مباهله در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

زمینه‌ساز واقعه مباهله، نامه رسول خدا{{صل}} به [[مسیحیان نجران]] و [[دعوت]] آنان به [[اسلام]] بود و حاملان این نامه، [[عتبة بن غزوان]] و [[عبدالله بن ابی‌امیه]] و [[هدیر بن عبدالله]] و [[صهیب بن سنان]] شمرده شده‌اند<ref>سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۴۹۶؛ احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۲، ص۴۹۰.</ref>. متن نامه را [[ابن کثیر]] در [[البدایة و النهایه]] چنین ذکر کرده است:

{{عربی|باسم إله إبراهيم و إسحاق و يعقوب من محمد النبي رسول الله إلى أسقف نجران و أهل نجران‌: أسلم أنتم فإني أحمد إليكم إله إبراهيم و إسحاق و يعقوب، أما بعد، فاني أدعوكم إلى عبادة الله من عبادة العباد، و أدعوكم إلى ولاية الله من ولاية العباد، و إن أبيتم فالجزية، فإن أبيتم آذنتكم بحرب، و السلام}}.

ولی [[یعقوبی]] صدر نامه را با اندکی تفاوت چنین نقل کرده است:

{{عربی|بسم الله من محمد رسول الله إلى اَسقفة نجران، بسم الله فإني أحمد إليكم إله إبراهيم و اسماعيل و إسحاق و يعقوب...}}.

[[سید ابن طاووس]] در اقبال فرموده است که رسول خدا{{صل}} در این نامه [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ...}}<ref>«بگو: ای اهل کتاب! بیایید بر کلمه‌ای که میان ما و شما برابر است هم‌داستان شویم که: جز خداوند را نپرستیم و چیزی را شریک او ندانیم و یکی از ما، دیگری را به جای خداوند، به خدایی نگیرد پس اگر روی گرداندند بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم» سوره آل عمران، آیه ۶۴.</ref> را نوشته بود<ref>برای آگاهی از متن این نامه در منابع دیگر نگاه کنید به: مکاتیب الرسول، ج۲، ص۵۰۲ که حدود ۳۰ منبع معرفی شده است.</ref>.

در میان [[مورخین]] شکی نیست که هیئت اعزامی [[مسیحیان نجران]] در [[سال دهم هجری]] به حضور [[رسول خدا]]{{صل}} در [[مدینه]] رسیدند و [[صلح‌نامه]] را [[امضا]] کردند و [[تاریخ]] [[نگارش]] [[نامه]] نباید با فاصله بسیاری پس از تاریخ نگارش صلح‌نامه باشد. [[ابن اثیر]] [[کتابت]] هر دو را در سال دهم هجری دانسته و [[سید ابن طاووس]] در اقبال فرموده است که این نامه پس از نامه‌هایی است که رسول خدا{{صل}} به [[کسرا]] و [[قیصر]] نوشت؛ یعنی حدود [[سال نهم هجری]] و پس از [[نزول آیه]] [[جزیه]]. به هر سان، می‌توان [[یقین]] کرد که این نامه مربوط به اواخر دوران مدینه است و قرینه‌های متن نامه - یعنی اعلام جنگ به مخاطبان و [[الزام]] آنان به جزیه - خود بهترین دلیل بر [[زمان]] نگارش نامه است<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۵۰۲.</ref>. پس اگر نگارش نامه را به دوران [[مکه]] مربوط بدانیم، خطایی فاحش است<ref>این اشتباه از بیهقی در دلائل النبوه، ج۵، ص۳۸۵ سر زده است.</ref>. مخاطب مستقیم نامه، [[اسقف]] یا [[اسقف‌های نجران]] بوده‌اند و این لفظ از آن رو بر آنان اطلاق می‌شده که سمت [[پیشوایی دینی]] [[مردم]] را بر عهده داشته‌اند و اسم خاص برای شخص یا اشخاصی به شمار نمی‌آمده است. در منتهی الارب ذیل واژه اسقف آمده است:

اسقف صاحب منصبی از [[مناصب]] [[دینی]] [[مسیحیان]] است که او [[برتر]] از «[[قسیس]]» و [[فروتر]] از «مطران» است. مهتر ترسایان در [[بلاد اسلام]]، اول «بطریق» است و پس از آن «[[جاثلیق]]» و پس از آن «مطران» و پس از آن اسقف و پس از آن «قسیس» و پس از آن «شماس».

از نظر ما آن‌چه در این ماجرا بیش‌تر شایسته [[اعتماد]] است، اصل موضوع برخورد [[عمر]] با [[مسیحیان نجران]] و کوچ اجباری آنان است؛ اما این کار چه توجیهی داشته است؟ به خوبی معلوم نیست و پرسش‌های دیگری که پیرامون این [[صلح‌نامه]] و نقض آن از سوی عمر یا عدم [[الزام]] [[اهل نجران]] به شروط مقرر به [[ذهن]] می‌رسند، همه در جای خود شایسته بررسی‌اند<ref>ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۵۸.</ref> و [[هدف]] ما از بیان این توضیحات در ذیل نامه رسول خدا{{صل}} آن است که معلوم شود چگونه نجران با آن سابقه دراز در مسیحیت و آثار [[تاریخی]] همواره مورد توجه بوده و چگونگی [[برخورد پیامبر]] [[اسلام]]{{صل}} با [[مسیحیان]] آنجا به دلیل موقعیت ویژه‌ای که دارا بودند و به ویژه به دلیل [[ارتباط مستقیم]] و نزدیک آنان با [[پادشاه روم]]، می‌توانست بازتابی گسترده در داخل و خارج [[جزیرةالعرب]] داشته باشد و نقطه عطفی در [[تاریخ]] معادلات [[مسلمانان]] با مسیحیان به شمار آید.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۰۳.</ref>.

