عصمت پیامبر خاتم در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| موضوع مرتبط = عصمت پیامبر خاتم

| عنوان مدخل  = عصمت پیامبر خاتم

| پرسش مرتبط  = عصمت (پرسش)

}}

== معناشناسی ==

==== دیدگاه [[پیروان]] مذاهب اهل سنت حول عصمت پیامبر خاتم ====

برخی از حنفی‌ها با طرح ادعای اجماع، انبیا را از ارتکاب عمدی کذب و کفر، تبلیغ احکام شرع و ارشاد امت، معصوم دانسته و در عین حال آنها را از ارتکاب سهوی گناهان صغیره و حتی کبیره معصوم ندانسته‌اند<ref>سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، «شرح العقائد النسفیة»، ص۱۲۷.</ref>.

وجود انبوهی از روایات منافی با عصمت پیامبر خاتم{{صل}} که زشت‌ترین و سخیف‌ترین گناهان و گاه منکرات را به آن حضرت نسبت می‌دهند در متون و منابع روایی، کلامی، تفسیری و تاریخی اهل سنت، حاکی از اعتماد آنها به راویان این احادیث و در نتیجه پذیرش مضمون آن روایات یعنی عدم عصمت پیامبر خاتم از گناه، نسیان، اشتباه و فراموشی است. هر چند برخی از ایشان همچون حشویه پا را این نیز فراتر نهاده و حتی [[کذب]] در [[شریعت]] را برای انبیا در هر حالی (مخفیانه یا آشکارا) جایز می‌دانند<ref>علم الهدی، سیدمرتضی، تنزیه الانبیاء، ص۱۶؛ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۱۱.</ref>، چه اینکه حشویه نه تنها صدور اقسام کبائر و صغائر را به صورت مطلق (عمدا یا سهوا، قبل از دوران [[بعثت]] یا پس از آن) از [[انبیا]]{{ع}} روا می‌دانند. بلکه با استناد به برخی [[اخبار]] موهن، صدور [[معاصی]] را نیز از [[انبیاء]]{{عم}} به [[اثبات]] می‌رسانند<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۱۱، ص۹۰؛ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۱.</ref>.<ref>[[محمد هادی فرقانی|فرقانی، محمدهادی]]، [[خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم (مقاله)|خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم]].</ref>

|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}

{{اصلی|منشأ عصمت}}

# '''[[اجتماع]] چهار عنصر:''' برخی معتقدند اجتماع چهار عنصر موجب پیدایشِ صفت عصمت ([[لطف]] خفی) می‌شود که عبارت‌اند از: وجود خاصیتی در نفس یا بدن [[معصوم]]؛ [[علم]] و [[یقین]] نسبت به زیان‌ها و [[مفاسد]] [[معاصی]] و فوائد [[طاعات]]؛ [[وحی]] یا [[الهام]] مستمرّ به معصومان، [[بینش]] ایشان نسبت به [[حقیقت]] [[معاصی]] و [[طاعات]] را موکد و عمیق می‌سازد؛ توجه به اینکه در صورت [[ترک اولی]] و راجح، مورد مواخذه و سخت‌گیری [[الهی]] قرار خواهد گرفت<ref>حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ص۳۶۵.</ref>.

# '''[[علم خاص]]:''' بسیاری از [[اندیشوران اسلامی]]، [[منشأ عصمت]] را نوعی خاصّ از [[علم]] و [[آگاهی]] می‌دانند<ref>طباطبائی، المیزان، ج ۲، ص۱۳۹ و ج ۱۱، ص۱۶۳؛ سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج۳، ص۱۵۹.</ref>.

بحث از [[قلمرو عصمت]] [[پیامبر خاتم]] و نیز تفکیک این بحث به قبل از تصدی منصب نبوت و پس از آن تا عصر [[امامان اهل بیت]]{{ع}} دیده و شنیده نشده چه اینکه گویا تأکید [[ائمه]] در دوران حضور بیشتر بر تثبیت اصل مسأله عصمت پیامبر و امام بوده است<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]؛ [[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]]، ص۶۹.</ref>.

