عصمت پیامبر خاتم در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

برخی شواهد [[تاریخی]] و نقل بعضی [[احادیث]] نشان دهنده این [[واقعیت]] است که عده‌ای از [[مسلمانان]] و [[صحابه]]، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} را حتی پیش از [[نبوت]] ایشان نیز [[معصوم]] می‌دانستند. به شماری از آنها توجه کنید:

# گروهی از [[صحابه]] روایت‌هایی را نقل کرده‌اند که بیانگر محفوظ ماندن پیامبر اکرم {{صل}} در سنین مختلف پیش از نبوت از برخی [[گناهان]] بوده است. برای نمونه، [[ام ایمن]] نقل کرده است که روزی در یکی از [[اعیاد]] [[عرب پیش از اسلام]]، حضرت [[ابوطالب]] از پیامبر خواست تا در [[عید]] آنها شرکت کند. [[پیامبر خدا]] {{صل}} نخست [[مخالفت]] کرد؛ اما به [[اصرار]] عمه‌هایش رفت. پس از چندی، در حالی که هراسان بود، بازگشت و به عمه‌هایش فرمود که از وقوع [[گناه]] نگران است. در اینجا عمه‌های پیامبر خدا، [[کلامی]] را بر زبان آوردند که نشان اعتقاد آنها به [[عصمت پیامبر اکرم]] {{صل}}، حتی در آن سن بود: {{متن حدیث|ما كان الله عز و جل ليبتليك بالشيطان و فيك من خصال الخير}}؛ «از آنجا که در تو ویژگی‌های [[نیک]] است، [[خداوند]] تو را به وسیله [[شیطان]] [[آزمایش]] نمی‌کند». پیامبر اکرم {{صل}} نیز در پاسخ آنها چنین فرمود: {{متن حدیث|إِنِّي كُلَّمَا دَنَوْتُ مِنْ صَنَمٍ مِنْهَا تَمَثَّلَ لِي رَجُلٌ أَبْيَضُ طَوِيلٌ يَصِيحُ: وَرَاءَكَ يَا مُحَمَّدُ لَا تَمَسَّهُ}}<ref>احمد بن ابی عبدالله ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوة، ص۱۸۷-۱۸۸.</ref>؛ «هرگاه به بتی نزدیک می‌شدم، مرد بلندقامت سفیدرنگی برایم متمثل می‌شد که صدا می‌زد: ای محمد {{صل}}، دست نگه‌دار، آن ([[بت]]) را لمس نکن». [[جابر بن عبدالله انصاری]] نیز نقل می‌کند که پیامبر خدا {{صل}} همراه سایر [[مردم]] در حال انتقال سنگ‌ها به سوی [[کعبه]] بود؛ در حالی که ازاری به تن داشت. عباس، [[عموی پیامبر]] از ایشان خواست تا [[ازار]] را بر کتف خود اندازد تا راحت‌تر باشد، که البته در این صورت پایین تنه آن [[حضرت]] عریان می‌شد. [[پیامبر خدا]] بنا بر بعضی نقل‌ها با شنیدن این جمله به [[زمین]] افتاد و مطابق برخی نقل‌های دیگر به [[آسمان]] نگاه کرد و فرمود: «از اینکه بخواهم برهنه راه بروم، [[نهی]] شده‌ام»<ref>احمد بن ابی عبدالله ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوة، ص۱۸۹-۱۹۰؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۳، ص۲۹۵، ۳۱۰، ۳۳۳ و ۳۸۰؛ محمد بن اسماعیل بخاری، الصحیح، ج۱، ص۹۶؛ ج۴، ص۲۳۴؛ مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۸۴؛ محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۷۴-۷۵.</ref>. این [[روایات]] محفوظ ماندن [[رسول خدا]] {{صل}} را از افتادن در ورطه [[گناهان]] - بلکه حتی اموری که [[گناه]] نیز نیست - نشان می‌دهند، و [[خبرهای غیبی]] آن حضرت که بیانگر [[ارتباط]] ویژه ایشان با [[خداوند]] - [[پیش از بعثت]] - است نیز، مؤید همین ادعاست. نقل این [[روایت‌ها]] به دست [[صحابه پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز، از [[اعتقاد]] ایشان به مضمون‌های روشن آنها حکایت می‌کند؛