اسقف نجران در پی دریافت [[نامه]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} مجلس مشورتی مهمی در کلیسای بزرگ [[نجران]] سامان داد. در این مجلس مباحثات و [[مناظرات]] بسیاری میان بزرگان و [[دانشمندان مسیحی]] نجران درباره چگونگی برخورد با [[دعوت]] [[رسول خدا]]{{صل}} مطرح شد که مشروح آن را تنها [[سید ابن طاووس]] در [[اقبال الاعمال]] نقل کرده است و دیگران در بیان متن [[عربی]] یا [[ترجمه]] [[فارسی]] به نقل او [[اعتماد]] کرده‌اند<ref>سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۵۱۰ - ۴۹۶؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۱، ص۳۲۵ – ۲۸۶. نیز ر.ک: همو، حیاة القلوب، ج۴، ص۱۳۴۰ – ۱۳۰۷؛ سبيتی، عبدالله، المباهله، ص۱۱۵ به بعد. از آنجا که متن منقول در اقبال الاعمال، مشتمل بر لغات مشکل است. علامه مجلسی یازده صفحه از بحار را به شرح لغات مذکور اختصاص داده است.</ref>. او در آغاز تصریح می‌کند که از طرق صحیح و سندهای معتبر بدین گزارش دست یافته است و از کتاب [[مباهله]]، نوشته [[ابوالمفضل محمد بن عبدالمطلب شیبانی]] و کتاب [[حسن بن اسماعیل]] بن اشناس، که درباره [[اعمال]] ماه [[ذی‌حجه]] است، به عنوان منابع نقل خود نام می‌برد و می‌فرماید که ما سندهایی صحیح در هر دو کتاب داریم<ref>از عجایبی که در رساله [[ماسینیون]] (ص۱۰۲) وجود دارد آن است که گوید: «ابوالمفضل [[محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی]]، [[محدث]] [[شیعی]] [[بغدادی]] بین سال‌های ۳۱۸ و ۳۱۲ در مغلثایا (روستایی در شمال [[موصل]]) به منظور گرفتن اجازه‌نامه [[روایی]] کتب [[دانشمندان]] شیعی از [[فرقه]] [[غلات شیعه]] که پس از طرد از [[جامعه شیعی]] [[بغداد]] به معلثایا در شمال موصل آمده بود، اقامت گزید. نام این دانشمند شیعی [[محمد بن علی شلمغانی]] مؤسس فرقه عزافریه کسی است که پس از [[اعدام]] در بغداد جسدش سوخته شد. ([[نجاشی]]، [[ابوالعباس]]، [[رجال النجاشی]]، ص۲۶۸ و نیز [[ذهبی]]، [[سیر]] اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۶۶ و نیز بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، ص۲۴۹ و نیز [[ابن کثیر]]، [[البدایة و النهایه]]، ج۱۱، ص۱۷۹ و نیز این عماد در شذرات، ج۲، ص۲۹۳). از آنجا که می‌دانیم وی درباره [[مباهله]] کتابی تألیف کرده، مؤکداً این کتاب از آن [[شلمغانی]] است و از این جا فهمیده می‌شود که چرا ابن اشناس و [[رضی]] [[طوسی]] [در [[اقبال الاعمال]]] نخواسته‌اند نام مؤلف رساله مباهله را ذکر کنند. متن این رساله در [[بحارالانوار]] [[مجلسی]] آمده است».

این خلاصه‌ای بود از گزارش [[سید ابن طاووس]] که در [[ترجمه]] [[علامه مجلسی]] بیش از ۳۲ صفحه را به خود اختصاص داده است<ref>بیهقی در دلائل النبوه، ج۵، ص۳۸۵ واقعه را به شکل دیگری نقل می‌کند؛ او می‌نویسد: اسقف نجران، ابوحارثة بن علقمه پس از دریافت نامه رسول خدا به سراغ شرحبیل بن داعة الهمدانی فرستاد و شرحبیل گفت من می‌دانم که خدا وعده داد به ابراهیم که در ذریه اسماعیل نبوت را قرار دهد و بعید نیست که این مرد همان پیامبر موعود باشد؛ ولی من در مسئله نبوت رأیی ندارم. پس از او ابوحارثه به سراغ عبدالله بن شرحبیل الاصبحی و پس از او به سراغ جبار بن فیض الحارثی فرستاد که آن دو نیز سخنی شبیه سخن شرحبیل گفتند. و بیهقی در آخر آورده است که همین سه تن در مدینه به خدمت رسول خدا{{صل}} رسیدند و با او مذاکره کردند که نقل او مخالف نقل مشهور مورخان است. جلال الدین سیوطی در تفسیر الدرالمنثور در ذیل آیه مباهله همین داستان را از بیهقی آورده است و علامه طباطبایی نیز در المیزان در ذیل آیه مباهله بدان اشاره کرده است و ابن کثیر در البدایة و النهایه، ج۵، ص۶۳ نیز واقعه را بدین شکل نقل کرده است؛ ولی آن نقل مشهور را نیز آورده است که ابوحارثه و سید و عاقب و کرز به طرف مدینه حرکت کردند.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۰۵.</ref>.

[[منکدر بن عبدالله]] گوید که چون [[سید]] و عاقب، دو بزرگ [[نصارای نجران]]، با هفتاد سوار از بزرگان و اشراف به سوی [[رسول خدا]]{{صل}} آمدند، من با آنان همراه شدم. روزی [[کرز]]، که [[خرج]] ایشان با او بود، استرش سرنگون شد و بر [[زمین]] افتاد. کرز گفت: «هلاک شود آن‌که ما به نزدش می‌رویم». عاقب گفت: «بلکه تو هلاک و سرنگون شوی». کرز گفت: «چرا؟» عاقب گفت: «برای آن‌که [[نفرین]] کردی احمد را که [[پیغمبر]] [[امی]] است». کرز گفت: «از کجا می‌دانی که او پیغمبر است؟» عاقب گفت: «مگر نخوانده‌ای مصباح چهارم [[انجیل]] را که [[حق تعالی]] [[وحی]] فرمود به سوی [[مسیح]] که بگو [[بنی‌اسرائیل]] را چه بسیار [[جاهل]] و [[نادان]] هستید؛ خود را در [[دنیا]] [[خوشبو]] می‌کنید تا نزد [[اهل]] دنیا و اهل خود خوشبو باشید، ولی درون شما نزد من همچون مردار گندیده است. ای بنی‌اسرائیل، [[ایمان]] آورید به [[رسول]] من؛ آن [[پیغمبر]] [[امی]] که در [[آخرالزمان]] خواهد آمد؛ صاحب روی انور و شتر احمر و جبین ازهر و صاحب [[خُلق]] حَسَن و جامه‌های [[خشن]] و نزد من بهترین گذشتگان و گرامی‌ترین آیندگان است. او به سنت‌های من عمل می‌کند و از برای خوشنودی‌ام در [[سختی‌ها]] [[صبر]] می‌کند و با دست خود با [[مشرکان]] می‌جنگد. پس بنی‌اسرائیل را به آمدن او [[بشارت]] بده و ایشان را امر کن که او را بزرگ شمارند و [[یاری]] نمایند». آن‌گاه [[عیسی]] گفت: «ای [[مقدس]] و ای [[منزه]]، این [[بنده]] شایسته که [[دل]] من دوستار او شد، پیش از آن‌که او را ببینم، کیست؟» حق تعالی فرمود:

