هدایت‌گری امام حسین: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[تاریخ]] تحولات و انقلابات بشری گاهی مصلحانی به ظهور می‌‌رسیدند که با قصد [[خیرخواهی]] و [[اصلاح]]، پیش از هر چیز به سراغ [[حکومت]] و دستگاه [[فاسد]] [[حاکم]] می‌‌رفته‌اند و با به راه انداختن [[جنگ]] مسلحانه به سرنگونی آن [[اقدام]] می‌‌کرده‌اند. آنان بر این [[باور]] بوده‌اند که برای ایجاد [[اصلاحات]] در [[جامعه]] باید از بالا به پایین شروع کرد و ابتدا [[حکومت فاسد]] را از میان برداشت و آنگاه به اصلاحات، در سطح و عمق جامعه اقدام کرد. چنین سیری در اصطلاح [[سیاسی]] «کودتا»<ref>فرهنگ عمید.</ref>. نام دارد. البته همه کودتاها با این انگیزه و بر این اساس واقع نشده و نمی‌شود. این شیوه گرچه ممکن است زودتر به [[تغییر]] [[رژیم]] بینجامد، ولی چون در [[مردم]] آمادگی برای اصلاحات نبوده و کار عمیق [[فرهنگی]] بر روی آنان صورت نگرفته است، چه بسا حکومت جدید در این راه دراز و پرپیچ و خم از [[همراهی]] و مساعدت مردم بی‌بهره بماند و چون [[نظارت]] مردمی بر عملکرد و سیاستهای [[دولت]] در چنین فرضی وجود ندارد، رفته رفته [[دستگاه حکومت]] آرمانهای خود را تغییر داده و به [[فساد]] گراید، و حرکت اصلی که با [[هدف]] اصلاحی به وقوع پیوسته است در وصول به آن با ناکامی مواجه گردد. در برابر این دسته، گروه بسیاری از [[مصلحان]] که عمیق به مسایل می‌‌نگرند و با دیدی ژرف به هدف خود و راههای وصول بدان می‌‌اندیشند، مسیری دیگر می‌‌پیمایند و برای چنین حرکتی کمتر [[سرمایه‌گذاری]] و صرف وقت و انرژی می‌‌کنند. آنان به اصلاحات از پایین به بالا [[معتقد]] و به [[فرهنگ‌سازی]] و زمینه پردازی به عنوان عامل اصلی دگرگونیهای [[اجتماعی]]، فرهنگی، سیاسی و [[اقتصادی]] و غیر آن، توجهی تام دارند. چنین شیوه ای هم مساعدت و پشتوانه مردم را با [[اهداف حکومت]] جدید تضمین می‌‌کند و هم به واسطه وجود [[نظارت عمومی]]، از فساد دستگاه دولتی ممانعت به عمل می‌‌آورد. حرکت‌های اصلاحی [[پیامبران الهی]] تماماً از همین شیوه [[پیروی]] می‌‌کرده است و حتی در رفتن به سراغ کسی همچون [[فرعون]] نیز، در آغاز عنصر [[فرهنگی]] و [[تبلیغی]] در کار بوده است. [[قرآن کریم]] در نقل خطاب [[خداوند]] به [[حضرت موسی]] و [[هارون]] می‌‌فرماید: {{متن قرآن|اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى}}<ref>«به سوی فرعون بروید که او سرکشی کرده است * و با او به نرمی سخن گویید باشد که او پند گیرد یا بهراسد» سوره طه، آیه ۴۳-۴۴.</ref>؛<ref>سید بن طاووس، لهوف، چاپ قدیم، ص۲۰.</ref>. به سوی فرعون که [[طغیان]] کرده است بروید سپس با او سخنی نرم و ملایم بگویید شاید به خود آمده یا از [[عاقبت]] کار خود بترسد». [[منطق قرآن]] در باب ایجاد [[عدالت]]، رویکرد به [[مردم]] است و این [[وظیفه]] به خود آنان متوجه شده است تا با [[فرهنگ‌سازی]] و روشنگری‌های [[انبیاء]]، خود آنها به برپایی [[قسط]] و عدالت [[اقدام]] کنند. قرآن کریم در این باره می‌‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ}}<ref>«ما پیامبرانمان را با برهان‌ها (ی روشن) فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند و (نیز) آهن را فرو فرستادیم که در آن نیرویی سخت و سودهایی برای مردم است و تا خداوند معلوم دارد چه کسی در نهان، (دین) او و پیامبرانش را یاری می‌کند؛ بی‌گمان خداوند توانمندی پیروزمند است» سوره حدید، آیه ۲۵.</ref>.

# فشار و [[ظلم فراگیر]] [[دستگاه حکومت]] بر [[مردم]]،

# [[آگاهی]] و بیداری عمومی.

 