در پایان این بخش باید گفت که به لحاظ کمی مطالب زیادی درباره [[اعتقاد]] [[مسلمانان]] به [[عصمت پیامبر اکرم]] {{صل}}، پیش از نبوت ایشان به دست نیاورده‌ایم، اما باید توجه داشت که مطالبی که نشان اعتقاد به خلاف آن باشد نیز در [[اختیار]] نداریم. از این رو، دست‌کم می‌توان مدعی شد که [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، از نگاه برخی [[صحابه]]، حتی پیش از [[نبوت]] نیز از [[گناهان]] [[معصوم]] بوده‌اند»<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۱۰۰.</ref>

|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}

# '''ادله قرآنی:'''

## '''آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم{{صل}}:''' [[آیات]] دال بر [[عصمت رسول خدا]]{{صل}} را می‌توان در چهار دسته کلی زیر خلاصه نمود.

### '''خبر دوری حضرت از [[گمراهی]] و [[هوای نفس]]''': [[قرآن کریم]] ضمن بیان [[اوصاف پیامبر]] خاتم{{صل}} و [[نفی]] هر گونه گمراهی از آن حضرت، سخنان و گفته‌های [[پیامبر]]{{صل}} را مستند به [[وحی الهی]] دانسته و می‌فرماید: {{متن قرآن|ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوي ‏* وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي‏ * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحي}}<ref>صاحب شما (محمّد مصطفی) هیچگاه در ضلالت و گمراهی نبوده است و هرگز به هوای نفس سخن نمی‌گوید. سخن او هیچ غیر وحی خدا نیست.‏» سوره نجم، آیات ۴-۲.</ref>.

### '''معرفی حضرت به عنوان [[اسوه حسنه]]''': مصونیت [[پیامبر خاتم]] {{عم}} را می‌توان از آیه‌ای که آن حضرت را به صورت مطلق و بدون قید و شرط، به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به [[تأسی]] از ایشان ترغیب نموده، استفاده کرد. چه اینکه [[قرآن کریم]] از [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} به عنوان اسوه‌ای [[نیکو]] یاد کرده و می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«قطعاً براى شما در [اقتدا به‌] رسول خدا سرمشقى نيكوست: براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‌كند».، سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>.

# '''ادله روایی:'''

## '''روایات مشتمل بر عصمت انبیاء:''' در [[روایات]] متعددی بر [[قطعی]] بودن [[عصمت انبیا]]{{ع}} تأکید شده است<ref>نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۱۰۳؛ ج۱۲، ص۳۴۸؛ ج۴، ص۴۵؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۹۲ـ۲۰۴.</ref> از جمله آنها روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} که در آن آمده است: «[[انبیا]] [[گناه]] نمی‌کنند؛ چون همگی [[معصوم]] و پاک‌اند و آنان [[مرتکب گناه]] کوچک یا بزرگ نمی‌شوند»<ref>صدوق، الخصال، ص۳۹۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۱۸۰-۱۸۱.</ref>

# '''[[اجازه]] دادن؛ نوعی [[ترک اولی]]''': این اجازه دادن، [[لغزش]] نبوده است، بلکه به اصطلاح نوعی ترک اولی به شمار می‌آمد؛ یعنی بهتر آن بود که این اجازه با تأخیر صادر می‌شد تا [[دروغ‌گویی]] آنان بهتر آشکار می‌گشت و [[مردم]] آنان را بهتر می‌شناختند و به [[حقیقت]] کارشان پی می‌بردند<ref>ر.ک: ابوالفضل شهاب الدین محمود آلوسی، روح المعانی، ج۱۰، ص۱۰۷؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج۳، ص۴۴۱؛ نظام الدین حسن بن محمد قمی نیشابوری، غرائب القرآن، ج۳، ص۴۷۵.</ref>. از آنجا که [[حضرت رسول]] {{صل}} [[فرماندهی]] کل قوا را بر عهده داشت، می‌توانست به هر کسی در مورد نیآمدن و [[کناره‌گیری]] از [[جهاد]] اجازه دهد و دستور ویژه‌ای از طرف [[خداوند]] در این زمینه صادر نشده بود. گفتنی است اجازه ندادن به آنان، چه بسا [[مصلحت]] بیشتری در برداشت؛ زیرا در این فرض، رسوایی آنان آشکار می‌شد. در نتیجه، [[مسلمانان]] [[تکلیف]] خود را با آنان یکسره، و خط خود را از آنان جدا می‌ساختند. پس باید گفت این [[اجازه]]، تنها [[ترک اولی]] بوده است و هرگز نمی‌توان آن را لغزشی در سیره رفتاری [[حضرت رسول]] {{صل}} به شمار آورد<ref>ر.ک: محمدحسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۱۱، ص۱۲۴.</ref>.  