«ای عیسی، او از تو است و تو از اویی. مادر تو در [[بهشت]] [[همسر]] او خواهد بود. او فرزند اندک و [[زنان]] بسیار خواهد داشت و [[مسکن]] او [[مکه]] است که پایه خانه‌ای که ابراهیم بنا کرده است، در آن محل است و [[نسل]] او از زنی با [[برکت]] خواهد بود. دیده‌اش به [[خواب]] می‌رود و دلش به خواب نمی‌رود؛ [[هدیه]] را می‌خورد و [[صدقه]] را نمی‌خورد؛ گفتارش با کردارش همراه است و پنهانش با آشکارش یکسان. پس خوشا به حال او و خوشا به حال کسانی از [[امت]] او که بر [[سنت]] او بمیرند و از اهل بیتش جدا نشوند». عیسی گفت: «خداوندا، نامش چیست؟»

چون عاقب از این سخنان فارغ شد، [[کرز]] به او گفت: «اگر این مرد چنین است که می‌گویی، پس چرا ما را برای معارضه با او می‌بری؟!» عاقب گفت: «به سوی او می‌رویم تا سخنانش را بشنویم و اطوار و احوالش را [[مشاهده]] کنیم. اگر همان باشد که وصفش را خوانده‌ایم، با او [[صلح]] می‌کنیم که دست از [[اهل دین]] ما بردارد؛ به گونه‌ای که نداند ما او را شناخته‌ایم و اگر [[دروغ]] گوید، کفایت [[شر]] او بکنیم». کرز گفت: «اگر می‌دانی او بر [[حق]] است، چرا [[ایمان]] نمی‌آوری و [[پیروی]] نمی‌کنی و با او صلح می‌کنی؟!».

عاقب گفت: «مگر ندیده‌ای که این گروه [[نصارا]] با ما چه کرده‌اند؟! ما را گرامی داشته و [[مال]] داده‌اند و کلیساهای رفیع برای ما بنا کرده و ناممان را پرآوازه ساخته‌اند. پس چگونه نفس ما [[راضی]] می‌شود که در [[دینی]] داخل شویم که وضیع و [[شریف]] در آن برابرند؟!»<ref>سید [[ابن طاووس]]، [[سعد السعود]]، ص۹۰. با کمی تلخیص. نیز ر.ک: [[شیخ مفید]]، [[الاختصاص]]، ص۱۱۴؛ [[مجلسی]]، محمدباقر، [[بحارالانوار]]، ج۲۱، ص۳۵۰؛ همو، [[حیاة القلوب]]، ج۴، ص۱۳۰۲. منابع بسیاری [[زمین]] خوردن کرز و سخن او و پاسخی را که شنید به اختصار آورده‌اند. از جمله مجلسی، [[محمد باقر]]، بحارالانوار، ج۲۱، ص۳۲۶؛ [[احمدی میانجی]]، علی، [[مکاتیب الرسول]]، ج۲، ص۴۹۲؛ [[ابن کثیر]]، [[البدایة و النهایه]]، ج۵، ص۶۷؛ [[طبرسی]]، [[ابوعلی]] [[اعلام الوری]]، ج۱، ص۲۵۴.

در برخی منابع این شخص [[کرز بن علقمه]] [[برادر]] [[ابوحارثه]] معرفی شده است که پاسخ مذکور را از همان برادرش ابوحارثه شنید و از آنجا که در بیش‌تر منابع از ابوحارثه ([[اسقف]] اعظم) در این [[سفر]] یاد کرده‌اند، بعید نیست که پاسخ مذکور از همو باشد. [[بیهقی]] در [[دلائل النبوه]]، ج۵، ص۳۸۲ آورده است که چون کرز پاسخ مذکور را شنید، در او اثر کرد و سرانجام [[مسلمان]] شد. [[ابن هشام]] در [[السیرة النبویه]]، ج۲، ص۲۲۲ داستان را به شکل دیگری، درباره پسر [[ابوحارثه]] نقل کرده است.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۱۰.</ref>.