# در برخی منابع آمده است که [[امام علی]] {{ع}} از پیامبر خدا {{صل}} نقل کرده است که آن حضرت پیش از [[نبوت]]، دوبار در صدد عمل به برخی [[رسوم]] [[جاهلیت]] برآمده که در هر دو نوبت خداوند او را از این کار بازداشته بود. در آن منابع چنین آمده است که شبی در [[مکه]] صدای ساز و آواز از مجلس [[عروسی]] یکی از [[اهل مکه]] به گوش رسید. پیامبر خدا {{صل}} نشست تا آن [[مراسم]] را ببیند که خداوند او را از این کار بازداشت [[پیامبر]] خود در این باره فرموده است: «پس خداوند به گوش‌هایم زد، پس به [[خدا]] [[سوگند]] بیدار نشدم، مگر به وسیله [[نور]] [[خورشید]]... و پس از آن دیگر به سوی گناهی قصد نکردم تا اینکه او مرا به [[رسالت]] برگزید»<ref>{{عربی|فَضَرَبَ اللَّهُ عَلَى أُذُنِي فَوَاللَّهِ مَا أَيْقَظَنِي إِلَّا مَسُّ الشَّمْسَ... ثُمَّ مَا هَمَمْتُ بَعْدَهَا بِسُوءٍ حَتَّى أَكْرَمَنِي اللهُ عَزَّ وَجَلَّ بِرِسَالَتِهِ}}؛ (محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۴) نیز ر.ک: محمد بن اسحاق، سیرة ابن اسحاق، تحقیق: سهیل زکار، ص۷۹-۸۰؛ احمد بن ابی عبدالله ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوة، ص۱۸۶؛ محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۷۹-۸۰؛ احمد بن حسین بیهقی، دلائل النبوة، تحقیق: عبدالمعطی قلعجی، ج۲، ص۳۳-۳۴.</ref>.

'''عصمت پس از تصدی منصب (نبوت):'''  

=== گستره متعلق (ابعاد [[عصمت]]) ===

==== [[عصمت عملی]] ====

# '''[[عصمت از گناهان]] صغیره و کبیره، پیش یا پس از تصدی منصب:''' تمامی متکلمان [[شیعه]] پیامبران خاتم را از انجام کلیه [[گناهان]] صغیره و کبیره، قبل و پس از تصدی منصب، معصوم می‌دانند و اختلافی در این خصوص میان آنها وجود ندارد هرچند در آرای [[متکلمان]] [[اهل سنت]] در این بحث اختلافاتی میان اصل عصمت پیامبر خاتم از گناهان قبل از رسیدن به [[مقام نبوت]] و نیز در جواز یا عدم جواز [[ارتکاب گناهان]] صغیره پس از تصدی [[نبوت]]، وجود داشته است<ref>[[مهدی فرمانیان|فرمانیان، مهدی]]، [[عصمت امامان شیعه (مقاله)|عصمت امامان شیعه]]، [[معارف کلامی شیعه (کتاب)|معارف کلامی شیعه]]، ص۱۹.</ref>.

# '''[[عصمت از ترک اولی]] و [[ترک مستحبات]]:''' مسأله [[عصمت]] از ترک مستحبات و [[ترک اولی]] هر چند با برخی [[روایت‌ها]] قابل [[استنباط]] است اما در منابع [[کلامی]] [[امامیه]] تا [[زمان]] مرحوم [[شیخ مفید]] مطرح نبوده و ایشان نخستین کسی بود که با اشاره به این مسأله زمینه طرح آن را برای برخی [[متکلمان]] متأخر، فراهم آورد<ref>مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختاره، ص۶۲؛ همو، تصحیح الاعتقادات الامامیة، ص۱۲۹.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۷۰.</ref>

|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}

# '''ادله قرآنی:'''

## '''آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم{{صل}}:''' [[آیات]] دال بر [[عصمت رسول خدا]]{{صل}} را می‌توان در چهار دسته کلی زیر خلاصه نمود.

### '''خبر دوری حضرت از [[گمراهی]] و [[هوای نفس]]''': [[قرآن کریم]] ضمن بیان [[اوصاف پیامبر]] خاتم{{صل}} و [[نفی]] هر گونه گمراهی از آن حضرت، سخنان و گفته‌های [[پیامبر]]{{صل}} را مستند به [[وحی الهی]] دانسته و می‌فرماید: {{متن قرآن|ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوي ‏* وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي‏ * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحي}}<ref>صاحب شما (محمّد مصطفی) هیچگاه در ضلالت و گمراهی نبوده است و هرگز به هوای نفس سخن نمی‌گوید. سخن او هیچ غیر وحی خدا نیست.‏» سوره نجم، آیات ۴-۲.</ref>.

### '''[[ امر]] به [[اطاعت]] مطلق از آن حضرت''': قرآن کریم در آیه‌ای به طور مطلق به اطاعت از [[فرامین]] [[پیامبر خاتم]]{{صل}}، امر کرده<ref>سوره نساء، آیه ۵۹ و سوره آل عمران، آیه ۳۲.</ref> و بدیهی است، مقام آمریت مطلق مستلزم [[عصمت]] است. این معنا از [[آیات]] دیگری که به [[وجوب اطاعت]] مطلق از [[اوامر و نواهی]] [[رسول خدا]]{{صل}}[[ امر]] فرموده نیز قابل استفاده است.