و با فقدان هر یک، انقلابی به طور همه جانبه و گسترده صورت نمی‌گیرد؛ زیرا اگر در جامعه، ستم فراگیر و [[حکومت]] ظالمی حاکم نباشد، مردم نیازی به [[تغییر]] اوضاع نمی‌بینند و آن را تحصیل حاصل می‌‌دانند. در چنین جامعه ای [[نظام حاکم]] از سوی مردم [[تهدید]] نمی‌شود، گرچه ممکن است تهدید خارجی وجود داشته باشد. وجود ستم و [[بی‌دادگری]] هم بی‌آنکه بر روی [[افکار]] مردم کار [[فرهنگی]] شود و اذهان خفته بیدار شود و آگاهی عمومی نسبت به وضعیت موجود و نیز آنچه باید باشد و مطلوب است پدید نیاید، برای پیدایش انقلابی فراگیر و دامن گستر، کافی نخواهد بود. در چنین وضعیتی، گرچه ممکن است گروهی با بهره جویی از زمینه‌های موجود به کودتایی برانداز دست زنند و از سوی مردم نیز در برابر آنان مقاومتی صورت نگیرد، ولی چنین مسأله ای اساساً از موضوع بحث ما خارج است و سخن ما بر سر نهضتی مردمی و فراگیر است. و لذا از این زاویه نیز [[امام حسین]]{{ع}} [[فرهنگ‌سازی]] و آگاهی دهی عمومی را در دستور کار خود قرار داده و عمیقاً بدان پرداخته است؛ زیرا گذشته از اینکه وصول به [[اصلاحات]] با [[همراهی]] و [[هماهنگی]] و [[حمایت مردم]] موفق‌تر و میسرتر است و اصلاحات عمیق و [[پایدار]] را باید از خود [[مردم]] شروع و به وسیله خود آنان ادامه داد، تحقق خارجی و عینی [[انقلاب]] نیز بی‌وجود کار [[فرهنگی]] و [[بیداری]] مردم عملی نخواهد بود<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.

دیگر اثری از [[حقیقت]] دین نمانده و همچون محتضری ماند که به پایان [[عمر]] خود نزدیک است. البته تعبیر به «مثل» در این جمله مؤیدی برای احتمال دوم است؛ زیرا بنا بر احتمال نخست حکومت شخص یزید مصیبتی برای [[اسلام]] معرفی می‌‌شود و زمامداری خاص او که در آن [[زمان]] امت اسلامی بدان دچار شده بود خطری برای [[اساس دین]] و [[عدالت]] به شمار می‌‌رود، ولی بنابر معنای دیگر مایه [[نگرانی]]، رسیدن وضعیت جامعه در ابعاد فرهنگی اجتماعی [[اخلاقی]] به سر حدی است که زمامداری همانند یزید [[هنجار]] اجتماعی شود و به تعبیر دیگر بنابر احتمال دوم، اصل جریان، مورد اعلام خطر است نه حکومت شخص یزید. در هر صورت این زخمی عمیق و دردناک بود که بر [[قلب]] اسلام نشسته بود و آن را [[تهدید]] به [[مرگ]] می‌‌کرد. بزرگترین [[اقدام]] [[امام حسین]]{{ع}} در [[قیام]] خود این بود که با فریادها و پیامها و سخنان بیدارگر و مهیّج خود که سطر به سطر آن را با [[خون]] [[مقدس]] خود و [[یاران]] وفادارش ثبت کرد توانست با یک هنجار بنیان برانداز به [[مبارزه]] ای عمیق و پردامنه بپردازد تا برای همیشه [[امت]] [[محمدی]]{{صل}} را از [[سقوط]] و [[ارتجاع]] به دوران [[جاهلی]] باز دارد<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.

در [[مبارزه]] بر ضد [[قدرت]] [[حاکم]] نخستین بارقه ای که به [[ذهن]] می‌‌زند این است که این [[قیام]] برای [[کسب قدرت]] و دست یافتن به [[ریاست]] و [[زندگی]] دنیاست. قطعاً چنین توهمی نسبت به [[نهضت حسینی]]{{س}} بی‌مورد است، ولی دستگاه [[تبلیغاتی]] [[بنی امیه]] به گونه ای قوت یافته بود که [[قادر]] بود تا حدود زیادی با تأثیرگذاری بر [[افکار]] و اذهان عمومی، آنان را فریفته و نسبت به این قیام [[مقدس]] بدبین سازد، گذشته از اینکه وقتی حادثه ای در پیچ و خم حوادث و گذارتاریخ قرار می‌‌گیرد، گرد و غبار شیطنتها، عداوتها و نامردمی‌ها چه بسا چهره [[ناب]] آن را زیر لایه‌های ضخیم خویش برد و مانع درخشندگی و [[روشنایی]] آن شود؛ لذا جلودار قیام باید از همان آغاز به طور شفاف [[هدف]] از قیام خود را بازگو کرده و راه را بر هر گونه [[تحریف]] مسدود کند. با بررسی [[سخنان امام حسین]]{{ع}} در طول [[نهضت]] خود دو گونه هدف از این قیام خونین به دست می‌‌آید، که در هر مورد به تناسب موقعیتها و اوضاع ویژه خود به تبیین آن پرداخته است. این دو نوع هدف عبارتند از: ۱- هدف ثابت و استراتژیک، ۲- هدفهای مرحله ای و تاکتیکی<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.  

