّ}} شروع شده است و این واژه در آغاز هیچ [[کلام]] مستقلی اعم از سوره، [[خطبه]] و [[شعر]] ملاحظه نشده است، بلکه پیوسته در میان کلام [[مشاهده]] شده و از این رو حاکی از اتصال جمله بعد به جمله قبل است، بنابراین باید گفت ۵ آیه نخست سوره علق به همراه آیات بعد و به عبارت دیگر، تمام آیات سوره علق به طور یکباره و یکپارچه نازل شده‌اند. | ||
آنچه آمد، نشان داد که اگرچه استفاده از روایات در تاریخ‌گذاری [[قرآن]] مشکلاتی دارد؛ اما با تنقیح و انضمام آنها به [[آیات قرآن]] معتبرترین و علمی‌ترین شیوه تاریخ‌گذاری [[قرآن]] به نظر می‌رسد. برای تاریخ‌گذاری قرآن [[شایسته]] خواهد بود، ترتیبی که [[روایات]] ترتیب [[نزول]] از [[سوره‌های قرآن]] به دست می‌دهند، مبنای تاریخ‌گذاری قرار‌گیرند و بر این ترتیب تا آنجا که با [[قطعیات]] [[نقلی]] معارض نیست، تکیه شود و دیگر روایات براساس آنها ارزیابی شده، در تاریخ‌گذاری قرآن مورد بهره‌برداری قرار گیرند | آنچه آمد، نشان داد که اگرچه استفاده از روایات در تاریخ‌گذاری [[قرآن]] مشکلاتی دارد؛ اما با تنقیح و انضمام آنها به [[آیات قرآن]] معتبرترین و علمی‌ترین شیوه تاریخ‌گذاری [[قرآن]] به نظر می‌رسد. برای تاریخ‌گذاری قرآن [[شایسته]] خواهد بود، ترتیبی که [[روایات]] ترتیب [[نزول]] از [[سوره‌های قرآن]] به دست می‌دهند، مبنای تاریخ‌گذاری قرار‌گیرند و بر این ترتیب تا آنجا که با [[قطعیات]] [[نقلی]] معارض نیست، تکیه شود و دیگر روایات براساس آنها ارزیابی شده، در تاریخ‌گذاری قرآن مورد بهره‌برداری قرار گیرند<ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]].</ref>. | ||
== منابع تاریخ‌گذاری قرآن == | == منابع تاریخ‌گذاری قرآن == | ||
=== خود [[قرآن]] === | === خود [[قرآن]] === | ||
مهم‌ترین منبع تاریخ‌گذاری قرآن که معیار صحت و سقم دیگر منابع هم به شمار می‌رود، خود قرآن است. شاخصهای [[قرآنی]] چندی در تاریخ‌گذاری به کار می‌آیند. یکی از آنها تصریح و اشاره [[قوی]] آیات قرآن به رخدادهای زمانمند عصر [[رسالت پیامبر اسلام]] {{صل}} است. این شاخص به انضمام روایاتی از [[سیره نبوی]] که [[تاریخ]] آن رخدادها را مشخص‌می‌کند، [[برترین]] و دقیق‌ترین اطلاعات را برای تاریخ‌گذاری قرآن در [[اختیار]] می‌نهد. رخدادهای زمانمندی که در آیات قرآن به آنها تصریح یا اشاره قوی شده، از حدود ۵۰ رخداد درنمی‌گذرند که‌مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: [[بعثت]] (سال نخست [[بعثت]])، [[دعوت علنی]] (۳ بعثت)<ref>السیرة‌النبویه، ج۱، ص۲۶۲.</ref>، [[هجرت به حبشه]] (۵بعثت)،<ref>الکامل، ج۲، ص۷۷؛ سیرة النبی {{صل}}، ص۱۴۳.</ref>[[شکست]] [[روم]] (۱۲بعثت)،<ref>پیامبری و انقلاب، ص۳۹۶، ۴۱۹.</ref> [[هجرت به مدینه]] (۱۳بعثت)،<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳؛ الکامل، ج۲، ص۱۰۷.</ref> [[تغییر قبله]] (۲ق.)،<ref> السیرة‌النبویه، ج۲، ص۶۰۶.</ref>[[غزوه بدر]] (۲ق.)،<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۵؛ الکامل، ج۲، ص۱۱۶.</ref> [[غزوه احد]] (۳ق.)،<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۸.</ref> [[غزوه بنی‌نضیر]] (۴ق.)،<ref> السیرة النبویه، ج۳، ص۱۹۰.