رفتار با اصحاب: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} با [[یاران]] و اصحاب، سال‌ها در کنار هم بودند و در [[مشکلات]] [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] و فراز و نشیب‌های [[زندگی]] همکار هم بودند. چگونگی برخورد با اصحاب، توجه به نیازها و خواسته‌های آنان و تلاش در رفع مشکلات آنها در سیره معصومین{{عم}} الگویی [[نیکو]] برای همگان است تا در روش برقراری ارتباط با [[دوستان]] و آشنایان از آن بهره گیرند. سیره معصومین{{عم}} با اصحاب و یاران برای متولیان امور جامعه درس‌های فراوانی دارد که در برخورد با همکاران، بسیار ثمربخش خواهد بود.

== معنای واژه اصحاب ==

واژه اصحاب، جمع «صاحب» در لغت به معنی یار، معاشر، همراه، هم‌نشین، مالک و امثال آن آمده است<ref>فرهنگ بزرگ جامع نوین (ترجمه المنجد)، ج۱، واژه «صحبه»، ص۱۰۲۸.</ref>. منظور از اصحاب آن دسته از افرادی هستند که در ارتباط مستقیم با پیامبر{{صل}} و اهل بیت{{عم}} بودند و از نزدیک با ایشان [[حشر]] و نشر داشته و مدت قابل توجهی همره آنان بوده‌اند<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۸۳.</ref>.

== رفتار صمیمی با اصحاب ==

معصومین{{عم}} [[رفتاری]] ساده و بدون تشریفات با یاران خود داشتند؛ کنار هم می‌نشستند، با هم گفت‌وگو می‌کردند، در یک سفره غذا می‌خوردند، به اصحاب سر می‌زدند و [[تعالیم دینی]] را به آنان ارائه می‌دادند. [[ابوذر غفاری]] درباره [[سیره]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌گوید: [[رسول خدا]]{{صل}} مانند یکی از اصحاب میان آنان می‌نشست؛ به گونه‌ای که هرگاه بیگانه‌ای وارد می‌شد، نمی‌شناخت کدام پیامبر{{صل}} است سؤال می‌کرد<ref>سنن النبی{{صل}}، الملحقات فی معاشرته، ص۱۲۹.</ref>. این [[رفتار]]، نشان دهنده صمیمیت و [[ساده‌زیستی]] [[پیامبر]]{{صل}} است که مانند یکی از [[اصحاب]] با آنها رفتار می‌کرد<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۸۴.</ref>.

== [[موعظه]] اصحاب ==

پیامبر{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} همیشه اصحاب را به [[اخلاق]] و رفتار نیکو با [[مردم]] [[دعوت]] می‌کردند و شیوه برخورد درست با مردم را به آنها یاد می‌دادند. [[کمیل بن زیاد نخعی]] می‌گوید: همراه [[امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب]]{{ع}} در [[مسجد کوفه]] بودم. [[نماز]] عشا را که به جای آوردیم، دستم را گرفت تا اینکه از [[مسجد]] بیرون آمدیم و آن‌قدر رفتیم تا به پشت کوفه رسیدیم. تا این هنگام حتی کلمه‌ای با من سخن نگفت. هنگامی که وارد بیابان شد، آهی کشید و فرمود: «ای [[کمیل]]! این [[دل‌ها]] چون ظروف‌اند و بهترین آنها پر ظرفیت‌ترین آنهاست. آن‌چه را می‌گویم از من به یاد بسپار. مردم سه دسته‌اند: عالم ربانی، آموزنده در مسیر [[رستگاری]] و مگسان [[فرومایه]] که در پی هر صدایی روانند و با هر بادی به سویی می‌گرایند، به [[نور]] [[دانش]] روشنی نمی‌گیرند و به بنیادی [[استوار]]، [[پناه]] نمی‌جویند»<ref>{{متن حدیث|يَا كُمَيْلُ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا احْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ: النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ}}؛ تحف العقول، ص۱۸۹.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۸۵.</ref>