برخی منابع نوشته‌اند که پیش از هر چیز [[رسول خدا]]{{صل}} آنان را به [[اسلام]] فراخواند<ref>حلبی، علی بن برهان الدین، السیرة النبویه، ج۳، ص۲۳۵. ولی ابن هشام در السیرة النبویه، ج۲، ص۲۲۲، دعوت به اسلام را بعد از مجادلات آنان با حضرت ذکر کرده است.</ref>. گفتند: «ما پیش از تو [[مسلمان]] بودیم». آن حضرت فرمود: «[[دروغ]] گفتید، بلکه سه چیز شما را از [[اسلام آوردن]] بازداشته است؛ [[پرستش]] [[صلیب]]، خوردن گوشت خوک و [[اعتقاد]] به اینکه برای خدا [[فرزندی]] است»<ref>ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ج۲، ص۵۸۶؛ حلبی، علی بن برهان الدین، السیرة النبویه، ج۳، ص۲۳۵. ولی در تفسیر ثعلبی و مناقب ابن مغازلی و نیز در روایت شعبی از جابر، آن سه چیز پرستش صلیب، خوردن گوشت خوک و شرب خمر ذکر شده است. (ر.ک: به: ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار، ص۱۹۰؛ سید ابن طاووس، الطرائف، ص۴۲؛ ابونعیم اصفهانی، النور المشتعل، ص۵۰) سیوطی در الدرالمنثور هر دو نقل را آورده است.</ref>. یکی از آنان گفت: «[[مسیح]] [[فرزند خدا]] است؛ چون پدری ندارد». دیگری گفت: «او خدا است؛ چون [[مردگان]] را زنده می‌کرد و از [[غیب]] خبر می‌داد و [[بیمار]] را [[شفا]] می‌داد و از [[گِل]] پرنده می‌آفرید» بزرگ‌ترشان گفت: «پس چرا شما او را شتم می‌کنید و بر این باورید که [[بنده خدا]] است؟» حضرت فرمود: «او بنده خدا و کلمه خدا است که بر [[مریم]] فرو فرستاد». آنان [[خشمگین]] شدند و گفتند: «اگر او را خدا بخوانی، ما [[راضی]] می‌شویم». سپس گفتند: «اگر راست می‌گویی، بنده‌ای به ما نشان بده که [[مردگان]] را زنده می‌کند و [[کور]] مادرزاد را [[بینا]] می‌کند و [[انسان]] پیس را [[صحت]] می‌دهد و از گل پرنده می‌آفریند و در او می‌دمد که به پرواز آید». حضرت ساکت شد. آن‌گاه [[وحی الهی]] بر او آمد: {{متن قرآن|لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ}}<ref>«به راستی آنان که گفتند خداوند همان مسیح پسر مریم است کافر شدند» سوره مائده، آیه ۱۷.</ref> و نیز [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ}}<ref>«داستان عیسی نزد خداوند چون داستان آدم است که او را از خاک آفرید و سپس فرمود: باش! و بی‌درنگ موجود شد» سوره آل عمران، آیه ۵۹.</ref><ref>حلبی، علی بن برهان الدین، السیرة النبویه، ج۳، ص۲۳۵.</ref>.

در [[تفسیر قمی]] به سندی که [[علامه مجلسی]] - آن را حسن شمرده - آمده است که در برابر پیشنهاد [[پیغمبر]] گفتند: «با ما از در [[انصاف]] آمدی». و قرار بر [[مباهله]] گذاشتند و چون به جای خود بازگشتند، [[سید]] و عاقب و ایهم گفتند: «اگر [[قوم]] خود را برای مباهله بیاورد، با او مباهله می‌کنیم؛ زیرا او پیغمبر نخواهد بود و اگر تنها [[اهل بیت]] خویش را برای مباهله با ما حاضر کند، با او مباهله نخواهیم کرد؛ زیرا او [[انسان]] صادقی است که حاضر می‌شود اهل بیت خود را در معرض خطر قرار دهد»<ref>قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ذیل آیه مباهله؛ مجلسی، محمد باقر،حیاة القلوب، ج۴، ص۱۳۰۱.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۱۳.</ref>.

[[سید]] و عاقب، که این حال را دیدند، رنگ از رخسارشان پرید و پاهایشان لرزید و نزدیک بود که بی‌هوش شوند. یکی از آنان به دیگری گفت: «آیا با او مباهله می‌کنیم؟»

دیگری گفت: «مگر نمی‌دانی که هر گروه که با [[پیغمبر]] خود مباهله کردند، بزرگ و کوچکشان هلاک شدند؟!» دیگری گفت: «[[رهبانیت]] برطرف شد. زود دریاب این مرد را که اگر لبانش به یک کلمه [[نفرین]] بجنبد، ما به [[اهل]] و [[مال]] خود باز نخواهیم گشت!» پس به [[خدمت]] حضرت شتافتند و گفتند: «تو با این [[جماعت]] آمده‌ای که با ما مباهله کنی؟!» حضرت فرمود: «آری، پس از من اینان مقرب‌ترین [[خلق]] نزد خدایند». لرزه بر بدنشان افتاد و با آن حضرت [[مصالحه]] کردند و [[راضی]] به [[جزیه]] شدند. سپس حضرت فرمود: «[[سوگند]] یاد می‌کنم که اگر با من و اینان که زیر عبایند، مباهله می‌کردید، تمام این [[وادی]] بر شما [[آتش]] می‌گشت و به قدر یک چشم بر هم زدن آتش به [[قوم]] شما می‌رسید و همه را هلاک می‌کرد». آن‌گاه [[جبرئیل]] نازل شد و گفت: «یا محمد، [[حق تعالی]] [[سلام]] می‌رساند و می‌فرماید: به [[عزت]] و جلالم سوگند، اگر همراه اینان که در زیر عبایند با همه [[اهل آسمان]] و [[زمین]] مباهله کنی، [[آسمان‌ها]] پاره پاره شوند و فروریزند و [[زمین‌ها]] از هم بپاشند و پاره پاره بر روی آب جاری شوند و دیگر قرار نگیرند». حضرت دست‌های [[مبارک]] خود را به [[آسمان]] بلند کرد؛ چونان که سفیدی زیر بغل‌هایش پیدا شد و گفت: «بر کسی که ستمکند بر شما و [[حق]] شما را از شما بگیرد و [[مزد رسالت]] مرا، که [[خدا]] برای شما مقرر کرده است و آن [[مودت]] شما است، کم کند، [[لعنت]] و [[غضب خدا]] پیاپی تا [[روز قیامت]] نازل شود»<ref>ر.ک: سید ابن طاووس، سعدالسعود، ص۹۰؛ مجلسی، محمد باقر، حیاة القلوب، ج۴، ص۱۳۰۵.</ref>.