### '''معرفی حضرت به عنوان [[اسوه حسنه]]''': مصونیت [[پیامبر خاتم]] {{عم}} را می‌توان از آیه‌ای که آن حضرت را به صورت مطلق و بدون قید و شرط، به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به [[تأسی]] از ایشان ترغیب نموده، استفاده کرد. چه اینکه [[قرآن کریم]] از [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} به عنوان اسوه‌ای [[نیکو]] یاد کرده و می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«قطعاً براى شما در [اقتدا به‌] رسول خدا سرمشقى نيكوست: براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‌كند».، سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>.

# '''ادله روایی:'''

## '''روایات مشتمل بر عصمت انبیاء:''' در [[روایات]] متعددی بر [[قطعی]] بودن [[عصمت انبیا]]{{ع}} تأکید شده است<ref>نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۱۰۳؛ ج۱۲، ص۳۴۸؛ ج۴، ص۴۵؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۹۲ـ۲۰۴.</ref> از جمله آنها روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} که در آن آمده است: «[[انبیا]] [[گناه]] نمی‌کنند؛ چون همگی [[معصوم]] و پاک‌اند و آنان [[مرتکب گناه]] کوچک یا بزرگ نمی‌شوند»<ref>صدوق، الخصال، ص۳۹۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۱۸۰-۱۸۱.</ref>

پاسخ‌های متعددی به این شبهه داداه شده که البته برخی از آنها دارای اشکالات و ایراداتی است و قابل استناد نیستند.

# '''پاسخ دوم''': گناه [[قوم]] [[پیامبر]] {{صل}} در مورد آن حضرت: «[[ذنب]]» مصدر است و مصدر گاهی به فاعل و گاهی به مفعولش اضافه می‌شود؛ در این [[آیه]] به مفعولش اضافه شده است. پس مراد از «ذنب» همان گناهی است که قوم پیامبر درباره حضرت روا داشتند و ایشان را (در جریان [[حدیبیه]]) از ورود به [[مکه]] بازداشتند؛ ولی [[خداوند]] این نقصان را با [[فتح مکه]] از حضرت برداشت و آن را جزای جهادش در فتح مکه قرار داد<ref>ر.ک: محمد بن حسن طوسی، التبیان، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، ج۹، ص۳۱۴؛ حسین بن علی ابوالفتوح رازی، روض الجنان، تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، ج۱۷، ص۳۲۴.</ref>. بنابراین آیه این سان [[تفسیر]] می‌شود: «خداوند گناهی که [[مشرکان]] در [[حق]] تو مرتکب شده‌اند - که تو را از ورود به مکه و [[مسجدالحرام]] بازداشتند - می‌آمرزد و راه ورود به مکه و مسجدالحرام را به روی تو می‌گشاید»<ref>سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الانبیاء، ص۱۶۱.</ref>.این پاسخ با ظاهر آیه همخوان نیست؛ زیرا در این دو آیه [[خداوند متعال]]، پیامبر {{صل}} را مخاطب قرار داده و فتح مبین را از آن حضرتش دانسته است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۷۶؛ [[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۴۲۲-۴۳۹.</ref>.