== کوشش برای حل مشکلات اصحاب ==

هرگاه [[صحابه]] دچار گرفتاری می‌شدند، پیامبر{{صل}} و اهل بیت{{عم}} به سراغ آنها می‌رفتند و از ایشان حمایت می‌کردند. [[جابر بن عبدالله انصاری]] [[روایت]] می‌کند که در یکی از [[جنگ‌ها]]، شترم از رفتن بازماند تا [[رسول خدا]]{{صل}} به من رسید و شترم را به رفتن واداشت و با هم [[حرکت]] کردیم. در بین راه پیامبر{{صل}} از زندگی‌ام پرسید، در پاسخ عرض کردم: به تازگی [[ازدواج]] کرده‌ام، پدرم نیز از [[دنیا]] رفته که وامی بر عهده دارد. هفت [[خواهر]] را نیز [[سرپرستی]] می‌کنم. آن حضرت فرمود: در [[مدینه]] نزد من بیا. پس از ورود به مدینه به محضرش شرفیاب شدم. آن حضرت بهای شترم را پرداخت و مقداری طلا نیز برای [[خرج]] [[زندگی]] خود و خواهرانم عطا فرمود. هنگام چیدن خرما نیز تشریف آورد و وام پدرم را ادا کرد و به اندازه خرج زندگی، برایمان گذاشت<ref>بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۳۳.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۸۵.</ref>

== تلاش برای رفع نیاز [[اصحاب]] ==

[[سیره معصومین]]{{عم}} همیشه بر دستگیری [[نیازمندان]] و به ویژه اصحاب بوده است. هر گاه اصحاب نیاز [[مالی]] پیدا می‌کردند، خدمت آن بزرگواران می‌رسیدند و کمک‌های لازم را دریافت می‌نمودند. «[[مفضل بن قیس بن رمانه]]» می‌گوید: نزد [[ابی عبدالله]]{{ع}} رفتم از [[روزگار]] و بعضی [[مشکلات]] [[زندگی]] نزد آن حضرت [[شکایت]] بردم. و از او التماس [[دعا]] کردم. به کنیز فرمود: کیسه‌ای را که ابوجعفر برای ما فرستاد، بیار. کسیه را حاضر کرد. آن‌گاه فرمود: در این کیسه چهارصد دینار است؛ با آن روزگارت را اداره کن. عرض کردم: فدایت شوم، منظور کمک نداشتم، بلکه خواستم برایم دعا کنید. فرمود: دعا را هیچ‌گاه ترک نکن<ref>بحار الانوار، ج۴۷، ص۳۴.</ref>.

[[صفوان جمال]] [[روایت]] کرده است: نزد [[امام صادق]]{{ع}} حضور داشتم که مردی از اهالی [[مکه]] وارد شد و از آن حضرت تقاضا کرد که در کرایه وسیله [[سفر]] به او کمک کند. چون این کار به [[حرفه]] من مربوط می‌شد، [[امام]] فرمود: برخیز و برادرت را [[یاری]] کن. عرض کردم: جانم فدایت! آماده [[همکاری]] هستم. با او رفتم و [[خداوند]] وسیله را مهیا ساخت. دوباره به [[منزل]] امام برگشتم. پرسید: چه کردی؟ پاسخ دادم: نیازش برطرف شد. آن‌گاه فرمود: {{متن حدیث|أَمَا إِنَّكَ أَنْ تُعِينَ أَخَاكَ الْمُسْلِمَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَوَافِ أُسْبُوعٍ بِالْبَيْتِ مُبْتَدِئاً}}<ref>اصول کافی، ج۲، ص۱۵۸.</ref>؛ «این کار از هفت بار [[طواف]] [[کعبه]] نزد من [[برتر]] است»<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۸۷.</ref>.

== [[رعایت عدالت]] میان [[اصحاب]] ==

[[عدالت]] خواسته هر [[انسان]] است و هر [[انسانی]] [[انتظار]] دارد که به او [[ظلم]] نشود. [[معصومین]]{{عم}} مجریان عدالت در [[جامعه]] بودند. آنان نه تنها در امور مهم زندگی اجتماعی، در نشست‌های عمومی با [[یاران]] و گفت‌وگوی با آنان که حتی در نگاه کردن به آنها نیز عدالت را رعایت می‌کردند. [[جمیل بن دراج]] از [[امام صادق]]{{ع}} نقل کرده است: «پیامبر{{صل}} نگاهش را بین اصحاب تقسیم می‌نمود و به [[طور]] مساوی به همه نگاه می‌کرد»<ref>{{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَيْنَ أَصْحَابِهِ فَيَنْظُرُ إِلَى ذَا وَ يَنْظُرُ إِلَى ذَا بِالسَّوِيَّةِ}}؛ سنن النبی{{صل}}، ص١٠١.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۸۹.</ref>

