بصیرت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
←منابع
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۸۳: | خط ۸۳: | ||
در [[ارزش]] [[بصیرت]] فرقانی همین بس که [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} می‌فرماید: نگاه چشم و دیده ظاهر سودی نمی‌دهد هنگامی که بصیرت [[کور]] باشد. <ref>غررالحکم، حدیث ۹۹۷۲</ref> بنابراین [[انسان]] باید تلاش کند تا افزون بر چشم ظاهر چشم [[باطن]] خویش را نیز روشن سازد و همچنین افزون بر [[علم حصولی]] اکتسابی از طریق چشم ظاهر، از [[علم]] [[شهودی]] از طریق چشم باطن نیز برخوردار شود؛ زیرا همه چیز در این [[تقوا]] و بصیرت فرقانی است که خدایی شدن و [[ربوبیت]] یافتن بخشی از آثار آن است.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بصیرت فرقانی شاخص تشخیص حق از باطل (مقاله)|بصیرت فرقانی شاخص تشخیص حق از باطل]].</ref>. | در [[ارزش]] [[بصیرت]] فرقانی همین بس که [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} می‌فرماید: نگاه چشم و دیده ظاهر سودی نمی‌دهد هنگامی که بصیرت [[کور]] باشد. <ref>غررالحکم، حدیث ۹۹۷۲</ref> بنابراین [[انسان]] باید تلاش کند تا افزون بر چشم ظاهر چشم [[باطن]] خویش را نیز روشن سازد و همچنین افزون بر [[علم حصولی]] اکتسابی از طریق چشم ظاهر، از [[علم]] [[شهودی]] از طریق چشم باطن نیز برخوردار شود؛ زیرا همه چیز در این [[تقوا]] و بصیرت فرقانی است که خدایی شدن و [[ربوبیت]] یافتن بخشی از آثار آن است.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بصیرت فرقانی شاخص تشخیص حق از باطل (مقاله)|بصیرت فرقانی شاخص تشخیص حق از باطل]].</ref>. | ||
==بصیرت در دانشنامه معاصر قرآن کریم== | |||
[[بصیرت]] به معنی بینش، [[روشندلی]]، [[آگاهی]] و نیز به معنی دلیل، [[حجت]]،[[برهان]]،[[شاهد]] و [[گواه]] آمده است. {{عربی|جوارحه بصیرة علیه}} یعنی اعضای او [[شاهد]] بر کارهای اویند. {{متن قرآن|بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ}}<ref>«آری، (آن روز) آدمی بر خویشتن گواهی بیناست» سوره قیامه، آیه ۱۴.</ref>، یعنی [[انسان]] بر نفس خود شاهد و گواه است و به تعبیر دیگر [[آگاه]] به [[حال]] و وضع خویش است. بنابراین «[[بصیرت]]» به معنی ادراک قلبی و باطنی، [[بینایی دل]] و [[رؤیت]] [[قلبی]] می‌باشد: {{متن قرآن|أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ}}<ref>«بگو: این راه من است که با بینش به سوی خداوند فرا می‌خوانم» سوره یوسف، آیه ۱۰۸.</ref>. | |||
مراد از بصیرت در اینجا «[[شناخت]] و آگاهی» است. همینگونه و به همین معنا است [[آیه]]: {{متن قرآن|بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ}}<ref>«(سامری) گفت: من چیزی دیدم که دیگران آن را ندیدند؛ مشتی از جای پای آن فرستاده برداشتم و آن را (در کار تندیس در آتش) افکندم و بدین‌گونه، نفس من (کارم را) در نظرم آراست» سوره طه، آیه ۹۶.</ref> «بصائر» جمعِ بصیرت است. «مُبصِر» نیز که اسم فاعل آن است به معانی «روشنی‌بخش» و «بیناگر» می‌باشد. | |||
«إبصار» نیز به معنی: | |||
#رؤیت کردن، دیدن ([[حسی]]) | |||
#دریافتن، آگاه شدن، دیدن ([[معنوی]]) | |||
#روشن شدن آمده است. | |||
«تَبصیر»: چیزی را به کسی نشان دادن، کسی را از چیزی آگاه کردن، چیزی یا کسی را به کسی دیگر شناساندن است که در [[قرآن]] به صورت فعل مجهول {{متن قرآن|يُبْصِرُونَ}} به کار رفته است. | |||
«اِستبصار» نیز به معانی: | |||
#بینش داشتن، آگاه بودن | |||