# '''پاسخ سوم''': آمرزش گناه به معنای متداول: آمرزش گناه در این آیه، به همان معنای معروف خود است. مراد از «ما تقدم»، [[گناهان]] پیش از بعثت یا پیش از نزول [[سوره فتح]]<ref>ر.ک: محمود بن ابی الحسن نیشابوری، ایجاز البیان، تحقیق حنیف بن حسن القاسمی، ج۴، ص۷۴۹؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل، تحقیق خالد عبدالرحمن العک و مروان سوار، ج۴، ص۲۳؛ احمد بن محمد نحاس، اعراب القرآن، تحقیق زهیر غازی زاهد، ج۴، ص۱۲۹؛ مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۴، ص۶۶؛ عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر قرآن کریم، ج۴، ص۲۳۳۸ (جامع التفاسیر).</ref>، و مراد از «ما تأخر» گناهان پس از [[رسالت]] تا پایان [[عمر]] آن حضرت، یا گناهان پیش از نزول این [[سوره]] یا گناهانی است که تاکنون انجام نداده است. [[خداوند]] گناه [[پیامبر]] {{صل}} را می‌آمرزد و پیوند آن با فتح این است که خداوند [[اراده]] فرموده وسیله [[خشنودی]] حضرت را در [[دنیا]] و [[آخرت]] فراهم سازد؛ در دنیا با فتح، و در آخرت با [[آمرزش]]<ref>ر.ک: محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۲۶۲.</ref>. [[طبری]] چنین می‌نویسد: «اگر گناهی انجام نشده باشد، درخواست آمرزش آن کاری نامعقول است. پس حضرت آمرزش گناهان خود را از خداوند درخواست دارد»<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۲۶، ص۴۳.</ref>. ایراد این [[تفسیر]] در این است که اولاً [[وعده]] آمرزش گناه پیش از ارتکاب آن بدان معناست که هرگونه تکلیفی از عهده آن حضرت برداشته شده و [[ارتکاب گناهان]] بر او رواست و این با صریح [[آیات قرآن]] ناسازگار است: {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ}}<ref>«ما این کتاب را به حقّ به سوی تو فرو فرستاده‌ایم، از این روی خداوند را در حالی که دین (خود) را برای او ناب می‌داری بپرست» سوره زمر، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و فرمان یافته‌ام که نخستین فرمانبردار باشم» سوره زمر، آیه ۱۲.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ}}<ref>«و اگر (این پیامبر) بر ما برخی سخنان را می‌بست* دست راستش را می‌گرفتیم» سوره حاقه، آیه ۴۴-۴۵.</ref> و سیاق این [[آیات]] هیچ‌گونه تخصیصی را برنمی‌تابد؛ ثانیاً اطلاق [[آمرزش گناهان]]، همه آنها را در بر می‌گیرد. پس گناهانی همچون [[شرک]] و نسبت ناروا به [[خداوند]] و استهزای [[آیات الهی]] و... در گستره [[آمرزش]] قرار می‌گیرند؛ ولی چسان می‌توان پذیرفت که خداوند [[پیامبری]] را برای [[اقامه دین]] و [[اصلاح]] [[زمین]] [[مبعوث]] فرماید، آن‌گاه پس از [[پیروز]] شدنش او را در انجام دادن هر کاری [[آزاد]] گذارد و به وی وعده آمرزش هر گناهی را بدهد (این در [[باور]] هیچ کس نمی‌گنجد)<ref>ر.ک: سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۲۵۵.</ref>؛ ثالثاً چگونه آمرزش گناه با فتح پیوند می‌یابد؟ رابعاً در [[آیه]] می‌فرماید [[گناه]] [[آینده]] تو را می‌آمرزد؛ گناه آینده چگونه [[تفسیر]] می‌شود با توجه به اینکه آمرزش در [[آخرت]] با آمرزش گناه آینده متفاوت است؟ (آیا با وعده به آمرزش گناه در آینده، گناه تحقق می‌یابد یا اینکه گناه دیگر گناه نمی‌شود؟)؛ خامساً سخن [[طبری]] نیز نادرست است؛ زیرا در آیه سخن از درخواست آمرزش نیست، بلکه آمرزش با لام (لیغفر) بر فتح مترتب شده است.

# '''پاسخ چهارم''': [[آمرزش]] به معنای [[محبت]]: واژه «[[مغفرت]]» در این آیه، معنای [[رضایت]] و محبت را در بردارد؛ زیرا این امور نتیجه آمرزش را آشکار می‌سازند. بنابراین در [[تفسیر آیه]] باید گفت [[خداوند]] در آنچه به تو [[وحی]] کرده، [[رضایت]] و [[محبت]] خود را بر تو ارزانی داشته است. پیوند این [[مغفرت]] با [[فتح مکه]]، در این است که فتح مبین، میدان وسیعی را برای [[اسلام]] مهیا ساخته بود که [[مردم]] را به سوی پروردگارشان رهنمون شود و [[پیامبر]] {{صل}} هم با [[جهاد]] فراوان و تلاش بی‌امان خود، با عنایت الهی توانست به این نتیجه برسد. از این رو محبت خداوند را در آغاز این جهاد خود (پیش از فتح) و پایان آن (پس از فتح) جلب کرده است<ref>ر.ک: محمد حسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۲۱، ص۹۹.</ref>. ایراد این پاسخ در آن است که [[تفسیر]] مغفرت به رضایت و محبت و [[رحمت]]، با گفتار لغت‌شناسان ناهمخوان است و هیچ‌گونه قرینه و شاهدی نیز آن را [[همراهی]] نمی‌کند.

# '''پاسخ ششم''': «[[ذنب]]» به معنای [[ترک اولی]]: گناه در این [[آیه]] به ترک اولی (کاری که ترک آن، بهتر از انجام دادن آن است) تفسیر می‌شود، ولی با توجه به [[شخصیت]] والای [[پیامبر اکرم]] {{صل}} از این ترک اولی با عنوان گناه یاد شده است؛ چراکه {{متن حدیث|حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِينَ‌}} و {{عربی|حسنات المقربین سیئات النبیین}}<ref>ر.ک: ابوالفضل شهاب الدین محمود آلوسی، روح المعانی، ج۱۴، ص۱۳۸؛ محمد علی خالدی (سلطان العلما)، صفوة العرفان، ج۶، ص۸۹.</ref>. این توجیه هم دارای ایراداتی است.