== توجه به مسائل [[خانوادگی]] اصحاب ==

گاه [[اختلاف]] خانوادگی برای اصحاب پیش می‌آمد و خدمت پیامبر{{صل}} می‌رسیدند تا از آن حضرت، [[راهنمایی]] بخواهند، پیامبر{{صل}} همواره به سازگاری با همسر و رعایت [[تقوای الهی]] توصیه می‌کرد؛ چنان که درباره [[زید بن حارثه]] نقل شده است که بارها نزد [[رسول خدا]]{{صل}} آمد و از همسرش، [[زینب]] [[شکایت]] کرد و هر بار [[پیامبر]]{{صل}} به او می‌فرمود: [[تقوا]] پیشه کن و با [[همسر]] خود بساز<ref>المیزان، ج۱۶، ص۲۲۷.</ref>. [[زندگی]] [[خانوادگی]] جز با [[سازش]] و گذشت دوام نمی‌آورد. برای استمرار زندگی [[زناشویی]] [[زن]] و شوهر باید با هم بسازند و خطاهای یکدیگر را نادیده انگارند و با [[سعه صدر]] برخورد نمایند. پیامبر{{صل}} نیز بر همین اساس، همواره [[زید بن حارثه]] را به سازگاری و [[خوش‌رفتاری]] با همسرش [[دعوت]] می‌کرد و به او می‌فرمود: «با همسرت زینب بساز تا مبادا زندگی‌ات از هم بپاشد»<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۹۰.</ref>.

== ایجاد [[وحدت]] میان [[اصحاب]] ==

یکی از کارهای مهم پیامبر{{صل}} در [[مدینه]]، ایجاد [[اخوت]] و [[برادری]] میان اصحاب و به خصوص دو طایفه [[اوس و خزرج]] و [[مهاجر]] و [[انصار]] بود. [[علی بن ابراهیم]] در تفسیرش آورده است: رسول خدا{{صل}} میان اصحاب، ایجاد اخوت کرد. از آن پس اگر یکی از اصحاب در [[جنگ]] شرکت می‌کرد، کلید خانه‌اش را به [[برادر دینی]] خود می‌داد و می‌فرمود: هر چه می‌خواهی بردار و استفاده کن. اما اصحاب چون به آن کار [[عادت]] نکرده بودند، حاضر به استفاده از [[خانه]] برادرشان نبودند تا آنجا که غذای موجود در خانه، [[فاسد]] می‌شد. آن‌گاه [[آیه]] نازل شد و [[خداوند]] فرمود: عیبی بر شما نیست در این که دسته جمعی غذا بخورید یا به صورت پراکنده و [[تنهایی]]. [[شیخ حر عاملی]] در [[تفسیر]] این آیه می‌گوید: وقتی کلید در [[اختیار]] داشتید، چه صاحب خانه حاضر باشد یا نباشد، می‌توانید از خوراکی‌های موجود استفاده کنید<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۵۳۱.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۹۰.</ref>

== عزت‌بخشی به [[اصحاب]] ==

امام صادق{{ع}} فرمود: یکی از [[اصحاب پیامبر]]{{صل}} دچار تنگنای [[مالی]] شدیدی شد. نزد [[پیامبر]]{{صل}} رفت تا از او کمک بخواهد؛ اما پیش از ابراز نیاز، [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «هر کس از ما چیزی بخواهد، عطا خواهیم کرد ولی اگر [[عزت نفس]] پیشه کند، [[خدا]] بی‌نیازش می‌سازد»<ref>{{متن حدیث|مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ وَ مَنِ اسْتَغْنَى أَغْنَاهُ اللَّهُ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۱۱۲.</ref>. آن مرد خود را مخاطب پیامبر{{صل}} [[احساس]] کرد و نیازش را ابراز نکرد. [[روز]] دوم و سوم نیز این اتفاق تکرار شد. [[برخورد پیامبر]]{{صل}} او را به [[فکر]] [[کسب و کار]] انداخت و با [[قرض]] کردن تیشه‌ای به هیزم‌شکنی مشغول شد و کم‌کم زندگی‌اش را سروسامان داد. روزی حضور پیامبر{{صل}} آمد و داستان خود را تعریف کرد. حضرت نیز سخن آن روز خود را تکرار کرد<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۹۱.</ref>.