با این حال معلوم نیست چگونه [[صاحب تفسیر المنار]] می‌خواهد در آیه مباهله سند افتخاری را که [[خدا]] و رسول خدا{{صل}} برای [[اهل بیت]] بر جای گذاشته‌اند، مخدوش و سخن قاطبه [[علمای اهل سنت]] را [[انکار]] کند. او می‌گوید:

حمل کلمه {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}} بر فاطمه بر و کلمه {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}} تنها بر علی از نظر لغت [[عرب]] توجیه پذیر نیست و تنها این کار ناشی از [[روایات]] بسیاری است که در منابع [[شیعی]] نقل شده‌اند و معلوم است که مقصود [[شیعه]] از نقل این روایات چیست. آنان در [[ترویج]] این روایات چنان کوشیده‌اند که بسیاری از [[اهل سنت]] را نیز تحت تأثیر قرار داده‌اند و گرنه هیچ عرب‌زبانی را نمی‌توان یافت که {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}} بگوید و با وجود زنانش، دخترش را قصد کند و از این دورتر آن است که از کلمه {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}} تنها علی مقصود باشد<ref>محمد رشید رضا، تفسیر المنار، تقریر درس شیخ محمد عبده، ذیل آیه مباهله؛ علامه طباطبایی، المیزان، ذیل آیه مباهله به نقل از او.</ref>.

اگر خوشبینانه بنگریم، باید گفت که منشأ خطای این [[مفسر]] آن بوده است که برخی [[روایات]] را، مانند [[روایت]] جابر که گوید: {{متن حدیث|نِساءَنا فَاطِمَةَ وَ أَنْفُسَنا عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ}} دیده است و چنین پنداشته است که مراد از واژه {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}} [[فاطمه]] و مراد از {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}} علی است؛ حال آن‌که ما گوییم [[رسول خدا]]{{صل}} در [[مقام]] [[امتثال]]، کسی را جز فاطمه و علی و [[حسنین]]{{عم}} با خویش نیاورده است و این بدان معنا است که تنها مصداق {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}} علی و تنها مصداق{{متن قرآن|نِسَاءَنَا}} فاطمه بوده است و نباید مصداق را با مفهوم [[اشتباه]] گرفت. معنای [[کلام رسول خدا]]{{صل}} که فرموده است: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِيَ‌}} آن بوده که خدایا من از [[اهل بیت]] و [[خواص]] خود جز اینان کسی را نیافتم که برای این کار همراه سازم.

بدین‌سان، [[صاحب تفسیر المنار]] خواسته است [[تفسیر]] مذکور را بر خلاف [[قواعد]] لغت [[عرب]] قلمداد کند، [[غافل]] از آن‌که [[زمخشری]] صاحب [[کشاف]]، پیشوای [[اهل]] [[ادب]] و [[بلاغت]]، در تفسیر خود گوید: {{عربی|فيه دليل لا شيء اقوى منه على فضل اصحاب الكساء}}.

گذشته از این، باید دید مراد این مفسر چیست که می‌گوید مصادر این روایات شیعیانند.

آیا کسانی را که سلسله [[اسناد روایات]] بدان‌ها ختم می‌شود، [[شیعه]] دانسته است؛ کسانی مانند [[سعد بن ابی وقاص]] و [[جابر بن عبدالله]] و [[عبدالله بن عباس]] و جمعی دیگر از [[صحابه]] و کلبی و [[شعبی]] و [[ابوصالح]] و جمعی دیگر از [[تابعین]]؛ یا مقصودش آن است که شیعه این [[روایات]] را در [[جوامع]] نخستین [[حدیث]] و کتب معتبر [[تاریخ]] وارد کرده است. در هر دو صورت، او سخن شیعه را نا پذیرفتنی می‌شمارد؛ ولی از این رهگذر که اساس [[سنت]] و [[شریعت]] [[متزلزل]] گردد و از [[سنت مأثور]] چیزی بر جای نماند<ref>علامه طباطبائی، المیزان، ذیل آیه مباهله.</ref>. پیش از او نیز کسانی بوده‌اند که در برابر این همه [[نصوص]] انکارناپذیر، روایتی شاذ یا سخنی [[غریب]] آورده‌اند، ولی او گوی [[سبقت]] را از همه آنان ربوده است؛ زیرا دیگران به جای متهم ساختن شیعه به [[جعل]] و [[تزویر]]، یا با حذف [[نام علی]]{{ع}} از میان همراهان [[رسول خدا]]{{صل}}، به سرعت از آن گذشته‌اند؛ همچون [[ابن کثیر]] در [[البدایة و النهایه]]<ref>علامه طباطبائی، المیزان، ج۵، ص۶۵، همچنین طبری در جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج۳، ص۴۰۷، در ذیل آیه مباهله در ضمن حدیث شماره ۵۶۶۶ و حدیث شماره ۵۶۷۱، همراهان پیامبر را فقط فاطمه و حسنین می‌داند؛ ولی همو در ضمن حدیث شماره ۵۶۷۵ از منذر بن ثعلیه از علباء بن احمر الیشکری نقل می‌کند که چون آیه مباهله نازل شد، رسول خدا صل در پی علی و فاطمه و حسنین فرستاد.</ref> و یا کوشیده‌اند افزون بر علی و [[فاطمه]] و حسن و حسین{{عم}}، برخی [[همسران رسول خدا]]{{صل}}، یعنی [[عایشه]] و [[حفصه]] را نیز به [[همراهی]] رسول خدا مفتخر سازند؛ همچون [[حلبی]] در سیره‌اش<ref>حلبی در السیرة النبویه، ج۳، ص۲۳۶ آورده است: عمر گوید از رسول خدا{{صل}} پرسیدم اگر شما ملاعنه می‌کردید، دست چه کسی را می‌گرفتید؟ آن حضرت فرمود دست علی و فاطمه و حسن و حسین و عایشه و حفصه را می‌گرفتم. سپس حلبی اضافه می‌کند که زیادت عایشه و حفصه در این روایت، به شهادت آن بخش از آیه است که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ}}. خطای حلبی در این استشهاد واضح است: زیرا اگر {{متن قرآن|وَنِسَاءَنَا}} به معنای همسران رسول خدا باشد، پس چرا فاطمه همراه رسول خدا{{صل}} بود و اگر {{متن قرآن|وَنِسَاءَنَا}} بر دختر رسول خدا تطبیق کند، چرا همسران رسول خدا حاضر شدند؟ از خلال نکاتی که در تفسیر آیه مباهله خواهیم گفت، قرائن کذب این خبر واضح‌تر خواهد شد.</ref>؛ و یا برای تثبیت موقعیت [[خلفای سه‌گانه]] و فضیلت‌سازی برای آنان از [[امام صادق]]{{ع}} نقل کرده‌اند که چون [[آیه مباهله]] نازل شد، [[رسول خدا]]{{صل}} [[ابوبکر]] را با فرزندش و [[عمر]] را با فرزندش و [[عثمان]] را با فرزندش و علی را با فرزندش همراه خویش آورد؛ همچون [[ابن عساکر]] در [[تاریخ]] [[دمشق]] و [[جلال الدین سیوطی]] در [[تفسیر]] آیه مباهله<ref>احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۲، ص۵۰۶؛ سبیتی، عبدالله، المباهله، ص۱۰۹؛ محمدرشید رضا، تفسیر المنار، ذیل آیه مباهله به نقل از: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق؛ سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور، ذیل آیه مباهله به نقل از: ابن عساکر.</ref>.