# '''پاسخ هفتم''': [[گناه]] گذشته، همان گناه [[آدم]] {{ع}}، و گناه آینده؛ همان گناه [[امت]]: توجیه و [[تفسیر آیه]] این است که خداوند گناه گذشتگان ([[حضرت آدم]] و [[حوا]]) و آیندگان ([[امت مسلمان]]) را به [[برکت]] وجود [[مقدس]] حضرت رسول {{صل}} آمرزیده است.. ایراد این تفسیر در این است که بحث در مورد گناه و لغزش حضرت آدم {{ع}} بسان بحث درباره لغزش حضرت رسول {{صل}} است. اگر سخن از عصمت پیامبران از گناه مطرح است، تفاوتی بین [[پیامبران]] نیست؛ گرچه برخی از ایشان در این جهت و دیگر جهات، بر برخی دیگر [[برتری]] دارند. همچنین تفسیر این «ذنب» به گناه صغیره نیز کارساز نیست؛ زیرا طبق وعده الهی، گناه صغیره در صورت [[اجتناب از گناه]] کبیره، آمرزیده خواهد شد و به آمرزشی دیگر و وعده‌ای جداگانه نیازی ندارد. [[وعده خداوند]] مبنی بر [[آمرزش گناهان]] صغیره در صورت اجتناب از کبائر، در این [[آیه]] بازگو شده است: {{متن قرآن|إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ...}}<ref>«اگر از گناهان بزرگی که از آن بازداشته شده‌اید دوری گزینید از گناهان (کوچک) تان چشم می‌پوشیم و شما را به جایگاهی کرامند در می‌آوریم» سوره نساء، آیه ۳۱.</ref>.<ref>ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۱۱۰.</ref>

'''پاسخ نخست: فرضی بودن قضیه''': در آیه به حضرت نسبت شرک داده نشده، بلکه فرض آن مطرح شده است؛ یعنی [[خداوند متعال]] می‌داند. پیامبرانش هرگز در راه شرک گام نخواهند نهاد، اما با این بیان ایشان را مورد خطاب قرار می‌دهد. فرض محال چه بسا برای هدفی [[عقلی]] در گفتار آورده می‌شود، مانند آیه شریفه {{متن قرآن|وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ}}<ref>«و اگر پروردگارت می‌خواست، تمام آن کسان که روی زمین‌اند همگی ایمان می‌آوردند؛ آیا تو مردم را ناگزیر می‌کنی که مؤمن باشند؟» سوره یونس، آیه ۹۹.</ref>؛ ولی [[ایمان آوردن]] اجباری نیست<ref>ر. ک: محمود بن عمر زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۱۴۳.</ref> و در قضیه شرطیه لازم نیست هر دو جزء موجود باشد؛ یعنی ممکن است هیچ کدام از مقدم و [[تالی]] در قضیه شرطیه محقق نباشند<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۴، جزء ۲۷، ص۱۴.</ref>، مانند [[آیه]] {{متن قرآن|لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا}}<ref>«اگر در آن دو (- آسمان و زمین) جز خداوند خدایانی می‌بودند، هر دو تباه می‌شدند پس پاکا که خداوند است- پروردگار اورنگ (فرمانفرمایی جهان)- از آنچه وصف می‌کنند» سوره انبیاء، آیه ۲۲.</ref>. پس وجود این فرض در این آیه، هرگز [[عصمت پیامبران]] {{عم}} را [[نفی]] نمی‌کند؛ زیرا هیچ‌گاه نمی‌توان جمله شرطیه را دلیل بر [[اثبات]] موضوعی دانست. این بدان معنا نیست که خطاب را صوری بدانیم، بلکه می‌توان گفت این خطاب به [[نبی]] [[اسلام]] و دیگر [[پیامبران الهی]] خطابی [[حقیقی]] است؛ چراکه آن حضرات، همگی بر ایمان به خداوند و دوری از [[شرک]] مکلف‌اند و هرگز آنان را روا نیست تا به پیشنهاد [[مشرکان]]، به [[عبادت]] خدایان روی آورند و اینکه [[پیامبران]] معصوم‌اند، هرگز خطاب [[تکلیف]] را از ایشان منصرف نمی‌سازد؛ زیرا با وجود [[عصمت]]، باز [[اختیار]] و قدرتشان بر [[گناه]] همچنان باقی است<ref>ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۷، ص۲۹۰.</ref>.<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۱۶۲-۱۶۴؛ [[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]]، ص ۳۹۸.</ref>