#در جستجوی بصیرت بودن آمده که در قرآن به صورت اسم فاعل {{متن قرآن|مُسْتَبْصِرِينَ}} به کار رفته است. «بَصَر»: هم به معنی دیدن (حسی)، دریافتن، آگاه شدن، دیدن (معنوی) به عنوان اسم مصدر و هم به معنی چشم (دیده)، بینش، آگاهی به عنوان اسم مفرد استعمال شده است. | |||
[[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرموده است: {{متن حدیث|مَنْ رَمَى بِبَصَرِهِ إِلَى مَا فِي يَدَيْ غَيْرِهِ كَثُرَ هَمُّهُ وَ لَمْ يُشْفَ غَيْظُهُ}}، «هر آنکس به [[مال]] دیگران چشم بدوزد، [[اندوه]] بسیار بر [[دل]] وی راه یابد و عقده‌های درونی‌اش (حسدی که بر دیگران دارد) فروننشیند»<ref>بحار الانوار، ج۷۲، ص۱۰۶.</ref>. | |||
[[امام علی]]{{ع}} نیز فرموده است: {{متن حدیث|مَنْ عَشِقَ شَيْئاً أَعْشَى بَصَرَهُ وَ أَمْرَضَ قَلْبَهُ}}، «هرکه به چیزی دل باخت، دیده‌اش را [[نابینا]] و دلش را [[بیمار]] میسازد»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۰۹.</ref>. نیز فرموده است: {{متن حدیث|إِنَّمَا الدُّنْيَا مُنْتَهَى بَصَرِ الْأَعْمَى لَا يُبْصِرُ مِمَّا وَرَاءَهَا}}، «[[دنیا]] حدّ نهایی دیدِ کوردلان است که ماورای آن را نمی‌بینند، اما شخص [[بینا]] دیده‌اش از آن میگذرد و می‌داند که جایگاه اصلی او پشت آن قرار دارد»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۳۳.</ref>. | |||
[[زمخشری]] «بَصَر» را [[نور]] چشم و [[قوه]] [[بینایی]] و «[[بصیرت]]» را نور [[قلب]] و ابزار [[تأمل]] و [[تفکر]] می‌داند<ref>الکشاف، ج۲، ص۵۴-۵۵.</ref>. در برخی [[آیات]] این دوگونه بینایی در کنار هم قرار گرفته‌اند: {{متن قرآن|وَتَرَاهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ}}<ref>«و اگر آنان را به رهنمود فرا خوانید نمی‌شنوند و می‌بینی که به تو می‌نگرند در حالی که نمی‌بینند!» سوره اعراف، آیه ۱۹۸.</ref>. | |||
بنابراین می‌‌توان گفت که «بصیرت» و «[[بصر]]» در [[قرآن]] در اغلب موارد جنبه غیر [[حسی]] دارد و در مواردی هم «بَصَر» در معنای «بصیرت» به کار رفته است. از جمله آیاتی که [[مؤمن]] را [[بصیر]] (بینا) و [[کافر]] را اَعمی ([[کور]]) خوانده است: {{متن قرآن|هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ}}<ref>«بگو: آیا نابینا و بینا برابر است» سوره انعام، آیه ۵۰.</ref>. همچنین است تعبیر {{متن قرآن|أُولِي الْأَبْصَارِ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ}}<ref>«پس ای دیده‌وران پند بگیرید!» سوره حشر، آیه ۲؛ سوره آل عمران، آیه ۱۳؛ سوره نور، آیه ۴۴.</ref>. تعبیر از بصیرت به بصر در آیات برای این است که کنایه‌ای باشد از روشنی و بروز حقیقتی که بدان [[دعوت]] می‌شود؛ گویا وجود خارجی دارد و با چشم ظاهری می‌‌توان آن را دید<ref>المیزان، ج۹، ص۹۵.</ref>. | |||
در قرآن از بصیرت تعبیر به نور شده است: {{متن قرآن|أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ}}<ref>«آیا کسی که خداوند دلش را برای اسلام گشاده داشته است و او از پروردگار خویش با خود فروغی دارد (چون سنگدلان بی‌فروغ است)؟ بنابراین وای بر سخت‌دلان در یاد خداوند! آنان در گمراهی آشکارند» سوره زمر، آیه ۲۲.</ref><ref>تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۳۳۲؛ ج۷، ص۴۰.</ref>. | |||
همچنین در [[قرآن]] مفهوم «[[بصیرت]]» با تعبیر «فرقان» یاد شده است: {{متن قرآن|إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا}}<ref>«ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد» سوره انفال، آیه ۲۹.</ref>. فرقان، [[هدایت]] و نوری در [[قلب]] است که موجب [[تشخیص حق]] از [[باطل]] می‌شود<ref>روح المعانی، ج۶، ص۲۸۵.</ref>، اما [[کافران]] هیچگاه چشم بصیرتشان با [[نور الهی]] روشن نمی‌شود؛ زیرا [[گناهان]] بسیار، [[قلوب]] آنان را مهر و موم کرده است: {{متن قرآن|خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ}}<ref>«خداوند بر دل‌ها و بر شنوایی آنان مهر نهاده» سوره بقره، آیه ۷.</ref>. | |||