</ref> [[غزوه خندق]] (۵ق.)،<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۹۰؛ الکامل، ج۲، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.</ref> [[غزوه بنی‌قریظه]] <ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۹۰؛ الکامل، ج۲، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.</ref> (۵ق.)، [[صلح حدیبیه]] (۶ق.)،<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۴؛ الکامل، ج۲، ص۲۰۳ ـ ۲۰۴.</ref> [[فتح مکه]] (۸ق.)،<ref>الکامل، ج۲، ص۲۲۹ ـ ۲۳۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۴۱.</ref> [[غزوه حنین]] (۸ق.)، <ref>الکامل، ج۲، ص۲۲۹، ۲۶۱؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۶۵.</ref> [[غزوه تبوک]] (۹ق.)،<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۱۸۱؛ الکامل، ج۲، ص۲۷۴ ـ ۲۷۶.</ref> [[برائت از مشرکان]] (۹ق.)<ref>الکامل، ج۲، ص۲۹۱.</ref><ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] | مهم‌ترین منبع تاریخ‌گذاری قرآن که معیار صحت و سقم دیگر منابع هم به شمار می‌رود، خود قرآن است. شاخصهای [[قرآنی]] چندی در تاریخ‌گذاری به کار می‌آیند. یکی از آنها تصریح و اشاره [[قوی]] آیات قرآن به رخدادهای زمانمند عصر [[رسالت پیامبر اسلام]] {{صل}} است. این شاخص به انضمام روایاتی از [[سیره نبوی]] که [[تاریخ]] آن رخدادها را مشخص‌می‌کند، [[برترین]] و دقیق‌ترین اطلاعات را برای تاریخ‌گذاری قرآن در [[اختیار]] می‌نهد. رخدادهای زمانمندی که در آیات قرآن به آنها تصریح یا اشاره قوی شده، از حدود ۵۰ رخداد درنمی‌گذرند که‌مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: [[بعثت]] (سال نخست [[بعثت]])، [[دعوت علنی]] (۳ بعثت)<ref>السیرة‌النبویه، ج۱، ص۲۶۲.</ref>، [[هجرت به حبشه]] (۵بعثت)،<ref>الکامل، ج۲، ص۷۷؛ سیرة النبی {{صل}}، ص۱۴۳.</ref>[[شکست]] [[روم]] (۱۲بعثت)،<ref>پیامبری و انقلاب، ص۳۹۶، ۴۱۹.</ref> [[هجرت به مدینه]] (۱۳بعثت)،<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳؛ الکامل، ج۲، ص۱۰۷.</ref> [[تغییر قبله]] (۲ق.)،<ref> السیرة‌النبویه، ج۲، ص۶۰۶.</ref>[[غزوه بدر]] (۲ق.)،<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۵؛ الکامل، ج۲، ص۱۱۶.</ref> [[غزوه احد]] (۳ق.)،<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۸.</ref> [[غزوه بنی‌نضیر]] (۴ق.)،<ref> السیرة النبویه، ج۳، ص۱۹۰.</ref> [[غزوه خندق]] (۵ق.)،<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۹۰؛ الکامل، ج۲، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.</ref> [[غزوه بنی‌قریظه]] <ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۹۰؛ الکامل، ج۲، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.</ref> (۵ق.)، [[صلح حدیبیه]] (۶ق.)،<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۴؛ الکامل، ج۲، ص۲۰۳ ـ ۲۰۴.</ref> [[فتح مکه]] (۸ق.)،<ref>الکامل، ج۲، ص۲۲۹ ـ ۲۳۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۴۱.</ref> [[غزوه حنین]] (۸ق.)، <ref>الکامل، ج۲، ص۲۲۹، ۲۶۱؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۶۵.</ref> [[غزوه تبوک]] (۹ق.)،<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۱۸۱؛ الکامل، ج۲، ص۲۷۴ ـ ۲۷۶.</ref> [[برائت از مشرکان]] (۹ق.)<ref>الکامل، ج۲، ص۲۹۱.</ref>.<ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]].</ref> | ||