هدف ثابت و مستمر [[امام حسین]]{{ع}} که در سرتاسر [[حیات]] خود آن را چه به عنوان [[امام]] [[مسلمانان]] در دوره [[امامت]] و چه به عنوان [[انسانی]] برجسته و [[مطیع]] [[الهی]] در حیات پدر و [[برادر]] خود دنبال می‌‌کرده است، برپایی و حیات [[دین]] در [[جامعه]] بوده است و در راه وصول به آن از هیچ [[اقدام]] و [[جهادی]] فروگذار نمی‌کرده است و این رشته ای است که همه [[امامان معصوم]]{{ع}} را به هم پیوند داده است. [[حضرت رضا]]{{ع}} در فرازی از [[حدیثی]] که در [[شأن امام]] بیان کرده‌اند می‌‌فرمایند: {{متن حدیث|...الإمام أمین اللَّه فی خلقه و حجّته علی عباده و خلیفته فی بلاده و الدّاعی الی اللَّه و الذّاّب عن حرم اللَّه...}}؛<ref>اصول کافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج ۱، ص۲۰۰.</ref>. [[امام]] [[امین الهی]] بین [[مردم]] و [[حجّت]] [[خداوند]] بر بندگانش و [[جانشین]] او در سرزمینها و شهرهایش و دعوتگر [[مردمان]] به سوی [[خدا]] و مدافع از [[حریم]] [[الهی]] است». مطابق این [[حدیث]]، مقصد اصلی هر امامی، [[هدایت]] [[افکار]] و مصون ماندن حریم الهی است که بدین منظور به اقدامهای مناسب دست می‌‌زدند. اینکه بسیاری در ارزیابی [[هدف]] [[حسینی]] به راههای مختلف رفته‌اند و در این ارزیابی دچار مشکل شده‌اند، همین است که آنها گاهی اهداف تاکتیکی آن حضرت را به جای هدف استراتژیک او پنداشته‌اند، ولی آن را همخوان با تمامی مراحل [[نهضت]] آن حضرت نیافته‌اند و این خود از لغزشگاههای اساسی در بررسی هدف این نهضت [[مقدس]] است. توجه به مقصود اصلی آن حضرت در این [[قیام]]، همچون رشته ای که تمام اجزای به ظاهر ناهمگون آن را برهم پیوند می‌‌دهد و واحدی [[منظم]] و همدفمند را به وجود می‌‌آورد، ما را از ابتلای به تحلیلهای یکجانبه و عقیم در این باره باز می‌‌دارد، و همین هدف ثابت است که [[انقلاب حسینی]] را به مواضع و اقدام‌های سایر [[امامان]]{{عم}} مربوط می‌‌کند که اگر هر یک از آن بزرگواران در وضعیت آن حضرت بودند، همان کار را می‌‌کردند، همان سان که اگر او نیز در اوضاع [[حاکم]] بر [[زمان]] هر یک از آنان بود همان راهی را که آنان پیمودند دنبال می‌‌کرد<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.

مطابق گزارشهای [[تاریخی]] پس از [[شهادت]] [[حضرت امام حسن]]{{ع}} [[مردم عراق]] از [[امام حسین]]{{ع}} خواستند تا با [[خلع]] معاویه از [[خلافت]] و [[تمرد]] در برابر او [[بیعت]] خود با آن حضرت را قبول کند. آن [[بزرگوار]] به این پیشنهاد پاسخ رد داد و به آنان یادآوری کرد که بین او و معاویه [[پیمان]] و قراری هست که نقض آن بر او جایز نیست و تا وقتی [[معاویه]] زنده است نمی‌تواند آن [[عهد]] را بشکند ولی به آنان قول داد که وقتی معاویه از [[دنیا]] رفت در این کار [[تأمل]] و [[اندیشه]] کند. <ref>محمد بن محمد بن نعمان بغدادی ملقب به شیخ مفید، ألارشاد، انتشارات بصیرتی قم، ص۲۰۰. ابی محمد عبداللَّه بن مسلم ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، مکتبه مصطفی بابی حلبی، مصر، انتشارات رضی - زاهدی قم، ص۱۶۵.</ref>. ولی در عین حال گرچه آن حضرت در [[حیات]] معاویه دست به اقدامی عملی نزد و [[نقض پیمان]] نکرد، ولی در هر [[فرصت]] مناسب از [[روشنگری]] نسبت به [[افکار عمومی]] فروگذارنمی کرد. البته این روش را آن حضرت در عصر حیات [[برادر]] ارجمندش حسن{{ع}} و همراه با او نیز دنبال می‌‌کرد<ref>بحارالانوار، ج ۴۴، ص۲۱۱.</ref> ولی پس از [[شهادت]] آن [[بزرگوار]]، این کار را با حجم بیشتر و [[شتاب]] فزونتری پی گرفت که [[نامه]] افشاگر آن حضرت به معاویه<ref>ابن قتیبه دینوری الإمامه و السیاسه، پیشین، ص۱۸۱ - ۱۸۰.</ref>. و [[سخنرانی]] مهیّج آن بزرگوار در جمع [[نخبگان]] [[امت]] در منطقه [[منا]]<ref>عبدالحسین احمد امینی نجفی، الغدیر، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج ۱، ص۱۹۹.</ref>. و غیر آن نمونه ای از آن است. [[موسی بن عقبه]] می‌‌گوید: برخی به معاویه گفتند، [[مردم]] چشم خود را به [[حسین بن علی]] دوخته‌اند؛ خوب است به او [[فرمان]] دهی تا به [[منبر]] رود و [[خطابه]] ای ایراد کند و چون زبان شیوایی ندارد بدین وسیله از چشم مردم خواهد افتاد. معاویه گفت: ما همین اندیشه را درباره برادرش حسن داشتیم و همین کار را نسبت به او کردیم ولی نتیجه آن برعکس بود و آبرویمان رفت. آنها [[اصرار]] کردند تا معاویه بدین کار [[راضی]] شد و او نیز این پیشنهاد را به [[امام حسین]]{{ع}} عرضه کرد، و ایشان نیز پذیرفتند. آن حضرت در جمع [[مردمان]] و در حضور [[معاویه]] بر [[منبر]] جلوس کرد و سخن خود را با [[حمد]] و ثنای [[خداوند]] و درود بر پیامبرش آغاز کرد.  