این پاسخ چنین نقد شده است: مخاطب حقیقی این گونه خطاب‌ها همان پیامبران‌اند؛ زیرا آنان همانند دیگران بر دوری از شرک و... مکلف‌اند و از آنجا که عصمت با اختیار سازگاری دارد، پس توجه این خطاب به آنان هیچ گونه محذوری را در بر نخواهد داشت؛ اما اینکه در پاره‌ای از [[روایات]] آمده که اینها از باب مثال معروف است که می‌گوید: {{عربی|إِيَّاكِ أَعْنِي وَاسْمَعِي يَا جَارَة}}؛ «به در می‌گویم، دیوار تو بشنو»، چنین توجیه می‌شود که تکلیف و خطاب در ظاهر به افرادی تعلق می‌یابد که احتمال [[اطاعت]] و [[معصیت]] در آنان مطرح است، اما اگر مخاطب این خطاب [[معصومان]] باشند و دیگران نیز در این خطاب [[شریک]] آنان قرار گیرند، رسایی خطاب بیشتر خواهد بود؛ چنان که گفته شده است: {{عربی|الکنایة ابلغ من التصریح}}<ref>سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۷، ص۲۹۰.</ref>.<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]]، ص ۳۹۸.</ref>

# در اواخر این [[سوره]] ([[یونس]]) می‌فرماید: {{متن قرآن|قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي شَكٍّ مِنْ دِينِي فَلَا أَعْبُدُ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«بگو: ای مردم! اگر در دین من شک دارید پس (بدانید که) من کسانی را که به جای خداوند می‌پرستید نمی‌پرستم ولی خداوندی را می‌پرستم که جان شما را می‌ستاند و فرمان یافته‌ام که از مؤمنان باشم» سوره یونس، آیه ۱۰۴.</ref> پس آنچه در آیه ۹۴ [[سوره یونس]] به صورت رمز آمده، در آیه ۱۰۴ همین سوره به صراحت بیان شده است؛

# اگر [[پیامبر]] {{صل}} در [[نبوت]] خود [[شک]] داشته باشد، دیگران به طریق اولی باید شک داشته باشند و این، [[سقوط]] کلی [[شریعت]] را به دنبال خواهد داشت؛

'''پاسخ چهارم: شبهه‌زدایی''': وجه دیگر در تبیین آیه این است که [[خداوند متعال]] می‌داند در [[دل]] حضرت راهی برای نفوذ شک وجود ندارد، اما این سخن را از آن جهت فرموده است که هرگاه حضرت این سخن را بشنود، چنین بازگوید که خداوندا من هرگز شک نخواهم داشت و هیچ گاه از اهل کتاب درخواست [[حجت]] و [[برهان]] نخواهم کرد، بلکه براهینی که بر من نازل فرموده‌ای مرا کفایت می‌کند. نظیر این موضوع را در مورد [[حضرت عیسی]] {{ع}} شاهدیم: {{متن قرآن|أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَهَيْنِ...}}<ref>«و یاد کن که خداوند به عیسی پسر مریم فرمود: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را دو خدا به جای خداوند بگزینید؟ گفت: پاکا که تویی، مرا نسزد که آنچه را حقّ من نیست بر زبان آورم، اگر آن را گفته باشم تو دانسته‌ای، تو آنچه در درون من است می‌دانی و من آنچه در ذات توست نمی‌دانم، بی‌گمان این تویی که بسیار داننده نهان‌هایی» سوره مائده، آیه ۱۱۶.</ref> که [[عیسی]] {{ع}} با پاسخش غبار [[شبهه]] را از وجود خود می‌زداید<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۹، جزء ۱۷، ص۱۶۷.</ref>.

'''پاسخ نخست: ناسازگاری طرد [[مؤمنان]] با اخلاق حضرت''': جمله {{متن قرآن|وَلَا تَطْرُدِ}} که در آغاز [[آیه]] مورد بحث می‌خوانیم، نشان می‌دهد که آنها پیشنهاد طرد مطلق آن دسته از [[یاران پیامبر]] {{صل}} را داشته‌اند، نه پیشنهاد تناوب [(یک [[روز]] برای آنان و [[روز]] دگر از آن ایشان)؛ زیرا تناوب با طرد فرق بسیار دارد»<ref>ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲، ص۲۵۳.</ref>. البته این با عظمت [[خلق]] حضرت که پیش از [[سوره انعام]]، در [[سوره قلم]]، [[خداوند]] با چندین تأکید، از آن یاد کرده است، سازگاری ندارد {{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>. پس هر گونه [[روایت]] مخالف با این خُلق عظیم، مخالف [[قرآن]] و مطرود است و بی‌گمان پذیرش پیشنهاد طرد یا تناوب با چنین خلق عظیمی هماهنگی ندارد<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، تسنیم، تحقیق احمد قدسی، ج۲۵، ص۳۰۴.</ref>.