=== [[استقلال]] لفظی و محتوایی === | === [[استقلال]] لفظی و محتوایی === | ||
از دیگر شاخصهای [[قرآنی]] مورد استفاده در تاریخ‌گذاری، [[استقلال]] لفظی و محتوایی فقرهْ آیاتی از یک [[سوره]] و تمامیت مضمون آن فقرهْ [[آیات]] است. از این شاخص در دو صورت می‌توان برای [[شناخت]] سوره‌هایی که به تدریج نازل شده بهره‌برداری کرد. | از دیگر شاخصهای [[قرآنی]] مورد استفاده در تاریخ‌گذاری، [[استقلال]] لفظی و محتوایی فقرهْ آیاتی از یک [[سوره]] و تمامیت مضمون آن فقرهْ [[آیات]] است. از این شاخص در دو صورت می‌توان برای [[شناخت]] سوره‌هایی که به تدریج نازل شده بهره‌برداری کرد. | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۵: | ||
از ترتیبی که روایات ترتیب نزول عرضه می‌کنند، به دو طریق می‌توان در [[شناخت]] [[تاریخ]] تقریبی نزول سوره‌ها بهره‌گرفت: | از ترتیبی که روایات ترتیب نزول عرضه می‌کنند، به دو طریق می‌توان در [[شناخت]] [[تاریخ]] تقریبی نزول سوره‌ها بهره‌گرفت: | ||
# جمع بستن تعداد [[آیات]] یا سوره‌هایی که در طول ۲۳ سال دوره [[رسالت]] پیامبر اسلام {{صل}} نازل شده و تقسیم حاصل جمع آن بر مجموع سالها یا ماههای این ۲۳سال. میانگینی که از این تقسیم به دست می‌آید، به طور تقریبی [[زمان]] نزول هر [[سوره]] را مشخص می‌کند.<ref>ر. ک: درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص۳۰۸.</ref> | # جمع بستن تعداد [[آیات]] یا سوره‌هایی که در طول ۲۳ سال دوره [[رسالت]] پیامبر اسلام {{صل}} نازل شده و تقسیم حاصل جمع آن بر مجموع سالها یا ماههای این ۲۳سال. میانگینی که از این تقسیم به دست می‌آید، به طور تقریبی [[زمان]] نزول هر [[سوره]] را مشخص می‌کند.<ref>ر. ک: درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص۳۰۸.</ref> | ||
# طریق دیگر که زمان دقیق‌تری را نسبت به طریق اول به دست می‌دهد، این است که برای [[شناسایی]] [[تاریخ]] نزول سوره‌ای که در آن به رخداد زمانمندی تصریح یا اشاره نشده است، به سوره‌هایی که قبل یا بعد از آن قرار دارد و در آنها به رخداد زمانمندی تصریح یا اشاره شده، مراجعه می‌شود و با توجه به آن، به طور تقریبی زمان سوره خالی از رخداد زمانمند [[تعیین]] می‌شود؛ برای مثال در [[سوره انشقاق]] رخداد زمانمندی ذکر نشده است؛ اما [[سوره بقره]] که ۵سوره بعد از آن نازل شده است، تاریخمند است و اولین سوره نازل شده در دوره [[مدنی]] به شمار رفته است، از این رو با تکیه بر آن اظهار می‌شود، تاریخ تقریبی نزول سوره انشقاق در اواخر دوره مکی است.<ref> الاتقان، ج۱، ص۱۸.