در همین حال کسی گفت این کیست که [[خطبه]] می‌‌خواند؟ آن حضرت این سخن را شنید و سپس فرمود: ما [[حزب]] [[پیروز]] خداییم. و ما [[عترت]] نزدیک [[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]] [[پاک]] او و یکی از دو ثقلی هستیم که [[رسول خدا]] ما را در مرتبه بعد از [[کتاب الهی]] که هیچ باطلی در آن راه ندارد و تفصیل همه چیز است یاد کرد<ref>صحیح مسلم، ج ۵، باب فضایل علی، ص۱۲۲. صحیح ترمذی، ج ۵، ص۳۲۸. مستدرک حاکم، ۳، ۱۴۸.</ref> و [[تفسیر]] آن به ما واگذار شده و ما در [[تأویل]] آن در نمی‌مانیم و [[حقایق]] آن را گرفته و دنبال می‌‌کنیم. و چون [[اطاعت]] ما فرض است، از ما [[پیروی]] و [[متابعت]] کنید؛ زیرا فرمانبرداری از ما با فرمانبرداری از خدا و رسولش مقرون شده است...<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}} «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> سپس افزود: من شما را از گوش دادن به صداهای [[شیطان]] برحذر می‌‌دارم؛ زیرا او [[دشمنی]] روشن برای شماست و گرنه همانند اولیای او خواهید بود که به آنان گفت «امروز احدی بر شما غالب نخواهد گشت و من هنگام [[سختی]] [[یار]] و [[پناه]] شما خواهم بود، تا آنگاه که [[سپاه اسلام]] و [[کفر]] رو در روی هم شدند، شیطان پا به فرار گذاشت و گفت، من از شما بیزارم». <ref>{{متن قرآن|وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} «و (یاد کن) آنگاه را که شیطان کردارهای آنان را (در چشمشان) آراست و گفت: امروز هیچ‌یک از مردم بر شما پیروز نخواهد شد و من پناه‌دهنده شمایم و چون دو دسته رویاروی شدند پشت کرد و گفت: من از شما بیزارم، من چیزی می‌بینم که شما نمی‌بینید، من از خداوند می‌هراس» سوره انفال، آیه ۴۸.</ref>. وقتی [[سخن امام]]{{ع}} به اینجا رسید [[معاویه]] که بر موقعیت و [[حکومت]] خود [[احساس]] خطر می‌‌کرد رو به آن حضرت کرد و گفت: «ای اباعبداللَّه، کافی است و [[پیام]] خود را رساندی». <ref>بحارالانوار، ج ۴۴، ص۲۰۵ - ۲۰۶.</ref>. مثل همین جریان برای فرزندش یزید با [[حضرت سجاد]]{{س}} تکرار شد. زمانی که در حضور یزید و [[اهل شام]] پس از [[شهادت]] پدر بزرگوارش بر [[منبر]] رفت و حسین وار سخن گفت و یزید [[خطابه]] او را با [[اذان]] [[مؤذن]] قطع کرد<ref>بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۳۹.</ref>.<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.

# تغییرات شکلی و رفورمی در مقابل [[انقلاب]] و تغییرات بنیادین  

# در اصطلاح سیاسی معاصر، به معنای هماهنگ کردن سیاستها و عملکردها در زمینه‌های مختلف با ارزشها و آموزه‌های [[لیبرالیسم]].  

# و در مفهوم [[اسلامی]] آن، زدودن پایه‌ها و نشانه‌های [[ستم]] و [[عبودیت]] غیر [[خدا]] و [[گسترش عدالت]] [[حقیقی]] بر مبنای [[حقوق]] [[واقعی]] [[انسان]]، در پرتو [[وحی الهی]] و [[عقل]] بشری. بی‌گمان مقصود آن حضرت از این واژه چیزی جز مفهوم اخیر آن نیست.  