در نگاه [[عرفانی]] نیز «بصیرت» مفهوم خاص خود را دارد. [[خواجه عبدالله انصاری]] در [[منازل السائرین]] ذیل [[آیه]]: {{متن قرآن|قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي}}<ref>«بگو: این راه من است که با بینش به سوی خداوند فرا می‌خوانم، من و (نیز) هر کس که پیرو من است؛ و پاکاکه خداوند است و من از مشرکان نیستم» سوره یوسف، آیه ۱۰۸.</ref>؛ گوید: {{عربی|البَصیرةُ ما یُخَلِّصُکَ مِنَ الحَیرَةِ}}،[[بصیرت]] چیزی است که تو را از [[حیرت]] خلاص میسازد». | |||
[[عبدالرزاق کاشانی]] می‌نویسد: «بصیرت همان [[نور]] [[عقل]] است که با نور [[قدس]] منوّر گشته و با [[تأیید]] هدایت[[حق]] مؤید شده است و آن نهایت [[مراتب عقل]] در [[ادراک]] است و به آن [[قوه]] قدسی گفته می‌شود. از اینرو در [[مشاهده]] [[خطا]] نمی‌کند و به دلیل و [[برهان]] نیاز ندارد، بلکه [[حق]] را روشن و آشکار می‌بیند و باطل را با [[خواری]] و [[ذلت]] [[نفی]] می‌کند. از اینرو بصیرت [[انسان]] را از حیرت و تشویش و تردید می‌رهاند و هرگونه شبهه‌ای را طرد می‌کند» <ref>شرح منازل السائرین، ص۵۱۰.</ref>. | |||
[[غزالی]] تفاوت [[عقل]] و [[بصیرت]] را تنها در لفظ دانسته و آن دو را از لحاظ معنایی کاملاً مترادف میشمرد؛ البته عقل مورد نظر او، آن [[عقلی]] نیست که به کار [[مجادله]] و [[مناظره]] پرداخته و مورد [[نکوهش]] متصوفه قرار گرفته است<ref>احیاء علوم.</ref>. | |||
[[قرآن کریم]]، [[صاحبان بصیرت]] را به [[تفکر]] و [[عبرت]] فرامی خواند. گاه آنان را به [[بینش]] و دقت در وجود خود: {{متن قرآن|وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ}}<ref>«و (نیز) در خودتان، آیا نمی‌نگرید؟» سوره ذاریات، آیه ۲۱.</ref>، و پدیده‌های محیط اطراف سفارش می‌کند: {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ}}<ref>«آیا ندیده‌اند که ما آب (باران) را به سرزمین بی‌گیاه می‌رانیم آنگاه با آن، کشتی پدید می‌آوریم که چارپایان آنان و خودشان از آن می‌خورند؛ پس آیا نمی‌نگرند؟» سوره سجده، آیه ۲۷.</ref>. گاه نیز، آنان را از [[سرنوشت]] گذشتگان زنهار می‌دهد و به [[عبرت‌گیری]] از آنها فرا می‌خواند: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَاءُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصَارِ}}<ref>«خداوند هر کسی را بخواهد با یاوری خویش پش» سوره آل عمران، آیه ۱۳.</ref>. | |||
[[کفرورزی]] و [[گناه]] باعث خاموش شدن [[نور الهی]] در [[قلب]] [[انسان]] و [[کور]] شدن چشم بصیرت وی می‌شود. تعبیرهایی گوناگون در [[قرآن]] در این باره حاکی از بستن [[دل]] [[کافران]] به [[دنیا]] و هدایت ناپذیری آنها است. در این [[آیات]] از ترجیح دنیا بر [[آخرت]]{{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«آن (عذاب) از این روست که آنها زندگانی دنیا را از جهان واپسین دوست‌تر دارند و اینکه خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره نحل، آیه ۱۰۷.</ref>، {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ}}<ref>«آنان کسانی هستند که خداوند بر دل‌ها و گوش و دیدگانشان مهر نهاده است و همانانند که غافلند» سوره نحل، آیه ۱۰۸.</ref>، [[نفاق]] و [[دورویی]]{{متن قرآن|مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ}}<ref>«داستان اینان، چون داستان کسانی است که آتشی برافروزند و همین که دور و برشان روشن شد، خداوند روشنایی‌شان را ببرد و آنان را در تاریکی‌ها که چیزی نمی‌بینند رها کند» سوره بقره، آیه ۱۷.