</ref> بی‌تردید مهم‌ترین شرط بهره‌برداری از روایات، [[سازگاری]] آنها با شاخصهای [[قرآنی]] است که پیش‌تر از آنها سخن رفت، بنابراین روایاتی که با [[قرآن]] ناسازگار باشند یا رشته پیوند [[آیات]] را از هم بگسلند، قابل [[اعتماد]] نیستند | # طریق دیگر که زمان دقیق‌تری را نسبت به طریق اول به دست می‌دهد، این است که برای [[شناسایی]] [[تاریخ]] نزول سوره‌ای که در آن به رخداد زمانمندی تصریح یا اشاره نشده است، به سوره‌هایی که قبل یا بعد از آن قرار دارد و در آنها به رخداد زمانمندی تصریح یا اشاره شده، مراجعه می‌شود و با توجه به آن، به طور تقریبی زمان سوره خالی از رخداد زمانمند [[تعیین]] می‌شود؛ برای مثال در [[سوره انشقاق]] رخداد زمانمندی ذکر نشده است؛ اما [[سوره بقره]] که ۵سوره بعد از آن نازل شده است، تاریخمند است و اولین سوره نازل شده در دوره [[مدنی]] به شمار رفته است، از این رو با تکیه بر آن اظهار می‌شود، تاریخ تقریبی نزول سوره انشقاق در اواخر دوره مکی است.<ref> الاتقان، ج۱، ص۱۸.</ref> بی‌تردید مهم‌ترین شرط بهره‌برداری از روایات، [[سازگاری]] آنها با شاخصهای [[قرآنی]] است که پیش‌تر از آنها سخن رفت، بنابراین روایاتی که با [[قرآن]] ناسازگار باشند یا رشته پیوند [[آیات]] را از هم بگسلند، قابل [[اعتماد]] نیستند<ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]].</ref>. | ||
== دشواری‌های تاریخ‌گذاری قرآن == | == دشواری‌های تاریخ‌گذاری قرآن == | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۱۰: | ||
نظر به اینکه طبق اشاره [[آیات]] {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلا وَلا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا }}<ref>«و کافران گفتند: چرا قرآن بر او یکجا فرو فرستاده نشده است؟ این چنین (فرو فرستاده‌ایم) تا دلت را بدان استوار داریم و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم. و (دشمنانت) هیچ مثلی برای تو نمی‌آورند مگر آنکه ما (پاسخی) راستین و بیانی نیکوتر برای تو می‌آوریم» سوره فرقان، آیه ۳۲-۳۳.</ref> نزول فقرات وحیها تابع مقتضیات، نیازها و مسائل [[اجتماعی]] مردم [[حجاز]] در عصر [[رسول خدا]] {{صل}} بوده، نمی‌توان پذیرفت که این میانگین دو ماهه به دقت برای فواصل فقرات وحیها رعایت شده باشد، چون به موجب آیات مورد اشاره، هر فقره [[وحی]] زمانی نازل می‌شده است که مقتضی و حاجتی حادث می‌گردیده است، بنابراین محتمل است زمانی که رخدادها پرشمارتر و بزرگ‌تر بوده‌اند، فاصله‌های میان فقرات وحیها کوتاه‌تر بوده و بسا به یک ماه یا کمتر تقلیل می‌یافته و زمانی که [[آرامش]] نسبی برقرار بوده، فاصله‌های میان فقرات وحیها طولانی‌تر بوده و حتی به چند ماه یا بیشتر افزایش می‌یافته است. بسا از ظاهر عبارت {{متن قرآن|وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا}}<ref>«و گفتند: افسانه‌های پیشینیان است که رونویس کرده است آنگاه پگاه و دیرگاه عصر بر او خوانده می‌شود» سوره فرقان، آیه ۵.</ref> که در همین [[سوره فرقان]] نازل شده و در [[مکه]] قرار دارد و مقارنه آن با عبارت {{متن قرآن|وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ}}<ref>«و مؤمنان می‌گویند: چرا سوره‌ای (برای جهاد) فرو فرستاده نمی‌شود و چون سوره‌ای (با آیات) محکم فرو فرستند و در آن از کارزار سخن رود کسانی را که بیماردلند می‌بینی که چون کسی در تو می‌نگرند که از (ترس) مرگ، بیهوش شده باشد پس آنان را سزاوارتر همین است» سوره محمد، آیه ۲۰.