۳. از ظاهر [[کلام]] برمی آید که آن حضرت علت غایی را [[طلب]] اصلاح دانسته و [[امر به معروف و نهی از منکر]] را راهکار وصول به آن می‌‌داند و این گذشته از تأکید بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر به ویژه در مورد فساد حاکمان برای وصول به اصلاحات، بیانگر این است که همچنان که طلب اصلاح به عنوان مسأله ای اجتماعی، سیاسی مطرح است، امر به معروف و نهی از منکر در [[سیاق]] آن نیز محتوای سیاسی و اجتماعی دارد نه معنای فردی. باز آن حضرت در بیانی دیگر [[هدف]] خود از [[قیام]] را چنین بازگو کرده است: {{متن حدیث|اَللّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَا کَانَ مِنَّا تَنافُساً فِی سُلْطان، وَ لا التماساً مِنْ فُضُولِ الْحُطامِ، وَ لکِنْ لِنَرَىَ الْمَعالِمَ مِنْ دِینِکَ، وَ نُظْهِرَ الاِصْلاحَ فِی بِلادِکَ، وَ یَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبادِکَ، وَ یُعْمَلُ بِفَرَائِضِکَ وَ سُنَّتِکَ وَ أَحْکامِکَ}}؛<ref>محمد بن حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرّانی، تحف العقول، ص۱۷۰.</ref>. بار الها! تو به [[یقین]] می‌‌دانی آنچه از ما سر زده است برای سلطه‌طلبی و [[کسب قدرت]] و دست یازیدن به متاع [[دنیوی]] نبوده است، بلکه [[قیام]] ما برای ارائه نشانه‌های [[دین]] تو و پدید آوردن [[اصلاح]] در شهرهای تو بوده است و برای اینکه [[بندگان]] [[مظلوم]] و ستمدیده تو [[احساس امنیت]] و [[آرامش]] کنند و به فریضه‌ها و [[سنتها]] و [[احکام]] تو عمل شود»... نکته ای که در مورد این سخن و سخن پیشین که از آن حضرت نقل شد لازم به یادآوری است این است که مقصود از فراز نخستِ هر یک از این دو [[کلام]]، به قرینه مقابله با جمله‌ها و فرازهای بعدی کسب قدرت و [[حکومت]] برای رسیدن به تمنّیات [[نفسانی]] و ارضای [[خشم]] و [[شهوت]] به گونه متداول بین [[اهل]] دنیاست، نه حکومت و قدرتی که در [[خدمت]] [[اهداف الهی]] باشد. باری همچنان که اشاره کردیم آن حضرت در تمام مراحل حرکت خود به [[تبلیغ]] این [[هدف]] جاری و استراتژیک خود پرداخت و حتی در همان زمانی که با آمدن [[سپاه حرّ]] و گفتگوی بین او و [[امام]]{{ع}} [[بی‌وفایی]] و [[عهدشکنی]] [[مردم کوفه]] روشن شد و امام وارد مرحله تازه ای از قیام خود شد و خود را مواجه با [[شهادت]] می‌‌دید، در جمع [[اصحاب]] خود به پا خاست و پس از [[حمد]] و ثنای [[خداوند]] و [[درود]] بر جدّ گرامی‌اش [[پیامبر اکرم]]، ورود به این مرحله جدید را به اصحاب خود گوشزد کرد سپس فرمود: {{متن حدیث|اَلا تَرَوْنَ اِلَي الْحَقِّ لا يُعْمَلُ بِهِ، وَ اِلَي الْباطِلِ لا يُتَناهي عَنْهُ، لِيَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ في لِقاءِ رَبِّهِ حَقّاً حَقّاً}}؛<ref>سید بن طاووس، لهوف، ص۷۱.</ref>. آیا نمی‌نگرید که به [[حق]] عمل نمی‌شود و [[باطل]] ترک و وانهاده نمی‌شود، در این اوضاع باید [[مؤمن]] [[زندگی]] را بر خود ناگوار بداند و به [[ملاقات]] با [[پروردگار]] خود میل کند و بیندیشد».... آن [[بزرگوار]]، زندگی و [[حیات مادی]] را جز در [[سایه]] [[حق]] سزاوار نمی‌داند و چنین معیشتی را نه تنها بر خود بلکه نسبت به هر یک از [[مؤمنان]] روا نمی‌شمرد. او با این سخن نشان داد که حتی در شهادتش نیز [[احیای حق]] و امحاء [[باطل]] را جستجو می‌‌کند. در [[کوفه]] نیز [[مسلم بن عقیل]] پس از [[دستگیری]] توسط مأموران و [[سربازان]] [[ابن زیاد]] به مجلس عبیداللَّه وارد شد، او به مسلم [[سبّ]] و [[ناسزا]] گفت و او را به [[فتنه]] گری و ایجاد [[تفرقه]] بین [[مسلمانان]] متهم ساخت، آن جناب در پاسخ به او گفت: «من برای این منظور نیامدم ولی چون شما منکر را علنی ساختید و معروف را [[دفن]] کردید و بر [[مردم]]، بدون [[رضایت]] آنان [[فرمانروا]] شدید و آنها را بر [[مخالفت]] [[فرمان الهی]] وادار کردید و بین آنان بسان کسری و [[قیصر]] [[حکم]] راندید، ما آمدیم تا آنها را [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنیم و به [[حکم خدا]] و [[سنت]] پیامبرش [[دعوت]] کنیم». <ref>سید بن طاووس، لهوف، ص۴۹.</ref>. سخنان صریح و روشنگرانه [[حضرت مسلم]] پیش ابن زیاد و [[اهل]] مجلس او، چنان ابن زیاد را [[درمانده]] کرد که هیچ سخنی برای گفتن نداشت و شروع به [[ناسزاگویی]] و سبِ [[اولیای الهی]] و [[اهل بیت]] [[پاک]] [[پیامبر]]{{صل}} کرد و کلماتی بر زبان راند که به گفته جناب مسلم خود آن [[پلید]] و پدرش، سزاوار آن‌اند<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.  

# [[شهادت]]. مطابق گزارشهایی که به آن حضرت از جدّ گرامی و پدر بزرگوارش رسیده بود گرچه برای او روشن بود که [[عاقبت]] کار، چیزی جز شهادت نیست، ولی در [[مقام عمل]] و موضع‌گیری بر طبق [[تکلیف]] خود، که بر اساس اوضاع و احوال، نوع آن معین می‌‌شد [[رفتار]] می‌‌کرد. و در راستای هدف کلی خود به بیان [[حقیقت]] و [[روشنگری]] اذهان و [[افکار عمومی]] می‌‌پرداخت<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.  

سپس [[مروان]] در جواب او از روی [[استهزاء]] گفت: «اگر این گونه می‌‌اندیشی راهی درست رفتی». و این اولین عکسی العملی بود که از آن حضرت در قبال چنین پیشنهادی سر زد و پس از آن نیز همچنان که قبلاً گفتیم [[مروان حکم]] پس از این دیدار در کوچه‌های [[مدینه]] با آن حضرت [[ملاقات]] کرد و از او خواست تا با یزید دست [[بیعت]] دهد و آن حضرت با صراحت و [[قاطعیت]] تمام آن را مردود شمرد. به نقل [[شیخ مفید]]<ref>ارشاد، ص۲۰۱. ولی به نقل سید بن طاووس، در لهوف، ص۲۵ حرکت آن حضرت به سوی مکه سه شب گذشته از ماه شعبان بوده است.</ref>. جریان [[ملاقات امام]] حسین{{ع}} با ولید شب [[شنبه]] سه [[روز]] به آخر [[رجب]] [[سال ۶۰ هجری]] اتفاق افتاد و روز شنبه نزدیک [[غروب]] [[آفتاب]] بار دیگر ولید مأمورانی فرستاد تا از [[امام حسین]]{{ع}} بخواهند تا حاضر شود و برای [[یزید بن معاویه]] با ولید بیعت کند. و امام حسین{{ع}} به آنان گفت باشد تا صبح شود ببینیم چه باید کرد. و سپس شب همان روز با [[اهل بیت]] و [[فرزندان]] و فرزندان [[برادر]] خود [[امام حسن]]{{ع}} و [[برادران]] خویش به جز [[محمد بن حنفیه]]، مدینه را به سوی [[مکه]] ترک کرد. او [[شب جمعه]] در حالی که سه شب از [[ماه شعبان]] آن سال می‌‌گذشت وارد مکه شد و تا دهم [[ذی حجه]] در آن [[شهر]] ماند. و تا این [[زمان]] موضع آن حضرت [[امتناع]] از بیعت و بررسی اوضاع برای ورود به وضعیت و مرحله جدید [[نهضت]] [[مقدس]] خود بود و در طول این مدت تمام [[تبلیغات]] و سخنان روشنگر آن حضرت بر همین محور دور می‌‌زد و خود این حرکت مقدس از مدینه و [[انتخاب]] مکه بدین منظور به عنوان شهر [[امن]] [[الهی]] و مجمع عمومی [[مسلمانان]]، اقدامی روشنگرانه در جهت اعلام [[مظلومیت]] و [[ناامنی]] و نیز اعلام [[حقانیت]] راه خود و ناشایسته بودن یزید برای امر [[خلافت]] بود<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.  