== زمینه‌سازی [[ازدواج]] اصحاب ==

روزی [[مقداد]] با [[عبدالرحمان بن عوف]]، کنار هم نشسته بودند. عبدالرحمان گفت: ای مقداد! چرا ازدواج نمی‌کنی؟ مقداد پاسخ داد: تو دختر خود را به [[عقد]] من درآور. عبدالرحمان [[غضبناک]] شد و با او [[خشونت]] و [[درشتی]] کرد. سپس [[شکایت]] او را نزد [[پیامبر]]{{صل}} برد. حضرت فرمود: ای مقداد! نگران نباش، من خودم به تو می‌دهم. آن‌گاه دختر عموی خود، «ضباعه»، دختر [[زبیر بن عبدالمطلب]] را به [[ازدواج]] او درآورد<ref>مکارم الاخلاق، ص۱۹۷.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|إن رسول الله{{صل}} زوج [[المقداد]] بن [[الاسود]] ضباعة إبنة الزبير ابن [[عبد المطلب]]}}<ref>وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۵.</ref>؛ «[[رسول خدا]]{{صل}} ضباعه دختر زبیر بن عبدالمطلب را به [[عقد]] [[مقداد]] [[اسود]] درآورد»<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۹۳.</ref>.

== [[مشورت]] با اصحاب ==

مشورت، [[انسان]] را در یافتن راه مناسب کمک می‌کند و در [[موفقیت]] انسان مؤثر است. [[سیره معصومین]]{{عم}} همواره بر مشورت و نظرخواهی از اصحاب و همراهان بوده است؛ همان‌گونه که [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در برخی از [[جنگ‌ها]] مانند [[جنگ احد]]، [[خندق]]، [[بنی‌قریظه]] و [[بنی‌نضیر]] با اصحاب مشورت کرد و سپس تصمیم گرفت<ref>مغازی، ج۲، ص۳۵۸.</ref>. پس از [[فتح مکه]]، قبل از آن‌که [[سپاهیان اسلام]] وارد [[شهر]] شوند، خبر آوردند که [[ابوسفیان]] تقاضای [[ملاقات]] با رسول خدا{{صل}} را دارد. پیامبر{{صل}} اصحاب و اطرافیان نزدیک را جمع کرد و با آنها پیرامون این ملاقات به مشورت و گفت‌وگو پرداخت<ref>شورا در قرآن و حدیث، به نقل از صحیح مسلم، ج۵، ص۱۷۰.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۹۴.</ref>

== [[عیادت]] از [[اصحاب]] ==

[[رسول خدا]]{{صل}} از [[سلمان فارسی]] عیادت کرد و هنگام برخاستن به او فرمود: «ای [[سلمان]]! خداوند [[بیماری]] را از تو بردارد و [[گناهان]] تو را ببخشد، [[دین]] تو را [[حفظ]] کند و [[جسم]] تو را تا پایان [[عمر]] سالم نگه دارد»<ref>{{متن حدیث|يَا سَلْمَانُ كَشَفَ اللَّهُ ضُرَّكَ وَ غَفَرَ ذَنْبَكَ وَ حَفِظَكَ فِي دِينِكَ وَ بَدَنِكَ إِلَى مُنْتَهَى أَجَلِكَ}}؛ مکارم الاخلاق، ص۳۴۶.</ref>. [[صعصعة بن صوحان]] می‌گوید: [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از من عیادت کرد و به من فرمود: «توجه داشته باش، نباید عیادتم را مایه [[فخر]] و [[مباهات]] بر قومت قرار دهی و اگر طایفه‌ات را بر امری [[متحد]] دیدی، نباید از آن خارج گردی؛ چراکه هیچ کس از قومش بی‌نیاز نیست و هرگاه فردی از طایفه خود کنار گیرد، دیگران از آن [[سوء استفاده]] می‌کنند و به [[اختلاف]] میان آنها دامن می‌زنند»<ref>{{متن حدیث|انْظُرْ فَلَا تَجْعَلَنَّ عِيَادَتِي إِيَّاكَ فَخْراً عَلَى قَوْمِكَ وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ فِي أَمْرٍ فَلَا تَخْرُجْ مِنْهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ بِالرَّجُلِ غِنًى عَنْ قَوْمِهِ إِذَا خَلَعَ مِنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً يَخْلَعُونَ مِنْهُ أَيْدِيَ كَثِيرَةٍ}}؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۴۸.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۹۵.</ref>