بقیة الله در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

«بقیه» در لغت به معنای باقی مانده، بازمانده و زیادی چیزی آمده است<ref>لسان العرب، ج ۱، ص۴۶۷؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص۲۲۹، ۲۳۰، «بقی».</ref>. این واژه از ریشه «ب‌‌ـ‌‌ق‌‌ـ‌‌ی» در برابر فناست، از این رو دربردارنده نوعی [[ثبات]] و دوام و به معنای باقی‌‌مانده ثابت و [[پایدار]] است<ref>القاموس المحیط، ج ۲، ص۱۶۵۹؛ التحقیق، ج ۱، ص۳۱۷، «بقی».</ref>. واژه مذکور نزد [[عرب]] به صورت ضرب‌‌المثلی برای خوبی و [[فضیلت]] نیز به کار می‌‌رود: {{عربی|فلانٌ بقية‌‌القوم}} یعنی آن شخص از [[برگزیدگان]] [[قوم]] است<ref>اقرب الموارد، ج ۱، ص۱۹۱؛ لغت نامه، ج ۳، ص۴۲۵۹.</ref>. واژه «[[بقیة الله]]» در [[قرآن]] تنها یک بار و در داستان‌‌حضرت [[شعیب]]{{ع}} آمده است که وی پس از برحذر داشتن قوم خویش از کم‌‌فروشی در داد‌‌و‌‌ستدها فرمود: آنچه خداوند برای شما باقی گذارده بهتر است برای شما، اگر [[ایمان]] داشته باشید: {{متن قرآن|بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ}}<ref>«برنهاده خداوند برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم» سوره هود، آیه ۸۶.</ref> واژه «بقیه» بدون اضافه به «[[الله]]» و دیگر مشتقات از ریشه بقاء در موارد متعددی به کار رفته و در آنها از مسائلی چند سخن به میان آمده است؛ مانند [[لزوم]] دوری جستن از [[سود]] حاصل از [[ربا]]<ref>{{متن قرآن|يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَذَرُوا۟ مَا بَقِىَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓا۟ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ}} «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>، ماندگار بودن خدای متعالی}<ref>{{متن قرآن|إِنَّآ ءَامَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَـٰيَـٰنَا وَمَآ أَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ ٱلسِّحْرِ وَٱللَّهُ خَيْرٌۭ وَأَبْقَىٰٓ} «ما به پروردگار خویش ایمان آورده‌ایم تا از گناهان ما و از جادویی که تو ما را بدان وادار کردی درگذرد و خداوند بهتر و پاینده‌تر است» سوره طه، آیه ۷۳.</ref> و آنچه نزد اوست<ref>{{متن قرآن|مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ بَاقٍۢ وَلَنَجْزِيَنَّ ٱلَّذِينَ صَبَرُوٓا۟ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ}} «آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است پایاست و البته ما پاداش شکیبایان را نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۶؛ {{متن قرآن|وَمَآ أُوتِيتُم مِّن شَىْءٍۢ فَمَتَـٰعُ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَزِينَتُهَا وَمَا عِندَ ٱللَّهِ خَيْرٌۭ وَأَبْقَىٰٓ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}} «و هر چه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان و آرایه آن است و آنچه نزد خداوند است بهتر و پایاتر است، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره قصص، آیه ۶۰؛ {{متن قرآن|فَمَآ أُوتِيتُم مِّن شَىْءٍۢ فَمَتَـٰعُ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَمَا عِندَ ٱللَّهِ خَيْرٌۭ وَأَبْقَىٰ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}} «پس آنچه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان است و آنچه نزد خداوند است برای آنان که ایمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توکّل دارند بهتر و پایاتر است» سوره شوری، آیه ۳۶</ref>، باقی ماندن آخرت<ref>{{متن قرآن|وَٱلْـَٔاخِرَةُ خَيْرٌۭ وَأَبْقَىٰٓ}} «با آنکه جهان واپسین بهتر و پایدارتر است» سوره اعلی، آیه ۱۷.