</ref>، {{متن قرآن|صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ}}<ref>«کرند، لالند، نابینایند پس (به سوی حق) باز نمی‌گردند» سوره بقره، آیه ۱۸.</ref>، [[هواپرستی]]{{متن قرآن|أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ}}<ref>«آیا آن کس را دیدی که هوای (نفس) خود را، خدای خویش گرفته است و خداوند او را از روی آگاهی به حال وی در گمراهی واگذاشته و بر گوش و دل او مهر نهاده و بر چشم او پرده‌ای کشیده است؟ پس چه کسی پس از خداوند او را رهنمون خواهد شد؟ آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره جاثیه، آیه ۲۳.</ref>، رویگردانی از [[آیات الهی]]{{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدَى فَلَنْ يَهْتَدُوا إِذًا أَبَدًا}}<ref>«و ستمگرتر از آن کس که آیات پروردگارش را فرایاد او آورند اما از آنها روی گرداند و کارهایی را که کرده است به فراموشی سپارد کیست؟ ما بر دل‌های آنان پرده‌هایی افکنده‌ایم تا آن (پیام آسمانی) را درنیابند و در گوش‌هاشان سنگینی‌یی (نهاده‌ایم)؛ و اگر آنها را به» سوره کهف، آیه ۵۷.</ref>، [[سرسختی]] در پذیرش [[ایمان]]{{متن قرآن|وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ}}<ref>«و دل‌ها و دیدگان آنان را دگرگون می‌گردانیم- چنان که بار نخست (هم) به آن ایمان نیاوردند- و آنان را در سرکشی‌شان سرگردان وا می‌نهیم» سوره انعام، آیه ۱۱۰.</ref> به عنوان موانع هدایتپذیری و بازشدن چشم بصیرت[[سخن]] به میان آمده است: {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ}}<ref>«آنان کسانی هستند که خداوند آنان را لعنت کرده است و ناشنوایشان ساخته و چشم‌هاشان را نابینا کرده است» سوره محمد، آیه ۲۳.</ref>. | |||
بصیرت در [[روایات]] از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرموده است: «[[کور]] [[واقعی]] کسی است که دیده بصیرتش [[نابینا]] باشد»<ref>کنز العمال، ح۱۳۲۰.</ref>. [[امام علی]]{{ع}} فرموده است: «با [[بصیرت]] کسی است که بشنود و بیندیشد، نگاه کند و ببیند و از عبرتها بهره گیرد، آنگاه راه‌های روشنی را بپیماید و بدین ترتیب از افتادن در پرتگاه‌ها دوری کند»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۵۳.</ref>. و نیز فرموده است: {{متن حدیث| أَبْصَرُ النَّاسِ مَنْ أَبْصَرَ عُيُوبَهُ وَ أَقْلَعَ عَنْ ذُنُوبِهِ}}، «بصیرترین [[مردم]] کسی است که عیب‌های خود را ببیند و از [[گناهان]] خویش [[دل]] برکَند»<ref>غرر الحکم، ص۱۹۷، ح۲۳۵.</ref>. همچنین فرموده است: {{متن حدیث|فَقْدُ الْبَصَرِ أَهْوَنُ مِنْ فِقْدَانِ الْبَصِيرَةِ}} «از دستدادن بَصَر ([[بینایی]]) آسان‌تر است از دستدادن بصیرت ([[بینش]])»<ref>غرر الحکم، ص۴۸۱، ح۹، حرف فاء.</ref>.<ref>[[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[بصیرت (مقاله)|مقاله «بصیرت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:10524027.jpg|22px]] [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[بصیرت (مقاله)|مقاله «بصیرت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|'''دانشنامه معاصر قرآن کریم''']] | |||
# [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[الهه هادیان رسنانی|هادیان رسنانی، الهه]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']] | # [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[الهه هادیان رسنانی|هادیان رسنانی، الهه]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']] | ||
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']] | # [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']] | ||