در خلال حدود چهار ماه که آن حضرت در [[مکه]] اقامت داشت، بی‌وقفه از سوی [[کوفیان]] برای آن حضرت [[دعوت نامه]] می‌‌آمد و در یک [[روز]] ششصد نامه از آن [[مردم]] به دست آن حضرت رسید و مجموع آن در نوبتهای گوناگون به [[دوازده]] هزار نامه بالغ شد، و در این مدت آن [[بزرگوار]]، با کمال [[متانت]] و [[تأنّی]] به هیچ یک از آنها پاسخی نداد. <ref>لهوف، ص۲۹.</ref>. و این [[سکوت]] در دیدگاه [[اهل]] نظر بسیار پرمعنا و پررمز و [[راز]] است. او با این سکوت، هم بی‌میلی خود به حکومت را نشان داده و هم به صورتی، [[بی‌اعتمادی]] خود نسبت به مردم کوفه و سابقه [[عهدشکنی]] و [[سست]] عنصری آنها را به آنان فهمانده است و بر این اساس [[اقدام]] خود را تنها بر اساس [[اتمام حجت]] مبتنی کرده است نه بر پایه [[اعتماد]] به [[دعوت]] و [[قیام]] آنان. گذشته از اینکه [[حزم]] و [[دوراندیشی]] خویش را در قبال عوامل محرکی که هر طالب [[مقام]] و ریاستی را به [[وسوسه]] وا می‌‌دارد به نمایش گذاشته است که او از روی ناپختگی و عدم [[بصیرت]] و تحت تأثیر دعوت بی‌پایه برخی افراد و گروههای [[شورشی]] و احساساتی، به کاری ناخواسته و مجهول اقدام نکرده است، بلکه تمامی جوانب کار را سنجیده و در تعقیب آن [[هدف]] ثابت و جاری خود و بر پایه عمل به [[تکلیف الهی]]، هیچ نقطه نامعلوم و [[کوری]] برایش وجود ندارد. آخرین [[نامه]] ای که از مردم کوفه به دست آن حضرت رسید که آن را گروهی از سران [[کوفه]] نوشته و توسط دو نفر از بزرگان آن [[شهر]] به سوی آن حضرت ارسال کردند،<ref>لهوف، ص۲۹ - ۳۰.</ref>. گویا [[حجت الهی]] را بر آن حضرت تمام کرد و با همه [[علم]] و [[آگاهی]] خود مبنی بر عدم [[وفاداری]] آنان چاره ای جز جواب مثبت نداشت اکنون این [[پرسش]] مطرح است که با وجود علم آن حضرت مبنی بر عدم مساعدت اوضاع، چگونه باز به دعوت آن [[مردم]] پاسخ مثبت داد؟ در پاسخ به این سؤال، توجه به این نکته لازم است که [[امام]] و [[ولیّ]] مطلق [[الهی]] دارای دو [[شأن]] است. از یک جنبه از سایر مردم ممتاز است و از جنبه دیگر با آنان [[شریک]] است. شأن ممتاز او، همان [[مقامات معنوی]] منحصر به فرد او است، ولی از ناحیه وجهه مشترک خود، نسبت به تکلیف‌های الهی مانند سایر مردم است، و لذا [[تکلیف]] [[امامان]]{{ع}}، بر اساس [[علم عادی]] آنها تعیین می‌‌شود، نه [[دانش]] و آگاهی‌های [[غیبی]] آنان. و بر همین پایه نیز اقدام اختیاری آنها به کارهایی که شهادتشان را در پی دارد، [[تفسیر]] می‌‌شود. تو گویی بار دیگر جریان [[بیعت مردم]] با پدرش علی{{ع}} را پیش روی خود می‌‌بیند که در عین بی‌میلی و [[آگاهی]] آن حضرت بر [[پیمان شکنی]] بسیاری و [[بی‌وفایی]] و [[سرکشی]] گروهی دیگر و نامردمی‌ها و عداوتها و عدم همراهی‌ها و مساعدتهای فراوان، بر اثر [[هجوم]] [[مردم]] و [[اصرار]] آنها بر قبول [[زمامداری]] آنان، راهی جز قبول پیشنهاد آنان نداشت که خود فرمود: «{{متن حدیث|لَولا حُضُورُ الحاضِرِ، و قِيامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ الناصِرِ، و ما أخَذَ اللّه ُ عَلَى العُلَماءِ أن لا يُقارُّوا على كِظَّةِ ظالِمٍ، و لا سَغَبِ مَظلومٍ، لأَلقَيتُ حَبلَها على غاربِهِا}}؛<ref>نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، ص۵۰، خ ۳.</ref>. اگر مردم بر در [[خانه]] من هجوم نمی‌آوردند و با اعلام کمک و [[یاری]] آنان [[حجت]] بر من تمام نمی‌شد، بی‌تردید افسار شتر [[خلافت]] را بر گردنش می‌‌آویختم».... آنگاه [[امام حسین]]{{ع}} طی [[نامه]] ای به [[مردم کوفه]] که آن را به وسیله [[مسلم بن عقیل]] فرستاد و او را در آن نامه به عنوان [[معتمد]] خود و به [[نمایندگی]] از جانب خویش معرفی کرد و قول داد که اگر جناب مسلم بر آمدن آن حضرت نظر مساعد دهد، با [[شتاب]] به سوی آنها حرکت کند و در آخر نیز این جمله را اضافه کرد: {{متن حدیث|فَلَعَمْری ما الامامُ الّا الحاکمُ بالکتاب القائم بالقسط الدائن بدین الحقّ الجالِس نَفْسَه علی ذاتِ الله}}<ref>شیخ مفید، ارشاد، ص۲۰۴.</ref>.  