# '''پذیرش [[اذن]] حضرت از سوی [[خداوند]]''': با در نظر گرفتن آیاتی از [[قرآن]] <ref>همچون سوره نور، آیه ۶۲؛ سوره توبه، آیه ۶۱؛ سوره نساء، آیه ۹۴</ref>، می‌توان در این [[آیه]] به [[تفسیری]] پذیرفتنی دست یافت که در نتیجه، آیه دلیلی بر [[اثبات]] [[لغزش]] در [[پیامبران]] نخواهد بود. این دیدگاه، با برخی دیدگاه‌های پیشین همخوان است و ویژگی آن، همان استناد به [[آیات]] گوناگون [[قرآنی]] است؛ گرچه [[تفسیر]] {{متن قرآن|عَفَا اللَّهُ}} در این دیدگاه بسیار برخلاف ظاهر است؛ زیرا [[مفسران]] از تعبیر {{متن قرآن|لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ}} نوعی [[سرزنش]] برداشت می‌کنند؛ حال سرزنشی محبت‌آمیز و نمایانگر [[کرامت]] یا سرزنش [[حقیقی]]»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۴۴۷-۴۵۳.</ref>.

=== آیات ۱ و ۲ سوره فتح ===

# '''پاسخ سوم''': آمرزش گناه به معنای متداول: آمرزش گناه در این آیه، به همان معنای معروف خود است. مراد از «ما تقدم»، [[گناهان]] پیش از بعثت یا پیش از نزول [[سوره فتح]]<ref>ر.ک: محمود بن ابی الحسن نیشابوری، ایجاز البیان، تحقیق حنیف بن حسن القاسمی، ج۴، ص۷۴۹؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل، تحقیق خالد عبدالرحمن العک و مروان سوار، ج۴، ص۲۳؛ احمد بن محمد نحاس، اعراب القرآن، تحقیق زهیر غازی زاهد، ج۴، ص۱۲۹؛ مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۴، ص۶۶؛ عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر قرآن کریم، ج۴، ص۲۳۳۸ (جامع التفاسیر).</ref>، و مراد از «ما تأخر» گناهان پس از [[رسالت]] تا پایان [[عمر]] آن حضرت، یا گناهان پیش از نزول این [[سوره]] یا گناهانی است که تاکنون انجام نداده است. [[خداوند]] گناه [[پیامبر]] {{صل}} را می‌آمرزد و پیوند آن با فتح این است که خداوند [[اراده]] فرموده وسیله [[خشنودی]] حضرت را در [[دنیا]] و [[آخرت]] فراهم سازد؛ در دنیا با فتح، و در آخرت با [[آمرزش]]<ref>ر.ک: محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۲۶۲.</ref>. [[طبری]] چنین می‌نویسد: «اگر گناهی انجام نشده باشد، درخواست آمرزش آن کاری نامعقول است. پس حضرت آمرزش گناهان خود را از خداوند درخواست دارد»<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۲۶، ص۴۳.</ref>. ایراد این [[تفسیر]] در این است که اولاً [[وعده]] آمرزش گناه پیش از ارتکاب آن بدان معناست که هرگونه تکلیفی از عهده آن حضرت برداشته شده و [[ارتکاب گناهان]] بر او رواست و این با صریح [[آیات قرآن]] ناسازگار است: {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ}}<ref>«ما این کتاب را به حقّ به سوی تو فرو فرستاده‌ایم، از این روی خداوند را در حالی که دین (خود) را برای او ناب می‌داری بپرست» سوره زمر، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و فرمان یافته‌ام که نخستین فرمانبردار باشم» سوره زمر، آیه ۱۲.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ}}<ref>«و اگر (این پیامبر) بر ما برخی سخنان را می‌بست* دست راستش را می‌گرفتیم» سوره حاقه، آیه ۴۴-۴۵.</ref> و سیاق این [[آیات]] هیچ‌گونه تخصیصی را برنمی‌تابد؛ ثانیاً اطلاق [[آمرزش گناهان]]، همه آنها را در بر می‌گیرد. پس گناهانی همچون [[شرک]] و نسبت ناروا به [[خداوند]] و استهزای [[آیات الهی]] و... در گستره [[آمرزش]] قرار می‌گیرند؛ ولی چسان می‌توان پذیرفت که خداوند [[پیامبری]] را برای [[اقامه دین]] و [[اصلاح]] [[زمین]] [[مبعوث]] فرماید، آن‌گاه پس از [[پیروز]] شدنش او را در انجام دادن هر کاری [[آزاد]] گذارد و به وی وعده آمرزش هر گناهی را بدهد (این در [[باور]] هیچ کس نمی‌گنجد)<ref>ر.ک: سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۲۵۵.</ref>؛ ثالثاً چگونه آمرزش گناه با فتح پیوند می‌یابد؟ رابعاً در [[آیه]] می‌فرماید [[گناه]] [[آینده]] تو را می‌آمرزد؛ گناه آینده چگونه [[تفسیر]] می‌شود با توجه به اینکه آمرزش در [[آخرت]] با آمرزش گناه آینده متفاوت است؟ (آیا با وعده به آمرزش گناه در آینده، گناه تحقق می‌یابد یا اینکه گناه دیگر گناه نمی‌شود؟)؛ خامساً سخن [[طبری]] نیز نادرست است؛ زیرا در آیه سخن از درخواست آمرزش نیست، بلکه آمرزش با لام (لیغفر) بر فتح مترتب شده است.