پس ساحت قدسی حضرت از این [[لغزش]]، [[پاک]] و [[منزه]] است؛ اما توجیه این خطاب به حضرت این است که مصحح توجه [[امر و نهی]] و تعلق [[تکلیف]]، [[اختبار]] [[مکلف]] است و هرگز [[عصمت]] او مانع از توجه دستور تکلیفی به او نخواهد بود، هر چند صدور [[مأمور]] به از او عادتاً [[واجب]] و ضروری، و ارتکاب منهی عنه نسبت به وی عادتاً ممتنع است<ref>عبدالله جوادی آملی، تسنیم، تحقیق احمد قدسی، ج۲۵، ص۲۹۱ و ۲۹۶.</ref>.

'''پاسخ نهم: برداشتن [[غفلت]] درباره [[احکام]]''': برداشتن غفلت و [[نادانی]] درباره [[احکام الهی]]؛ به این بیان که وزر به معنای سنگینی بار [[رسالت]] است؛ اما از آنجا که حضرت [[امی]] بود و از احکام الهی [[آگاهی]] نداشت، [[خداوند]] این سنگینی را از دوش حضرتش برگرفت<ref>ر.ک: محمد بن مرتضی کاشانی، زبدة التفاسیر، ج۷، ص۴۶۱؛ نعمت الله محمود نخجوانی، الفواتح الالهیه، ج۲، ص۵۱۷.</ref>.

=== آیات ۱ و ۲ سوره عبس ===

'''پاسخ نخست: تلازم نداشتن شرط با تحقق مشروط''': پاسخ این است که جمله شرطیه هرگز با تحقق مشروط آن پیوند ندارد، مانند [[آیه]] {{متن قرآن|لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ}}<ref>«و به تو و به پیشینیان تو وحی شده است که اگر شرک بورزی بی‌گمان کردارت از میان خواهد رفت و بی‌شک از زیانکاران خواهی بود» سوره زمر، آیه ۶۵.</ref>.

'''پاسخ سوم: منظور از وسوسه؛ همان چیرگی [[خشم]] بر [[انسان]]''': برخی چنین توجه کرده‌اند که منظور از وسوسه شیطان، همان معنای مجازی آن، یعنی چیرگی خشم بر انسان است، و امر به [[استعاذه]] (پناه بردن به [[خداوند]]) مفید آن است که این از امور پیچیده و مشکلی است که تنها با پناه بردن به [[حرم]] [[عصمت]] می‌توان از زیان آن در [[امان]] ماند<ref>ر.ک: ابوالفضل شهاب الدین محمود آلوسی، روح المعانی، ج۶، جزء ۹، ص۲۱۴.</ref>.

وجه نخست: این فراز آیه {{متن قرآن|مَا كَانَ لِنَبِيٍّ...}} دلالت بر آن دارد که این کار مورد نهی الهی بوده و حضرت به آن دست یازیده است، به دلیل آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ فِي أَيْدِيكُمْ مِنَ الْأَسْرَى...}}<ref>«ای پیامبر! به اسیرانی که در دست دارید بگو: اگر خداوند در دل‌هایتان خیری ببیند به شما بهتر از آنچه از شما ستانده‌اند خواهد رساند و شما را می‌آمرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انفال، آیه ۷۰.</ref>. روایتی حکایت از آن دارد که حضرت [[کافران]] را نکشته است، بلکه آنان را به [[اسارت]] گرفته است.

در نقد این وجه باید گفت این فراز آیه بر [[مشروعیت]] [[اسیر]] گرفتن به شرط تحقق [[اثخان]] دلالت دارد و بی‌گمان، [[صحابیان]] در [[جنگ بدر]] به آن [[جامه]] عمل پوشاندند. آیه {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً}}<ref>«پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.</ref> این ایده را [[تأیید]] می‌کند.

وجه دوم: [[خداوند]]، [[پیامبر]] {{صل}} و قومش را در [[جنگ بدر]] به [[کشتار]] [[کافران]] فراخواند: {{متن قرآن|فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، (با شمشیر) بر فراز گردن‌ها (شان/ بر سرشان) بزنید و دستشان را کوتاه کنید» سوره انفال، آیه ۱۲.</ref>؛ اما ایشان این [[امر الهی]] را وانهادند و آنان را به [[اسارت]] گرفتند.

در آیاتی چند، از تأثیرگذاری [[شیطان]] بر [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به گونه‌ای خاص سخن به میان آمده است. «یکی از آیاتی که توهم [[معصوم]] نبودن [[پیامبر خاتم]]{{صل}} را برای برخی به وجود آورده، [[آیه]] ۶۸ [[سوره انعام]] است که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ}}<ref>و چون کسانی را بنگری که در آیات ما به یاوه‌گویی می‌پردازند روی از آنان بگردان تا در گفت‌وگویی جز آن درآیند و اگر شیطان تو را به فراموشی افکند پس از یادآوری با گروه ستمگران منشین» سوره انعام، آیه ۶۸.</ref>. آیه ۲۰۰ [[اعراف]] نیز بسان این آیه است که پیش‌تر درباره آن بحث شد. سخن در این است که اگر شیطان بتواند در [[روح]] [[پاک]] پیامبر اکرم {{صل}} راه یابد و حکم الهی را از یاد حضرتش ببرد، چگونه می‌توان عصمت آن حضرت را [[باور]] داشت؟