با وارد شدن آن [[بزرگوار]] به این مرحله، آهنگ سخنان و کلمات آن حضرت نیز متناسب با وضعیت جدید، رنگی دیگر می‌‌گیرد، و از این پس به طور وسیع به زمینه‌سازی و [[روشنگری]] و [[دعوت]] مردم به قیامی فراگیر بر ضد [[دستگاه حکومت]] یزیدی دست می‌‌زند و در همین راستا [[نامه]] ای به اشراف و رؤسای [[قبایل بصره]] می‌‌نویسد و آنان را به [[نصرت]] و کمک خود دعوت می‌‌کند<ref>بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، ج ۴۴، ص۳۳۷.</ref>. و نیز اقدامات و روشنگری‌های دیگر، که تمامی آنها در این مقطع صورت می‌‌گیرد. او با اینکه می‌‌داند نهایت کارش به کجا خواهد انجامید و خود در سخنانی که از آن حضرت نقل شده است به وضوح این موضوع را یادآور شده است<ref>لهوف، ص۵۲ - ۶۰؛ بحارالانوار، ج ۴۴، ص۳۶۴ - ۳۶۷.</ref>. و می‌‌داند که این حرکتها، در جهت [[پیروزی]] ظاهری و نظامی نتیجه ای نخواهد بخشید، ولی در عین حال، شاید به دو جهت، به این روشنگریها و [[پیام]] رسانی‌ها [[اقدام]] کرد؛ یکی استفاده از [[فرصت]] تازه برای بیدار کردن [[جامعه]] خفته [[اسلامی]] از [[خواب غفلت]] و [[جهل]] و توجه دادن آنان به تکلیفی بزرگ و ایجاد حرکت و [[شور]] و [[آگاهی]] به خطری عظیم که بنیاد [[دین]] را [[تهدید]] می‌‌کند. و دیگر اینکه تعقیب این [[هدف]] یعنی پاسخ مثبت دادن به [[دعوت مردم کوفه]] برای [[برپایی حکومت اسلامی]] و قطع ید [[بنی امیه]]، خواسته ای است که [[یاران]] زیادی می‌‌طلبد، عِدّه و عُدّه می‌‌خواهد، آن حضرت در این راه می‌‌باید با [[مراقبت]] و دقت تمام، به گونه ای عمل کند که گوئیا باید در این راه به پیروزی رسد و طوری قدم برندارد که او را به عدم [[تدبیر]] و [[درایت]] و بی‌برنامگی متهم کنند و آیندگان بگویند که اگر چنین و چنان می‌‌کرد موفق می‌‌شد<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.