# '''پاسخ چهارم''': [[آمرزش]] به معنای [[محبت]]: واژه «[[مغفرت]]» در این آیه، معنای [[رضایت]] و محبت را در بردارد؛ زیرا این امور نتیجه آمرزش را آشکار می‌سازند. بنابراین در [[تفسیر آیه]] باید گفت [[خداوند]] در آنچه به تو [[وحی]] کرده، [[رضایت]] و [[محبت]] خود را بر تو ارزانی داشته است. پیوند این [[مغفرت]] با [[فتح مکه]]، در این است که فتح مبین، میدان وسیعی را برای [[اسلام]] مهیا ساخته بود که [[مردم]] را به سوی پروردگارشان رهنمون شود و [[پیامبر]] {{صل}} هم با [[جهاد]] فراوان و تلاش بی‌امان خود، با عنایت الهی توانست به این نتیجه برسد. از این رو محبت خداوند را در آغاز این جهاد خود (پیش از فتح) و پایان آن (پس از فتح) جلب کرده است<ref>ر.ک: محمد حسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۲۱، ص۹۹.</ref>. ایراد این پاسخ در آن است که [[تفسیر]] مغفرت به رضایت و محبت و [[رحمت]]، با گفتار لغت‌شناسان ناهمخوان است و هیچ‌گونه قرینه و شاهدی نیز آن را [[همراهی]] نمی‌کند.

# '''پاسخ ششم''': «[[ذنب]]» به معنای [[ترک اولی]]: گناه در این [[آیه]] به ترک اولی (کاری که ترک آن، بهتر از انجام دادن آن است) تفسیر می‌شود، ولی با توجه به [[شخصیت]] والای [[پیامبر اکرم]] {{صل}} از این ترک اولی با عنوان گناه یاد شده است؛ چراکه {{متن حدیث|حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِينَ‌}} و {{عربی|حسنات المقربین سیئات النبیین}}<ref>ر.ک: ابوالفضل شهاب الدین محمود آلوسی، روح المعانی، ج۱۴، ص۱۳۸؛ محمد علی خالدی (سلطان العلما)، صفوة العرفان، ج۶، ص۸۹.</ref>. این توجیه هم دارای ایراداتی است.