</ref> و [[رزق]] [[الهی]]<ref>{{متن قرآن|وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَىٰ مَا مَتَّعْنَا بِهِۦٓ أَزْوَٰجًۭا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌۭ وَأَبْقَىٰ}} «و به آنچه با آن دسته‌هایی از آنان را بهره‌مند گردانده‌ایم چشم مدوز، آراستگی زندگی این جهان را (به آنان داده‌ایم) تا آنان را در آن بیازماییم و روزی پروردگارت بهتر و پایاتر است» سوره طه، آیه ۱۳۱.</ref> و اظهار [[شگفتی]] از نبودن بقایایی از‌‌نسل قدیم که از [[فساد در زمین]] [[نهی]] کنند.<ref>{{متن قرآن|فَلَوْلَا كَانَ مِنَ ٱلْقُرُونِ مِن قَبْلِكُمْ أُو۟لُوا۟ بَقِيَّةٍۢ يَنْهَوْنَ عَنِ ٱلْفَسَادِ فِى ٱلْأَرْضِ إِلَّا قَلِيلًۭا مِّمَّنْ أَنجَيْنَا مِنْهُمْ وَٱتَّبَعَ ٱلَّذِينَ ظَلَمُوا۟ مَآ أُتْرِفُوا۟ فِيهِ وَكَانُوا۟ مُجْرِمِينَ}} «پس چرا در میان مردم دوره‌هایی که پیش از شما می‌زیسته‌اند خیراندیشانی نبودند که (مردم را) از تباهی در زمین باز دارند- جز گروهی اندک از آنان که ما رهانیده بودیم- و ستمگران در پی ناز و نعمتی افتادند که در آن به سر می‌بردند و گناهکار بودند» سوره هود، آیه ۱۱۶.</ref> بررسی [[آیات]] یاد شده نشان می‌‌دهد که اساساً، بقا و ماندگاری تنها از آن خدای متعالی و اسمای‌‌حسنای وی<ref>تفسیر موضوعی، ج ۷، ص۲۱۳.</ref> و چیزی است که وجهه خدایی داشته: {{متن قرآن|وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ}}<ref>«و (تنها) ذات بشکوه و کرامند پروردگارت ماندگار است» سوره الرحمن، آیه ۲۷.</ref> یا نزد او باشد: {{متن قرآن|وَمَا عِندَ ٱللَّهِ بَاقٍۢ...}}<ref>» سوره نحل، آیه ۹۶.</ref> و جز آن از بین رفتنی است: {{متن قرآن|كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ}}<ref>«هر که روی آن (زمین) است از میان رفتنی است» سوره الرحمن، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ بَاقٍۢ...}}<ref>«آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است» سوره نحل، آیه ۹۶.</ref>، چنان که سودی که از راه [[حرام]] ([[ربا]]) به دست آید ناپایدار است: {{متن قرآن|يَمْحَقُ ٱللَّهُ ٱلرِّبَوٰا۟ وَيُرْبِى ٱلصَّدَقَـٰتِ وَٱللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}<ref>«خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref> مقصود از بقیّة [[الله]] در [[آیه]] یاد شده<ref>{{متن قرآن|بَقِيَّة ٱللَّهِ خَيْرٌۭ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ وَمَآ أَنَا۠ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍۢ}} «برنهاده خداوند برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم» سوره هود، آیه ۸۶.</ref> [[سود]] حلالی است که پس از رعایت پیمانه صحیح و دقیق باقی می‌‌ماند<ref>الکشاف، ج ۲، ص۴۱۸ ـ ۴۱۹؛ مجمع‌‌البیان، ج ۵، ص۲۸۶؛ المیزان، ج ۱۰، ص۳۶۴.</ref>، از این رو [[مال]] باقی مانده و متمایز از حرام به «الله» اضافه گشته و چنین اضافه‌‌ای حاکی از نوعی [[شرافت]] و [[ارزش]] است<ref>الکشاف، ج ۲، ص۴۱۸ ـ ۴۱۹؛ التحریر والتنویر، ج ۱۲، ص‌‌۱۳۹ ـ ۱۴۰.</ref>. برخی گفته‌‌اند: مراد از بقیه‌‌الله یا [[مالی]] است‌‌که در [[دنیا]] در دست شخص می‌‌ماند یا [[ثواب]] [[خدا]] (که در [[آخرت]] به او می‌‌رسد) یا [[خشنودی]] خداست (که نصیب وی می‌‌گردد) و در هر سه صورت [[بقیة الله]] خیر است؛ زیرا اگر مراد از بقیة‌‌الله [[مال]] باشد خیر بودن آن از این روست که چنین شخصی که در [[داد و ستد]] خویش به [[سود]] [[حلال]] بسنده می‌‌کند، مورد [[اعتماد]] [[مردم]] واقع می‌‌شود و [[معامله]] او رونق یافته، از این راه درهای روزی بر روی او گشوده می‌‌شود و اگر آن را بر [[ثواب]] [[اخروی]] حمل کنیم، روشن است که [[دنیا]] و آنچه در آن است فانی می‌‌شود و ثواب و [[اجر]] اخروی، جاوید و از این جهت خیر است و اگر آن را به [[خشنودی خداوند]] معنا کنیم خیر بودن [[بقیة اللّه]] نیازی به توضیح ندارد<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۸، ص۴۲.