از این پس دیگر سخنی و اقدامی درباره [[ولایت]] و [[زعامت]] ظاهری نیست، هرچه هست سخن از [[شهادت]] و استقبال از [[مرگ]] پرافتخار و [[امتناع]] از پذیرش [[زندگی]] همراه با [[ذلت]] و [[خواری]] است. حماسی‌ترین و بیدار کننده‌ترین [[سخنان امام حسین]]{{ع}} از این مقطع شروع می‌‌شود و تا پایان [[عمر]] [[مقدس]] و خونبارش ادامه می‌‌یابد. [[سیاست]] جدی و [[قاطع]] [[یزید بن معاویه]] بر این بود که اگر دست به [[حسین بن علی]]{{ع}} پیدا کنند جز دو راه، تمامی راه‌ها را بر آن حضرت ببندند، [[تسلیم]] بی‌قید و شرط یزید و عبیداللَّه بن زیاد و [[بیعت]] با او و دیگری پذیرش مرگ و شهادت. و این موضوع را خود آن حضرت این چنین بازگو فرموده است: {{متن حدیث|ألا وَ إنَّ الدَّعيَّ ابنَ الدَّعيِّ قَد رَكَّزَ بَينَ اثنَتينِ بَينَ السُلَّةِ وَ الذِلَّةِ وَ هَيهاتَ مِنّا الذِلَّةُ يَأبى اللّه ُ ذلك لَنا وَ رَسولُهُ وَ المُؤمِنونَ وَ حُجورٌ طابَت وَ طَهُرَت وَ أنوفُ حَميَّةٍ وَ نُفوسُ أبيَّةٍ مِن أن تُؤثِرَ طاعَةَ اللِئامِ عَلى مَصارِعِ الكِرامِ، الا انّی قد اعذرت و انذرت الا انی زاحف بهذه الاسرة علی قلّة العَدَدِ و خذلان الناصر}}؛<ref>لهوف، ص۸۶. </ref>. [[آگاه]] باشید که فرزندخوانده پسر فرزندخوانده، تنها بر یکی از دو کار [[اصرار]] ورزیده و پای می‌‌فشارد؛ یکی پذیرفتن [[شمشیر]] و دیگری قبول ذلت و چه بسیار دور است ذلت از ما! این کار را نه [[خداوند]] [[رسول]] او و نه [[مؤمنان]] و نه دامنهای [[پاک]] و [[مطهری]] که از آن برخاسته ایم، می‌‌پذیرند، همان جانهای با [[کرامت]] و نفسهای [[عزتمندی]] که به خویش [[اجازه]] نداده و نمی‌دهند که [[اطاعت]] انسان‌های [[پست]] و [[زبون]] را بر مرگ پرافتخار برگزینند، و آگاه باشید که به [[یقین]] من با این [[اهل بیت]] خود، با کمی عده و [[بی‌وفایی]] [[مردم]]، خواهیم جنگید». ظاهراً مقصود از «الدّعی ابن الدّعی» عبیداللَّه بن زیاد است؛ زیرا هم خود او و هم پدرخوانده‌اش زیاد، نسبت روشنی ندارند و او بود که مطابق نقل برخی،<ref>ارشاد، ص۲۲۹. </ref>. پیشنهاد مراجعت به [[مدینه]] و یا رفتن به [[شام]] و [[ملاقات]] با [[یزید بن معاویه]] را نپذیرفت و به [[عمر سعد]] دستور اکید داد تا یا از او برای یزید [[بیعت]] بگیرد و یا با او به [[نبرد]] برخیزد. به نظر می‌‌رسد پیشنهاد رفتن به شام ابتدا از سوی عمر سعد مطرح شده باشد و [[امام]] نیز به جهاتی آن را پذیرفته باشد و آن را از [[تسلیم شدن]] به عبیداللَّه ارجح بداند؛ زیرا ممکن بود در این خلال حوادثی رخ دهد و [[عاقبت]] کار به صورتی دیگر رقم بخورد. [[امام حسین]]{{ع}} در این سخن خود، نبرد را از دائره خود و یزید بیرون برده است و آن را [[جنگ]] [[خدا]] و [[رسول]] و دامنهای [[پاک]] و [[مؤمنان]] با صف [[شیطان]] و [[کارگزاران]] [[ذلت]] و [[پستی]] دانسته است و با منطق و عمل خود، راه پذیرش ذلت را برای همیشه بر روی [[بشر]] مسدود کرده است. جمله معروف آن حضرت که: {{متن حدیث|...إنّی لَا أرَی المَوتَ إلاّ سَعادَةً وَ لَا الحَیاةَ مَعَ الظّالِمینَ إلاّبَرَماً}}<ref>لهوف، ص۷۱. </ref>. در این مقطع صادر شده است. کوتاه سخن آنکه آن حضرت کوشید در این مرحله از [[نهضت]] [[مقدس]] خود که مقطع اصلی [[قیام]] او به شمار می‌‌رود، با رساترین کلمات و ماندنی‌ترین جمله‌ها، [[فرهنگ]] [[شهادت‌طلبی]] و [[عزتمندی]] و [[کرامت نفس]] را در قاموس بشر با [[خون]] خود ثبت کرده و راهی روشن و پرفروغ تا دامنه [[قیامت]] به روی [[جامعه انسانی]] باز کند. او با زبان [[شهادت]] خود به [[مردم]] و [[امت]] [[محمدی]] آموخت که [[اسلام]] این نیست که یزید بن معاویه می‌‌گوید و [[اسلامی]] که او [[ترویج]] می‌‌کند و بر پایه آن [[امیر مؤمنان]] می‌‌شود همانی است که با آن [[حسین بن علی]] کشته می‌‌گردد و [[خاندان پیامبر]] به [[اسارت]] برده می‌‌شود. و این بزرگترین خدمتی بود که [[خون حسین]]{{ع}} به [[اسلام]] کرد و برای همیشه آن را از خطر [[انحراف]] [[نجات]] داد و بیمه کرد، خدمتی که به [[اطمینان]] می‌‌توان گفت، حتی [[پیروزی]] ظاهری و دستیابی آن حضرت به [[زمامداری]] [[مسلمانان]] هم نمی‌توانست از عهده آن برآید و با توجه به همین امر [[راز]] سخن [[پیامبر اکرم]]{{صل}} که فرمود: {{متن حدیث|حسین منّی و انا من حسین}}؛<ref>بحارالانوار، ج ۴۳، ص۲۷۱. </ref>. حسین از من است و من از حسینم» روشن می‌‌شود و نیز معلوم می‌‌شود که چرا به او فرمود: {{متن حدیث|یا حُسَیْنُ اُخْرُجْ فَإِنَّ اللّهَ قَدْ شاءَ اَنْ یَراکَ قَتیلا}}؛<ref>بحارالانوار، ج ۴۴، ص۳۶۴. </ref>. ای حسین، از [[حرم امن الهی]] خارج شو که [[خداوند]] می‌‌خواهد تو را کشته ببیند». روشنگری‌ها و بیدارگری‌های [[نهضت حسینی]]{{س}} تنها در حوزه اهداف خلاصه نمی‌شود بلکه سایر حوزه‌های مربوط به آن را نیز در برمی گیرد، که بررسی آن مجالی دیگر می‌‌طلبد<ref>[[سید مهدی موسوی کاشمری|موسوی کاشمری، سید مهدی]]، [[مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین (مقاله)|مروری بر عنصر هدایت و بیدارگری در رفتار سیاسی امام حسین]].</ref>.