# '''پاسخ هفتم''': [[گناه]] گذشته، همان گناه [[آدم]] {{ع}}، و گناه آینده؛ همان گناه [[امت]]: توجیه و [[تفسیر آیه]] این است که خداوند گناه گذشتگان ([[حضرت آدم]] و [[حوا]]) و آیندگان ([[امت مسلمان]]) را به [[برکت]] وجود [[مقدس]] حضرت رسول {{صل}} آمرزیده است.. ایراد این تفسیر در این است که بحث در مورد گناه و لغزش حضرت آدم {{ع}} بسان بحث درباره لغزش حضرت رسول {{صل}} است. اگر سخن از عصمت پیامبران از گناه مطرح است، تفاوتی بین [[پیامبران]] نیست؛ گرچه برخی از ایشان در این جهت و دیگر جهات، بر برخی دیگر [[برتری]] دارند. همچنین تفسیر این «ذنب» به گناه صغیره نیز کارساز نیست؛ زیرا طبق وعده الهی، گناه صغیره در صورت [[اجتناب از گناه]] کبیره، آمرزیده خواهد شد و به آمرزشی دیگر و وعده‌ای جداگانه نیازی ندارد. وعده خداوند مبنی بر [[آمرزش گناهان]] صغیره در صورت اجتناب از کبائر، در این [[آیه]] بازگو شده است: {{متن قرآن|إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ...}}<ref>«اگر از گناهان بزرگی که از آن بازداشته شده‌اید دوری گزینید از گناهان (کوچک) تان چشم می‌پوشیم و شما را به جایگاهی کرامند در می‌آوریم» سوره نساء، آیه ۳۱.</ref>.<ref>ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۱۱۰.</ref>

# بسیاری از صاحب‌نظران [[اهل سنت]]، در سند حدیث خدشه وارد کرده و آن را از [[احادیث]] موضوعه و مجعوله توسط [[کفار]] و زنادقه شمرده<ref>تفسیر البیضاوی، ج۳، ص۱۴۹-۱۵۰؛ فتح الباری، ج۸، ص۴۹۸؛ ر.ک: الرحلة المدرسیة، ص۴۴-۴۵.</ref> و گفته‌اند که سند هیچ یک از طرق این [[روایت]]، به [[زمان]] معاصر با این واقعه نمی‌رسد؛ یعنی، هیچ یک از راویان این قصه از کسانی نبوده‌اند که زمان نزول [[سوره نجم]] را [[درک]] کرده باشند. نزدیک‌ترین شخص به زمان وقوع این حادثه، از بین کسانی که این قصه را از آنها [[نقل]] کرده‌اند، [[ابن‌عباس]] است و حال آنکه ابن‌عباس یک سال قبل از هجرت متولد شده است<ref>و یا آنکه در آن زمان، کودکی دو سه ساله بوده است. ر.ک: الهدی الی دین المصطفی، ج۱، ص۱۳۰.</ref>. ولی به تصریح خود آنها، زمان وقوع این جریان به سال پنجم بعثت بر می‌گردد<ref>الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج۲، ص۶۶-۶۷؛ تنزیه انبیا از آدم تا خاتم، ص۱۹۹-۲۰۰.</ref>؛ یعنی حدود هفت سال پیش از تولد ابن‌عباس<ref>[[سید موسی هاشمی تنکابنی|هاشمی تنکابنی، سید موسی]]، [[عصمت ضرورت و آثار (کتاب)|عصمت ضرورت و آثار]]، ص ۲۳۸-۲۴۳؛ [[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]]، ص ۱۲۰-۱۳۱.</ref> سند همه [[روایات]] افسانه غرانیق منقطع است<ref>نصب المجانیق، ص ۵، ۱۸، میقات، ش۲۴، ص۵۸، ۶۲؛ الاسرائیلیات، ص ۳۱۴ ـ ۳۱۵.</ref>. راویان این داستان همگی از [[تابعان]] و طبقات بعد از آنها بوده و در [[زمان]] ادعا شده برای وقوع این داستان هنوز به [[دنیا]] نیامده بودند و از میان آنها تنها [[ابن عباس]] از [[صحابه پیامبر]] {{صل}} است؛ لکن تولد او نیز دست کم سه سال پس از زمانی است که برای وقوع افسانه غرانیق یاد کرده‌اند<ref>الاصابه، ج ۴، ص ۱۲۲.</ref>.<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]]، ص ۱۲۰-۱۳۱.</ref>

# این حدیث مخالف قرآن است و [[حدیث]] مخالف [[قرآن]] بر اساس قوانین علم درایه، هرچند سند آن صحیح باشد فاقد اعتبار بوده، قطعا ساختگی و [[دروغ]] است<ref> الکافی، ج ۱، ص ۶۸؛ امان الامة من الاختلاف، ص ۶۷ ـ ۶۸؛ عمده، ص ۸۴.</ref> و روایات [[غرانیق]] با [[آیات قرآنی]] مخالف و ناسازگار است<ref>[[حسن ضیاء توحیدی|توحیدی، حسن ضیاء]]، [[افسانه غرانیق (مقاله)|مقاله «افسانه غرانیق»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۴]]؛ [[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن]]، ص ۳۷۶.</ref>.