</ref>. برخی [[محققان]]، «بقیة‌‌الله» را در [[آیه]] یاد شده به [[قسط و عدل]] [[تفسیر]] کرده و گفته‌‌اند: [[خدای سبحان]] مال را [[زینت]] [[زندگی دنیا]] می‌‌داند<ref>{{متن قرآن|الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلا}} «دارایی و پسران زیور زندگی دنیایند و کارهای ماندگار شایسته در نزد پروردگارت در پاداش و امید (به آینده) بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۶.</ref>؛ اما قسط و عدل را جزو بقیة‌‌الله و [[باقیات صالحات]] دانسته، می‌‌فرماید: اگر قسط و عدل را رعایت کنید [[عدل الهی]] زنده می‌‌شود و این برای شما بهتر است و‌‌ می‌‌ماند<ref>تفسیر موضوعی، ج ۷، ص۲۱۲ ـ ۲۱۳.</ref>. [[مفسران]] به معانی دیگری نیز مانند [[اطاعت]] و [[انقیاد]]، [[رزق]]، موجود [[مبارک]] و [[ارزشمند]] و [[رحمت]] و فضل اشاره‌‌کرده‌‌اند<ref>جامع‌‌البیان، مج‌‌۷، ج ۱۲، ص۱۳۱ - ۱۳۲؛ مجمع‌‌البیان، ج ۵، ص۳۲۱؛ الکشاف، ج ۲، ص‌‌۴۱۸.</ref>. به نظر می‌‌رسد همه این موارد از باب بیان مصداق باشد و از این رو بر آنها [[بقیة الله]] اطلاق شده است و آیه مورد بحث<ref>هود آیه ۸۶</ref> گرچه در مورد خاصی نازل شده؛ اما با توجه به [[جامعیت]] و گستردگی ویژه [[قرآن]] می‌‌توان بقیّة [[الله]] را بر هر وجود سودمند و [[پایداری]] که از سوی [[پروردگار]] برای [[بشر]] مانده و مایه رحمت و خیر و [[سعادت]] او شده باشد به کاربرد، از این رو [[انبیای الهی]]، [[امامان]] و [[رهبران دینی]] می‌‌توانند‌‌از بارزترین مصادیق «بقیة‌‌الله» باشند، چنان‌‌که در [[جوامع روایی]] بر ائمه‌‌طاهرین{{ع}} تطبیق شده است<ref>بحارالانوار، ج ۴۶، ص۲۶۴؛ ج ۲۴، ص۲۱۱.</ref> و چون حضرت [[ولیّ عصر]]{{ع}} [[آخرین امام]] و تنها بازمانده [[انبیا]] و امامان و [[آخرین ذخیره الهی]] و یگانه [[حجت خداوند]] در روی [[زمین]] برای [[حفظ]] [[جوامع انسانی]] و از بهترین مصداقهای [[اسمای حسنای الهی]] و مظاهر [[قسط و عدل]]<ref>تفسیر موضوعی، ج ۷، ص۲۱۳.</ref> است، می‌‌تواند از روشن‌‌ترین مصادیق «بقیّة اللّه» به شمار آید. [[گواه]] این مدعا آن است که‌‌افزون بر [[ادعیه]] و [[زیارات]]، در [[روایات]] فراوانی، از آن حضرت به «بقیّة اللّه» تعبیر شده است؛ امام‌‌صادق{{ع}} فرمود: هرگاه خواستید به او خطاب کنید بگویید: {{متن حدیث|اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّهَ اللَّهِ}}. سپس به [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ}} [[استشهاد]] فرمودند<ref>الکافی، ج ۱، ص۴۱۱ ـ ۴۱۲.</ref>. بر پایه روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} اولین جمله‌‌ای که [[امام زمان]]{{ع}} [[هنگام ظهور]] بر زبان می‌‌آورند آیه شریفه {{متن قرآن|بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ}}. است و آنگاه می‌‌فرمایند: {{متن حدیث|أنا‌‌بقیّة اللّه و حجّته و خلیفته}} منم آنچه [[خداوند]] برای شما باقی گذارده و [[حجت]] و [[خلیفه]] او»<ref>الصافی، ج ۲، ص۴۶۸؛ کنزالدقائق، ج ۶، ص۲۲۶.</ref>.<ref>[[محمد حجتیان|حجتیان، محمد]]، [[بقیة الله - حجتیان (مقاله)|مقاله «بقیة الله»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۶، ص ۱۳.</ref>