در پایان شایسته می‌نماید به [[کلام]] [[شاگرد]] دیگر [[شیخ محمد عبده]]، یعنی [[ابن عاشور مغربی]]، نیز اشاره کنیم. او می‌گوید:

هرگاه لفظ «[[نساء]]» به واحد یا جماعتی اضافه شود، ناگزیر مراد از آن [[همسران]] مرد هستند؛ مانند {{متن قرآن|نِسَاءَ النَّبِيِّ}}<ref>«زنان پیامبر!» سوره احزاب، آیه ۳۰.</ref> و {{متن قرآن|نِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«زنان مؤمن» سوره احزاب، آیه ۵۹.</ref> بر خلاف آنجا که لفظ «نساء» غیر مضاف باشد. پس ناگزیر مراد از {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}}، ازواج النبی است و مراد از «[[انفس]]» در [[آیه شریفه]]، انفس [[متکلمین]] و مخاطبین است؛ یعنی {{عربی|ايانا و اياكم}} و در مورد {{متن قرآن|أَبْنَاءَنَا}} دو احتمال است: یا [[جوانان]] مراد هستند و یا اطفال<ref>محمد بن طاهر بن عاشور، التحریر و التنویر، ذیل آیه مباهله.</ref>.

آن‌گاه خود این [[مفسر]] از [[بیهقی]] در کتاب [[دلائل النبوه]] نقل می‌کند که [[رسول خدا]]{{صل}} برای [[مباهله]] علی{{ع}} و [[فاطمه]]{{س}} و حسن و حسین{{عم}} را آورد و [[زنان]] و دیگر مردان [[مسلمان]] را همراه خود نکرد.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۱۷-۲۲۶.</ref>.

{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

هَذَا كِتَابٌ مِنْ مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ رَسُولِ اللَّهِ{{صل}} لِنَجْرَانَ وَ حَاشِيَتِهَا فِي كُلِّ صَفْرَاءَ وَ بَيْضَاءَ وَ ثَمَرَةٍ وَ رَقِيقٍ لَا يُؤْخَذُ مِنْهُمْ شَيْ‌ءٌ غَيْرُ أَلْفَيْ حُلَّةٍ مِنْ حُلَلِ الْأَوَاقِيِّ ثَمَنُ كُلِّ حُلَّةٍ أَرْبَعُونَ دِرْهَماً فَمَا زَادَ أَوْ نَقَصَ فَعَلَى حِسَابِ ذَلِكَ يُؤَدُّونَ أَلْفاً مِنْهَا فِي صَفَرٍ وَ أَلْفاً مِنْهَا فِي رَجَبٍ وَ عَلَيْهِمْ أَرْبَعُونَ دِينَاراً مَثْوَاةَ رَسُولِي مِمَّا فَوْقَ ذَلِكَ وَ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ حَدَثٍ يَكُونُ بِالْيَمَنِ مِنْ كُلِّ ذِي عَدَنٍ عَارِيَّةٌ مَضْمُونَةٌ ثَلَاثُونَ دِرْعاً وَ ثَلَاثُونَ فَرَساً وَ ثَلَاثُونَ جَمَلًا عَارِيَّةٌ مَضْمُونَةٌ لَهُمْ بِذَلِكَ جِوَارُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَمَنْ أَكَلَ الرِّبَا مِنْهُمْ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا فَذِمَّتِي مِنْهُ بَرِيئَةٌ}}؛

«{{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌}}. این صلح‌نامه‌ای است از محمد [[پیامبر خدا]]{{صل}} برای [[اهل]] [[نجران]] و پیرامون آن. از آنان چیزی از طلا و [[نقره]] و میوه و برده گرفته نشود جز دو هزار حله از حله اواقی که بهای هر حله چهل درهم باشد و اگر کم و زیادی شد، به همان اندازه حساب می‌شود. هزار حله آن را در ماه صفر و هزار حله دیگر را در [[ماه رجب]] بپردازند و بر عهده ایشان است که چهل دینار برای [[خرج]] [[خانه]] فرستادگان من بپردازند و بر عهده ایشان است که هرگاه در [[یمن]] حادثه‌ای [یا [[جنگی]]] از جانب [[قبیله]] ذی عدن روی داد، به عنوان عاریه مضمونه [که اگر از میان رفت مانند آن پس داده شود] سی [[زره]] و سی اسب و سی شتر [به [[مسلمانان]] برای [[جنگ]]] بدهند و در برابر این [[تعهدات]]، برای آنان است [[پناه]] [[خدا]] و [[ذمه]] [[محمد بن عبدالله]]. پس از این سال هر کس از آنان که [[ریا]] خورد، من در برابر او تعهدی ندارم»<ref>شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۲۶.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۲۶.</ref>.

در حدیث دوم آمده است:

{{متن حدیث|نَشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} بِيَدِهِ وَ يَدِ امْرَأَتِهِ وَ ابْنَيْهِ حِينَ أَرَادَ أَنْ يُبَاهِلَ نَصَارَى أَهْلِ نَجْرَانَ غَيْرِي قَالُوا لَا}}<ref>طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ج۱، ص، ۱۳۹، شوشتری، نورالله، احقاق الحق، ج۳، ص۴۶، به نقل از: الصواعق المحرقة؛ عابدین مؤمنی، مقاله «علی{{ع}} نفس رسول خدا» در شناخت‌نامه علی{{ع}}، ج۱، ص۱۸۹ به نقل از: الصواعق المحرقة.</ref>.