</ref> واقع در [[سوره]] [[مدنی]]<ref>مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۱۳.</ref> محمّد، بتوان فهمید که فواصل زمانی فقرات وحیها در دوره مکی کوتاه و در دوره [[مدنی]] بلند بوده است. | نظر به اینکه طبق اشاره [[آیات]] {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلا وَلا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا }}<ref>«و کافران گفتند: چرا قرآن بر او یکجا فرو فرستاده نشده است؟ این چنین (فرو فرستاده‌ایم) تا دلت را بدان استوار داریم و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم. و (دشمنانت) هیچ مثلی برای تو نمی‌آورند مگر آنکه ما (پاسخی) راستین و بیانی نیکوتر برای تو می‌آوریم» سوره فرقان، آیه ۳۲-۳۳.</ref> نزول فقرات وحیها تابع مقتضیات، نیازها و مسائل [[اجتماعی]] مردم [[حجاز]] در عصر [[رسول خدا]] {{صل}} بوده، نمی‌توان پذیرفت که این میانگین دو ماهه به دقت برای فواصل فقرات وحیها رعایت شده باشد، چون به موجب آیات مورد اشاره، هر فقره [[وحی]] زمانی نازل می‌شده است که مقتضی و حاجتی حادث می‌گردیده است، بنابراین محتمل است زمانی که رخدادها پرشمارتر و بزرگ‌تر بوده‌اند، فاصله‌های میان فقرات وحیها کوتاه‌تر بوده و بسا به یک ماه یا کمتر تقلیل می‌یافته و زمانی که [[آرامش]] نسبی برقرار بوده، فاصله‌های میان فقرات وحیها طولانی‌تر بوده و حتی به چند ماه یا بیشتر افزایش می‌یافته است. بسا از ظاهر عبارت {{متن قرآن|وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا}}<ref>«و گفتند: افسانه‌های پیشینیان است که رونویس کرده است آنگاه پگاه و دیرگاه عصر بر او خوانده می‌شود» سوره فرقان، آیه ۵.</ref> که در همین [[سوره فرقان]] نازل شده و در [[مکه]] قرار دارد و مقارنه آن با عبارت {{متن قرآن|وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ}}<ref>«و مؤمنان می‌گویند: چرا سوره‌ای (برای جهاد) فرو فرستاده نمی‌شود و چون سوره‌ای (با آیات) محکم فرو فرستند و در آن از کارزار سخن رود کسانی را که بیماردلند می‌بینی که چون کسی در تو می‌نگرند که از (ترس) مرگ، بیهوش شده باشد پس آنان را سزاوارتر همین است» سوره محمد، آیه ۲۰.</ref> واقع در [[سوره]] [[مدنی]]<ref>مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۱۳.</ref> محمّد، بتوان فهمید که فواصل زمانی فقرات وحیها در دوره مکی کوتاه و در دوره [[مدنی]] بلند بوده است. | ||
از دیگر مباحثی که جای بررسی دارد، این است که در [[قرآن]] موجود افزون بر آنکه سوره‌های آن برخلاف [[نزول]] جایگذاری شده، آیا [[آیات]] در [[سوره‌ها]] نیز این چنین جایگذاری شده‌اند؟ نظر مشهور میان [[دانشمندان اسلامی]] بر فرض نخست است. کسانی نظیر [[سیوطی]] <ref>الاتقان، ج۱، ص۵۷.</ref> و [[زرقانی]]<ref> مناهل العرفان، ج۱، ص۹۷.</ref> با تکیه بر [[روایت]] [[ابن عباس]] ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref> و روایت [[عثمان بن ابی العاص]] ذیل آیه {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref> و روایت [[عثمان بن عفان]] درباره قرینتین ([[انفال]] و [[توبه]])<ref> المصاحف، ص۳۹؛ الاتقان، ج۱، ص۱۳۳؛ جامع البیان، ج۱، ص۶۹ ـ ۷۰.