# به [[اجماع]] [[امت اسلام]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} از تلفظ به کلمات [[کفرآمیز]] همچون [[مدح]] بت‌ها<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۳، ص ۵۰؛ تنزیه الانبیاء، ص ۱۷، ۲۳، ۱۵۱، ۱۵۴؛ روح المعانی، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۲۶۳.</ref> و در [[تبلیغ دین]] از [[تسلط]] [[شیطان]] [[معصوم]] بوده است<ref>روح‌المعانی، مج۱۰، ج۱۷، ص۲۷۰؛ المیزان، ج۱۴، ص ۳۹۶ـ ۳۹۷؛ تاریخ قرآن، ص ۱۴۸.</ref>.

# چنین حادثه‌ای موجب تردید در [[صداقت]] و حقانیت و سلب اعتماد [[مردم]] از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و ره‌آورد او می‌شود، چنان که اگر در یک مورد القای شیطان [[ثابت]] شد، این احتمال در همه [[آیات]] و [[روایات]] آن حضرت خواهد آمد و چگونه ممکن است [[خداوند]] که پیامبرش را برای [[تبلیغ]] فرستاده و معجزاتی در اختیارش قرار داده است چنین مجالی به [[شیطان]] دهد تا در نتیجه موجب سلب اعتماد از سخنان آن حضرت گردد<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۳، ص ۵۱.</ref>.<ref>[[حسن ضیاء توحیدی|توحیدی، حسن ضیاء]]، [[افسانه غرانیق (مقاله)|مقاله «افسانه غرانیق»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۴]]؛ [[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن]]، ص ۳۷۶.</ref>

از ظاهر آیه و نوع خطاب آن چنین بر می‌آید که [[پیامبر خاتم]]{{صل}} از رساندن آنچه بدان مامور بوده است،[[ خوف]] داشته و [[خدای متعال]] به آن حضرت به واسطه حمایت و پشتیبانی خود، [[اطمینان]] خاطر می‌دهد. نوع خطاب حاکی از آن است که احتمال [[سرپیچی]] از آن ماموریت وجود داشته است؛ چراکه [[قرآن]] می‌فرماید اگر این [[کار]] را انجام ندهی،[[ رسالت]] [[خدا]] را به انجام نرسانده‌ای و روشن است که این مسأله با [[عصمت]] ناسازگار است.

'''پاسخ دوم: اهمیت مورد [[وحی]]''': جمهور [[مفسران]]، [[آیه]] یادشده را این سان [[تفسیر]] کرده‌اند که اگر یک مورد از موارد [[رسالت]] و وحی را [[ابلاغ]] نکنی، همانند کسی هستی که هیچ موردی از آن را ابلاغ نکرده است و این از اهمیت این وحی حکایت دارد.

در نقد این پاسخ گفته شده است اگر به شخصی که یک مورد از وحی را ابلاغ نکرده باشد، گفته شود هیچ موردی از وحی را ابلاغ نکرده‌ای، این سخن [[کذب]] محض خواهد بود. این نقد چنین نقد شده که ممکن است [[خداوند]] ابلاغ نکردن این مورد از وحی را به دلیل اهمیت بسیار زیاد آن، نرساندن تمام موارد وحی به شمار آورد؛ یعنی ابلاغ موارد دیگر بی‌اثر و نتیجه خواهد شد. از ظاهر آیه همین معنا برداشت می‌شود<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۶، جزء ۱۲، ص۵۳.</ref>.

=== آیات امر کننده پیامبر به استغفار ===

برخی چنین تصور کرده‌اند که این آیات حاکی از عدم عصمت رسول خدا است.