حدیث مناشده در مورد دوم، با تعبیری دیگر نیز نقل شده است:

{{متن حدیث|أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} حِينَ دَعَا أَهْلَ نَجْرَانَ إِلَى الْمُبَاهَلَةِ إِنَّهُ لَمْ يَأْتِ إِلَّا بِي وَ بِصَاحِبَتِي وَ ابْنَيَّ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ}}<ref>محمدیان، محمد، حیاة امیرالمؤمنین عن لسانه، ص۵۳ به نقل از: کتاب سلیم بن قیس، امالی طوسی، تاریخ دمشق، خصال صدوق و احتجاج طبرسی.</ref>.

در [[حدیثی]] مفصل که آن حضرت هفتاد منقبت از [[مناقب]] خود را می‌شمارد، به عنوان سی و چهارمین منقبت می‌فرماید:

[[نصارا]] چیزی را ادعا کردند و [[خداوند]] درباره آنان این [[آیه]] را فرو فرستاد: {{متن قرآن|فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ...}}<ref>«بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> پس [[جان]] من [[جان رسول خدا]]{{صل}} است و {{متن قرآن|نِسَاءَ}} همان [[فاطمه]] است و {{متن قرآن|أَبْنَاءَ}} حسن و حسین‌اند. سپس آن [[قوم]] پشیمان شدند و از [[رسول خدا]]{{صل}} خواستند که آنان را از [[مباهله]] معاف دارد و رسول خدا{{صل}} آنان را معاف کرد.

[[سوگند]] به خدایی که [[تورات]] را بر [[موسی]] و فرقان را بر محمد{{صل}} فرستاد، اگر با ما به مباهله بر می‌خواستند، بی‌گمان به صورت میمون و خوک [[مسخ]] می‌شدند<ref>ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۸، ص۹، و ص۲۴۰، به نقل از: الخصال.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۴۷.</ref>.

[[امام حسن مجتبی]]{{ع}} پس از [[صلح با معاویه]] در حضور او خطبه‌ای خواند و در میان آن فرمود:

جدم در [[روز]] مباهله از میان [[جان‌ها]] پدرم و از میان [[فرزندان]] مرا و برادرم حسین را و از میان [[زنان]] فاطمه مادرم را همراه خویش کرد. پس ما [[اهل]] او و گوشت و [[خون]] اوییم. ما از اوییم و او از ما است<ref>قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۱، ص۴۰؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۵۶۱.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۴۹.</ref>.

در ماجرای [[مراسم حج]] و در صحرای [[منی]]، امام حسین{{ع}}، [[بنی‌هاشم]] و بزرگان [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} را گرد آورد و در خطبه‌ای که خواند، از آنان بر [[فضایل]] پدرش [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} [[اقرار]] گرفت. در این [[خطبه]] مفصل نیز به [[واقعه مباهله]] و حضور علی{{ع}} و همسرش فاطمه{{س}} و دو فرزندش در آن اشاره شده و آمده است:

{{متن حدیث|قَالَ أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} حِينَ دَعَا النَّصَارَى مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ إِلَى الْمُبَاهَلَةِ لَمْ يَأْتِ إِلَّا بِهِ وَ بِصَاحِبَتِهِ وَ ابْنَيْهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ}}<ref>ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۸، ص۲۷۲.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۴۹.</ref>.

[[ابوجعفر احول]] نقل می‌کند روزی به امام صادق{{ع}} گفت که [[مردم]] برخی [[فضایل اهل بیت]]{{عم}} را نمی‌پذیرند و منکرند. حضرت می‌فرماید: «بدانان بگو که [[قریش]] می‌گفتند ما آن اولواالقربی هستیم که [[غنیمت]] برای آنان است»<ref>اشاره است به آیه {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى}} [«و بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است» سوره انفال، آیه ۴۱] که با تأویل آن، گروهی از مردم معتقد بودند که خمس تنها به فرزندان رسول خدا تعلق ندارد.</ref>. نکته مهم در این [[روایت]] آن است که حضور [[اهل بیت]] در [[واقعه مباهله]] مانند حضور [[خویشان]] [[رسول خدا]]{{صل}} در [[بدر]] به شمار آمده است.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۴۹.</ref>.

در گفت‌وگوی [[هارون الرشید]] با [[موسی بن جعفر]]{{ع}} آمده است که [[هارون]] پرسید: «چرا [[شیعیان]]، شما را {{متن حدیث|يَابْنَ رَسُولِ اللَّهِ‌}} خطاب می‌کنند، در حالی که شما [[فرزند علی]] و [[فاطمه]] هستید و فرزند به پدر منسوب است نه به مادر؟» آن حضرت پس از [[استشهاد]] به [[آیه]] ۸۴ [[سوره انعام]] {{متن قرآن|وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا...}}<ref>«و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و همه را راهنمایی کردیم- نوح را پیش‌تر راهنمایی کرده بودیم- و داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را که از فرزندزادگان وی بودند (نیز راهنمایی کردیم)؛ و این چنین نیکوکاران را پاداش می‌دهیم» سوره انعام، آیه ۸۴.</ref> فرمود: «همه [[امت اسلام]] از [[نیکوکار]] و [[بدکار]] برآنند که چون آن مرد نجرانی را [[پیغمبر]] به [[مباهله]] فراخواند، در کسای او جز علی و [[فاطمه]] و حسن و حسین کسی دیگر نبود و [[خداوند]] فرمود: {{متن قرآن|فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ...}} [[تأویل]] {{متن قرآن|أَبْنَاءَنَا}}، همانا حسن و حسین{{عم}} است و تأویل {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}}، فاطمه است و تأویل {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}}، [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} است»<ref>شیخ مفید، الاختصاص، ص۵۴؛ شروانی، ما روته العامة من مناقب اهل البیت، ص۸۵، به نقل از: الصواعق المحرقه، و نظیر این حدیث در عیون اخبار الرضا نقل شده است که علامه طباطبایی در المیزان، ذیل آیه مباهله آن را ذکر کرده است. نیز ر.ک: اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۷۸.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۵۰.</ref>.