</ref> بر این نظر هستند که [[پیامبر اسلام]] {{صل}} به [[فرمان]] [[جبرئیل]] آیاتی را بر خلاف نزول جایگذاری کرده است. افزون بر این سه روایت، آن دسته از [[روایات]] [[اسباب نزول]] که آیاتی از سوره‌ها را به تاریخهای متفاوتی نسبت می‌دهند،<ref> البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۷ ـ ۲۹۲.</ref> در [[تأیید]] این نظر [[شاهد]] گرفته می‌شوند، لکن این روایات را نمی‌توان معتبر تلقی کرد، چون از سویی با روایات دیگر در تعارض‌اند؛ نظیر روایاتی که حاکی است پیامبر اکرم {{صل}} به [[علی]] {{ع}} فرمان داد، قرآن را جمع‌آوری کند و او قرآن را به ترتیب نزول جمع‌آوری کرد<ref> تفسیر قمی، ج۲، ص۴۵۱؛ المیزان، ج۱۲، ص۱۲۶.</ref> و روشن است که او با اشاره [[پیامبر]] {{صل}} قرآن را به ترتیب نزول جمع کرد. همین‌طور روایاتی که گزارش می‌کنند که پیامبر اکرم {{صل}} و [[صحابه]] آغاز و پایان سوره‌ها را نمی‌دانستند تا آنکه {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}}<ref>«به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.</ref> نازل می‌شد و با نزول آن درمی‌یافتند که [[سوره]] پیشین کامل شده و سوره جدیدی شروع گردیده است.<ref> الدرالمنثور، ج۱، ص۲۰؛ اسباب النزول، ص۲۲.</ref> به این ترتیب با کامل شدن سوره‌ای وجهی ندارد که قائل شویم، پیامبر {{صل}} بعد از آن، آیاتی را در آن جای داده باشد. [[علامه طباطبایی]] از [[روایات]] بسمله و [[جعفر مرتضی عاملی]] از روایات مربوط به ترتیب [[مصحف علی]] {{ع}} همین معنا را استفاده کرده‌اند.<ref>المیزان، ج۱۲، ص۱۲۸؛ التمهید، ج۱، ص۲۸۷؛ حقائق هامه، ص۱۴۳ـ ۱۴۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۴.</ref> باید دانست که روایات [[اسباب نزول]] نیز که مبنای جایگذاری [[آیات]] و سور برخلاف [[نزول]] شده است، نزد قرآن‌پژوهان اعتباری ندارند و مشکل عمده آنها [[مخالفت]] با [[سیاق]] خود آن آیاتی دانسته شده است که ذیل آنها آورده شده‌اند.<ref>ر. ک: درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص۹۶ ـ ۱۰۲.</ref> بنابراین بهتر آن است که قائل شویم آیات به همان ترتیبی که نازل می‌شده، در [[سوره‌ها]] جایگذاری شده‌اند. به این ترتیب، مشخص شدن [[تاریخ]] نزول آیه‌ای از یک [[سوره]] تدریجی النزول کافی است که تاریخ نزول کل آن سوره را مشخص کند، چون به کمک آن می‌توان دریافت که فقرات نزول قبلی‌اش همزمان با آن یا پیش از آن و فقرات نزول بعدی‌اش همزمان با آن یا پس از آن نازل شده‌اند | از دیگر مباحثی که جای بررسی دارد، این است که در [[قرآن]] موجود افزون بر آنکه سوره‌های آن برخلاف [[نزول]] جایگذاری شده، آیا [[آیات]] در [[سوره‌ها]] نیز این چنین جایگذاری شده‌اند؟ نظر مشهور میان [[دانشمندان اسلامی]] بر فرض نخست است. کسانی نظیر [[سیوطی]] <ref>الاتقان، ج۱، ص۵۷.</ref> و [[زرقانی]]<ref> مناهل العرفان، ج۱، ص۹۷.</ref> با تکیه بر [[روایت]] [[ابن عباس]] ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref> و روایت [[عثمان بن ابی العاص]] ذیل آیه {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref> و روایت [[عثمان بن عفان]] درباره قرینتین ([[انفال]] و [[توبه]])<ref> المصاحف، ص۳۹؛ الاتقان، ج۱، ص۱۳۳؛ جامع البیان، ج۱، ص۶۹ ـ ۷۰.