ایراد دیگر این [[تفسیر]] آن است که با ظاهر و سیاق آیه همخوان نیست؛ صدر آیه حضرت را به [[صبر]]، و پایان آن به [[تسبیح خداوند]] در صبحگاهان و شامگاهان امر می‌فرماید؛ اما در میان این سیاق، [[پیامبر]] {{صل}} [[مأمور]] شده است برای [[امت]] خود [[استغفار]] کند؛ آن هم امتی که در اوج فشار و آزار مشرکان در سال‌های سخت [[مکه]] بر [[ایمان]] خود [[پایداری]] ورزیده و در کنار آن حضرت مانده‌اند. این، شکستن سیاق و نادیده گرفتن آن است<ref>ر.ک: محمود طیب حسینی، «نقد دیدگاه مفسران در آیه ۵۵ غافر»، مجله مطالعات تفسیری، ش۱۹، پاییز ۱۳۹۳، ص۱۲.</ref> و تا جایی که تفسیر بدون ارتکاب خلاف ظاهر ممکن باشد، وجهی برای وانهادن تفسیر موافق ظاهر وجود ندارد.

'''پاسخ سوم: استغفار؛ همان طلب صیانت از [[گناه]]''': برخی [[مفسران]] معتقدند [[طلب آمرزش]] به معنای طلب صیانت از گناه است؛ به این بیان که «استغفر» به معنای «استعصم» است. پس مراد، آن است که طلب [[عصمت]] کن تا [[خدا]] تو را از [[گناهان]] نگاه دارد<ref>ر.ک: ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین، تصحیح ابوالحسن مرتضوی و علی اکبر غفاری، ج۸، ص۳۴۷؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۲۴۳.</ref>. استغفار دو گونه است: یکی آنکه برای دفع است؛ یعنی مانع عروض [[غفلت]] و گناه می‌شود؛ دیگر آنکه برای رفع و نابودی گناه و خطای موجود است. استغفار [[معصومان]] از نوع استغفار دفعی است؛ یعنی همواره با درخواست [[آمرزش]]، [[آموزش]] عصمت دارند<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، سیره رسول اکرم در قرآن، ج۹، ص۴۲.</ref>. مأمور شدن [[پیامبر گرامی]] {{صل}} به استغفار، بدین معنا نیست که [[گناه]] یا کاری ناپسند از آن حضرت سر زده است؛ بلکه از آن جهت است که چون [[معصومان]] {{عم}} [[معصوم]] بالذات نیستند، به [[عبادت]] و [[انابه]] و [[استغفار]] و فضل و عنایت خداوند نیازمندند و علل دوام [[عصمت]] و [[پیراستگی]] خود را با استغفار و مانند آن [[حفظ]] می‌کنند. پس استغفار برای پیشگیری از [[لغزش]] است، نه پیرایش از آن<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، تسنیم، تحقیق احمد قدسی، ج۲۰، ص۳۴۵.</ref>.

ایراد این بیان نیز همان خلاف ظاهر و بی‌دلیل بودن است؛ همچنان که گفته شده استغفار از [[ترک اولی]] است؛ یعنی در این [[آیه کریمه]] از ترک اولی به عنوان گناه یاد شده است؛ چراکه هر مقامی دارای آدابی است که اگر در آن اخلالی وارد آید، استغفار لازم شود<ref>ر.ک: احمد بن محمد عجیبه، البحر المدید، فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق عمر احمد الراوی، ج۵، ص۳۶۷؛ عبدالله بن عمر بیضاوی، انوار التنزیل، ج۵، ص۶۱؛ محمد بن مرتضی کاشانی، زبدة التفاسیر، ج۶، ص۱۴۷؛ احمد مصطفی مراغی، تفسیر المراغی، ج۲۶، ص۶۲.</ref>. ایراد این [[تفسیر]] نیز در این است که نسبت [[ترک اولی]] به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} خود ترک اولی است. در صورتی که بتوان [[تفسیری]] از این گونه [[آیات]] کرد که در آن حتی از نسبت دادن ترک اولی به آن حضرت خودداری شده باشد، نمی‌توان این گونه [[تفاسیر]] را که نسبت ترک اولی به حضرت داده‌اند پذیرفت.