باید دانست که اگر اصل [[حکم]] به صورت «قضیه شرطی» و تلازم مقدم و [[تالی]] باشد که هیچ گونه نظارتی به تحقق بیرونی ندارد، سخن [[درستی]] است؛ چون [[صدق]] قضیه شرطی، به صدق تلازم بین شرط و جزاست، نه تحقق آنها. پس اگر میان شرط و جزا تلازم باشد، اصل قضیه درست است؛ هرچند تحقق مقدم و تالی محال باشد، مانند (آیه ۲۲ [[سوره انبیاء]] و ۶۵ سوره زمر)؛ ولی در آیه مورد بحث تلازم شرط و جزا مطرح نیست، بلکه تکلیفی جدی آمده است که به تحقق خارجی نظر دارد: {{متن قرآن|فَأَعْرِضْ... فَلَا تَقْعُدْ...}}؛ و به قرینه آیه بعدی {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref> قضیه خارجی مراد است، نه صرف تلازمی کلی. قضیه خارجی و [[تکلیف]] جدی، متوجه کسی نمی‌شود که حضورش در مجلس [[استهزا]] و انسای شیطان به او، محال است. بنابراین قضیه شرطی آیه مورد بحث با قضیه شرطی در آیه «حبط» و آیه «تقول» بسیار تفاوت دارد.

'''پاسخ سوم: تلازم نداشتن شرط با تحقق مشروط''': این موضوع (تأثیر شیطان بر حضرت) در این [[آیات]] به گونه شرطی بیان شده است. «اما» یعنی «ان ما»، و جمله شرطیه، بر تحقق و وقوع مشروط دلالت ندارد<ref>اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ج۳، ص۴۹.</ref>. به بیانی دیگر، به کار رفتن «ان» شرطیه به جای «اذا»، گویای این است که این موضوع در حد فرضیه است. شاید سرّ آنکه به [[پیامبر]] {{صل}} خطاب شده است، آن باشد که کسی از این عمل، استنکاف و [[استکبار]] نکند و تصور نکند که برخاستن از مجلس [[ستمگران]]، وهن [[مسلمان]] است. پس قضیه، شرطیه است که مستلزم وقوع نیست و مقصود، ردع از عمل است<ref>محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، کنز الرقائق، ج۴، ص۳۵۰.</ref>.

=== آیه ۳۷ سوره احزاب ===

'''شأن نزول آیه'''  

این سنت چنان در [[فرهنگ جاهلی]] نهادینه شده بود که عمل کردن برخلاف آن پذیرفته نبود و با واکنش شدید [[اجتماعی]] روبه‌رو می‌شد. برای همین، [[حکمت خداوند]] اقتضا کرد که این سنت جاهلی عملاً به دست خود [[پیامبر]]{{صل}} در ازدواج با همسر فرزندخوانده خود، ([[زید بن حارثه]]) شکسته شود تا پذیرش آن برای [[مسلمانان]] آسان شود و قطعیت پیدا کند و استمرار یابد. در چنین فضای [[فکری]] و [[فرهنگی]]، [[خداوند]] به [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[وحی]] کرد که [[زید بن حارثه]] همسر خود را که [[زینب دختر جحش]] و عمه زاده پیامبر بود طلاق خواهد داد و تو با آن ازدواج خواهی کرد. روزی زید نزد پیامبر آمد و از قصد خود مبنی بر طلاق دادن همسرش خبر داد. پیامبر{{صل}} درحالی‌که از فرجام کار زید و همسرش [[آگاه]] بود، به وی توصیه کرد که همسر خود را طلاق ندهد و با رعایت [[تقوا]]، [[عدالت]] را درباره او رعایت کند. در چنین شرایطی [[آیه]] ۳۷ [[سوره احزاب]] نازل شد: {{متن قرآن|وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ...}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که به کسی که خداوند و خود تو بدو نعمت رسانده بودید گفتی که: همسرت را برای خویش نگه دار (و طلاق مده) و از خداوند پروا کن و چیزی را که خداوند آشکار کننده آن بود در دل نگه می‌داشتی و از مردم می‌ترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر بود که از او بترسی و چون زید نیازی از او برآورد او را به همسری تو درآوردیم تا مؤمنان را در ازدواج با همسران (طلاق داده) پسرخواندگانشان چون نیازی را از آنان برآورده باشند تنگنایی نباشد و فرمان خداوند انجام‌یافتنی است» سوره احزاب، آیه ۳۷.</ref>.