</ref> بر این نظر هستند که [[پیامبر اسلام]] {{صل}} به [[فرمان]] [[جبرئیل]] آیاتی را بر خلاف نزول جایگذاری کرده است. افزون بر این سه روایت، آن دسته از [[روایات]] [[اسباب نزول]] که آیاتی از سوره‌ها را به تاریخهای متفاوتی نسبت می‌دهند،<ref> البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۷ ـ ۲۹۲.</ref> در [[تأیید]] این نظر [[شاهد]] گرفته می‌شوند، لکن این روایات را نمی‌توان معتبر تلقی کرد، چون از سویی با روایات دیگر در تعارض‌اند؛ نظیر روایاتی که حاکی است پیامبر اکرم {{صل}} به [[علی]] {{ع}} فرمان داد، قرآن را جمع‌آوری کند و او قرآن را به ترتیب نزول جمع‌آوری کرد<ref> تفسیر قمی، ج۲، ص۴۵۱؛ المیزان، ج۱۲، ص۱۲۶.</ref> و روشن است که او با اشاره [[پیامبر]] {{صل}} قرآن را به ترتیب نزول جمع کرد. همین‌طور روایاتی که گزارش می‌کنند که پیامبر اکرم {{صل}} و [[صحابه]] آغاز و پایان سوره‌ها را نمی‌دانستند تا آنکه {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}}<ref>«به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.</ref> نازل می‌شد و با نزول آن درمی‌یافتند که [[سوره]] پیشین کامل شده و سوره جدیدی شروع گردیده است.<ref> الدرالمنثور، ج۱، ص۲۰؛ اسباب النزول، ص۲۲.</ref> به این ترتیب با کامل شدن سوره‌ای وجهی ندارد که قائل شویم، پیامبر {{صل}} بعد از آن، آیاتی را در آن جای داده باشد. [[علامه طباطبایی]] از [[روایات]] بسمله و [[جعفر مرتضی عاملی]] از روایات مربوط به ترتیب [[مصحف علی]] {{ع}} همین معنا را استفاده کرده‌اند.<ref>المیزان، ج۱۲، ص۱۲۸؛ التمهید، ج۱، ص۲۸۷؛ حقائق هامه، ص۱۴۳ـ ۱۴۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۴.</ref> باید دانست که روایات [[اسباب نزول]] نیز که مبنای جایگذاری [[آیات]] و سور برخلاف [[نزول]] شده است، نزد قرآن‌پژوهان اعتباری ندارند و مشکل عمده آنها [[مخالفت]] با [[سیاق]] خود آن آیاتی دانسته شده است که ذیل آنها آورده شده‌اند.<ref>ر. ک: درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص۹۶ ـ ۱۰۲.</ref> بنابراین بهتر آن است که قائل شویم آیات به همان ترتیبی که نازل می‌شده، در [[سوره‌ها]] جایگذاری شده‌اند. به این ترتیب، مشخص شدن [[تاریخ]] نزول آیه‌ای از یک [[سوره]] تدریجی النزول کافی است که تاریخ نزول کل آن سوره را مشخص کند، چون به کمک آن می‌توان دریافت که فقرات نزول قبلی‌اش همزمان با آن یا پیش از آن و فقرات نزول بعدی‌اش همزمان با آن یا پس از آن نازل شده‌اند<ref>[[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]].</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* [[پرونده:000058.jpg|22px]] [[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم | * [[پرونده:000058.jpg|22px]] [[جعفر نکونام|نکونام، جعفر]]، [[تاریخ‌گذاری قرآن (مقاله)|مقاله «تاریخ‌گذاری قرآن»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷''']] | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۱۱۹: | خط ۱۲۰: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:تاریخ]] | [[رده:تاریخ]] | ||
[[رده:قرآن]] | [[رده:قرآن]] | ||