'''پاسخ نخست: مخاطب اصلی؛ [[امت]]''': در اینجا این [[پرسش]] مطرح می‌شود که مگر ممکن است شیطان بر [[پیامبر]] {{صل}} مسلط گردد و سبب فراموشی‌اش شود و آیا با وجود [[مقام عصمت]] و [[مصونیت از خطا]] حتی در موضوعات، ممکن است پیامبر {{صل}} گرفتار [[اشتباه]] و فراموشی شود؟! در پاسخ این پرسش می‌توان گفت روی سخن در آیه گرچه به پیامبر {{صل}} است، در [[حقیقت]] منظور [[پیروان]] اویند که اگر گرفتار فراموش‌کاری شدند و در جلسات آمیخته به [[گناه]] [[کفار]] شرکت کردند، به محض اینکه متوجه شوند باید از آنجا برخیزند و بیرون روند. نظیر این بحث در گفت‌و‌گوهای روزانه ما و در ادبیات زبان‌های گوناگون دیده می‌شود که [[انسان]] روی سخن را به کسی می‌کند، اما هدفش این است که دیگران بشنوند؛ مطابق ضرب المثل معروف [[عرب]] که می‌گوید: {{متن حدیث|إِيَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةِ}}. پس گرچه در ظاهر این آیات، پیامبر اکرم {{صل}} مخاطب است، در واقع مخاطبان اصلی این آیه مؤمنان‌اند. عطف آیه بعد که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref>، این [[حقیقت]] را روشن می‌سازد. در این [[آیه]]، هرگونه [[گناه]] در این زمینه از [[پرهیزکاران]] [[نفی]] شده است؛ چراکه [[تقوا]] آنان را از [[همراهی]] با [[اهل باطل]] باز می‌دارد. در آیه مورد بحث هم [[مؤمنان]] را از هم‌نشینی با آنان دور می‌دارد تا به تقوا و ایمانشان آسیبی وارد نیاید. آیه ۱۴۰ [[سوره نساء]] که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ...}}<ref>«و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند می‌شود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.</ref>، حقیقت امر را روشن‌تر می‌سازد؛ زیرا سوره نساء در [[مدینه]] نازل شده و بند {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ}} بر همین موضوعی دلالت دارد که در [[سوره انعام]] آمده است (سوره انعام مکی است). پس، از آنجا که در آیه ۱۴۰ سوره نساء، خطاب (به گونه‌ای مستقیم) به مؤمنان شده است، می‌توان به دست آورد که مخاطب در سوره انعام هم مؤمنان‌اند. این خطاب از نوع مثل معروف است که می‌گوید: «به در می‌گویم، دیوار تو بشنو» و این سان خطاب‌ها در [[قرآن]] دیده می‌شود. نمونه روشن آن، آیه ۲۳ [[سوره اسراء]] در مورد [[احترام به پدر و مادر]] {{متن قرآن|إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ...}}<ref>«و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> است که ظاهر خطاب، متوجه [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است، در حالی که پدر و مادر آن حضرت سالیانی پیش از نزول این [[آیات]]، دار فانی را وداع گفته بودند.

باید دانست که اگر اصل [[حکم]] به صورت «قضیه شرطی» و تلازم مقدم و [[تالی]] باشد که هیچ گونه نظارتی به تحقق بیرونی ندارد، سخن [[درستی]] است؛ چون [[صدق]] قضیه شرطی، به صدق تلازم بین شرط و جزاست، نه تحقق آنها. پس اگر میان شرط و جزا تلازم باشد، اصل قضیه درست است؛ هرچند تحقق مقدم و تالی محال باشد، مانند (آیه ۲۲ [[سوره انبیاء]] و ۶۵ سوره زمر)؛ ولی در آیه مورد بحث تلازم شرط و جزا مطرح نیست، بلکه تکلیفی جدی آمده است که به تحقق خارجی نظر دارد: {{متن قرآن|فَأَعْرِضْ... فَلَا تَقْعُدْ...}}؛ و به قرینه آیه بعدی {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref> قضیه خارجی مراد است، نه صرف تلازمی کلی. قضیه خارجی و [[تکلیف]] جدی، متوجه کسی نمی‌شود که حضورش در مجلس [[استهزا]] و انسای شیطان به او، محال است. بنابراین قضیه شرطی آیه مورد بحث با قضیه شرطی در آیه «حبط» و آیه «تقول» بسیار تفاوت دارد.

این [[تفسیر]] نیز برخلاف ظاهر است؛ زیرا دلیلی بر این تقدیر وجود ندارد. افزون بر آن، با وجود تفسیر صحیح که هم ارتکاب خلاف ظاهر در آن نیست و هم [[شأن]] [[حضرت رسول]] {{صل}} رعایت می‌شود، چه نیازی به این [[تفاسیر]] هست؟