نیز در [[مناظرات]] آن حضرت با [[مأمون]] آورده‌اند که مأمون گفت: «چه دلیلی بر [[خلافت]] جدت [[علی بن ابی طالب]] وجود دارد؟» حضرت فرمود: {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}}. مأمون گفت: {{عربی|لَوْ لَا {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}}}}. حضرت فرمود: {{متن حدیث|لَوْ لَا {{متن قرآن|أَبْنَاءَنَا}}}} یعنی اگر {{متن قرآن|أَنْفُسَنَا}} در مقابل {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}} تنها بود، چنین می‌گفتیم، اما {{متن قرآن|نِسَاءَنَا}} در برابر {{متن قرآن|أَبْنَاءَنَا}} است. آن‌گاه مأمون دیگر هیچ نگفت<ref>ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب. ج، ۸، ص۱۰، به نقل از: طرائف المقال؛ علامه طباطبایی، المیزان، ذیل آیه مباهله.</ref>. شرح این [[حدیث]] در [[تفسیر]] [[آیه مباهله]] گذشت.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۵۰.</ref>.

از آنجا که گفته‌اند: {{متن حدیث|الْفَضْلُ مَا شَهِدَتْ بِهِ الْأَعْدَاءُ}} می‌توان حدیث سعد را دلیلی [[استوار]] علیه [[منکران]] حضور [[اهل بیت]] در صحنه [[مباهله]] دانست؛ زیرا منابع پرشمار [[شیعه]] و [[سنی]] نقل کرده‌اند که روزی [[معاویة بن ابی‌سفیان]] به سعد گفت: «چه چیز نمی‌گذارد که [[ابوتراب]] را [[دشنام]] گویی؟» سعد گفت: «چون به یاد سه چیز می‌افتم که [[رسول خدا]]{{صل}} در [[حق]] او گفته است به خود [[اجازه]] نمی‌دهم او را دشنام گویم. اگر یکی از آنها برای من بود، از شتران سرخ‌مو برایم دوست‌داشتنی‌تر بود. [اول آن‌که] چون در یکی از [[جنگ‌ها]] رسول خدا{{صل}} علی را به جای خویش در [[شهر]] نهاد، علی گفت: آیا مرا همراه [[زنان]] و [[کودکان]] در شهر می‌گذاری؟ رسول خدا بدو گفت: آیا [[راضی]] نمی‌شوی که برای من چون [[هارون]] برای [[موسی]] باشی، جز آن‌که پس از من نبوتی نیست؟! [دوم آن‌که] از رسول خدا{{صل}} شنیدم که در [[جنگ خیبر]] فرمود: [[پرچم]] را به دست مردی می‌دهم که [[خدا]] و رسولش را [[دوست]] دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند. آن‌گاه فرمود: علی{{ع}} را بخوانید. علی{{ع}} را آوردند در حالی که چشم‌درد داشت. رسول خدا{{صل}} از آب دهان خویش به چشمش کشید و علی [[صحت]] یافت و آن‌گاه پرچم را بدو سپرد و [سوم آن‌که] چون [[آیه]] {{متن قرآن|فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا...}} نازل شد، [[رسول خدا]]، علی و [[فاطمه]] و حسن و حسین را فراخواند و فرمود: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِي‌}}. در روایتی دیگر از سعد نقل است که رسول خدا{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي‌}}<ref>ر.ک: عیاشی سمرقندی، تفسیر العباشی و علامه طباطبایی، المیزان ذیل آیه مباهله؛ ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۸، ص۳۱۴؛ ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار، ص۱۸۸، به نقل از: صحیح مسلم؛ ابن بطریق، خصائص الوحی المبین، ص۱۰۰، به نقل از: صحیح مسلم؛ شروانی، ما روته العامه من مناقب اهل البیت، ص۸۴، به نقل از: سنن ترمذی، فرائد السمطین، تاریخ ابن عساکر و جامع الاصول؛ گنجی شافعی، کفایة الطالب، ص۱۴۱ با ذکر چند سند مختلف؛ بدخشانی، محمد بن معتمد خان، نزل الابرار، ص۴۷؛ جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور؛ محمد رشید رضا، تفسیر المنار، ذیل آیه مباهله؛ طبری، محب‌الدین، ذخائرالعقبی، ص۲۵؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۳۰۶؛ حاکم نیسابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۶۲، ح۴۷۱۹؛ نیسابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۰، ح۳۲؛ ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، ج۵، ص۲۲۴، ح۲۹۹۹ و ۳۷۲۴؛ جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائدالسمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین، ج۱، ص۳۷۷؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۱۲۴ و ص۱۶۰. از آنجا که حدیث سعد از جمله مستندات واقعه مباهله است، در این جا مناسب می‌بینیم که به دیگر منابعی که اسناد واقعه مباهله را جمع کرده‌اند، اشاره کنیم. مرحوم بحرانی در غایة المرام واقعه مباهله را در خلال ۱۹ حدیث از طرق اهل سنت و ۱۵ حدیث از طرق شیعه نقل کرده است. نگاه کنید به: میلانی، سید محمدهادی، قادتنا کیف نعرفهم، ج۳، ص۶۴؛ حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۵۵ (به ۹ طریق از طرق موجود نزد اهل سنت)؛ ابن مغازلی در مناقب، به نقل از شعبی از جابر بن عبدالله که این یکی از طرق مذکور در شواهدالتنزیل است. نیز نگاه کنید به: ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار، ص۱۸۸؛ ابونعیم اصفهانی در کتاب النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی علی{{ع}}، ص۴۹، به نقل شعبی از جابر استاد محمد باقر محمودی در تعلیقه خود از راویان دیگر این احادیث که از جمله آنها ابورافع و ابن عباس است یاد کرده و در هر مورد سلسله سند را آورده‌اند. اسناد واقعه مباهله را نزد اهل سنت نیز می‌توان در ذیل آیه مباهله در جامع البیان فی تأویل آی القرآن و الدرالمنثور جست‌وجو کرد.</ref>.<ref>[[رضا اسلامی|اسلامی، رضا]]، [[آیه مباهله - اسلامی (مقاله)| مقاله «آیه مباهله»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱۰]] ص ۲۵۲.</ref>.