مبارزه با غلو در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

همچنین مسئله [[علم ائمه]]{{عم}} یکی دیگر از مسائل اختلافی است. شخصیتی مانند شیخ مفید با آن‌که انتساب [[علم]] [[غیب مطلق]] به ائمه{{عم}} را رد کرده و نظر خود را دیدگاه [[امامیه]] می‌داند<ref>مصنفات الشیخ المفید، ج۴ «اوائل المقالات» ص۶۷. عبارت چنین است: {{عربی|فاما اطلاق القول عليهم بأنهم يعلمون الغيب فهو منكر بين الفساد... على قولي هذا جماعة أهل الامامة إلا من شذ عنهم من المفوضة ومن انتهى اليهم من الغلاة}}.</ref>، قائل به [[علم]] فراوانی برای [[ائمه]]{{عم}} می‌شود؛ چنان‌که درباره [[معارف دینی]]، [[معتقد]] به [[علم مطلق]] آنان شده است و بر عده‌ای از قمی‌های [[زمان]] خود [[طعنه]] زده است<ref>مصنفات الشیخ المفید، ج۵ «تصحیح الاعتقاد»، ص۱۳۶-۱۳۵.</ref>. آنان معتقد بودند که ائمه{{عم}} [[علم فعلی]] به [[احکام دینی]] ندارند و گاه به [[رأی]] و [[ظن]] در [[استنباط]] پاره‌ای از [[احکام]] [[پناه]] می‌برند. برای روشن‌تر شدن مباحث درباره این نوع [[غلو]]، سزاوار است در دو [[مقام ثبوت]] و [[اثبات]]، سخن را پی‌گیریم.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۳۹۶.</ref>

# [[اطاعت از امام]] همانند [[اطاعت از پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} به طور مطلق [[واجب]] است؛

از دیدگاه نقل [[قطعی]] یعنی [[قرآن مجید]] نیز امکان چنین امری مسلم است؛ زیرا علاوه بر آیاتی همچون {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند بر هر کاری تواناست» سوره بقره، آیه ۲۰.</ref> و [[آیات]] فراوان دیگری که بر عموم [[قدرت]] خداوندی دلالت می‌کنند، آیات بسیاری وجود دارد که خداوند در آنها از وقوع چنین امری برای بعضی از افراد بشری خبر داده است. اخبار [[قرآن]] از [[معجزات پیامبران]] در این شمار است. همچنین خبر دادن ارتباط خاص غیر [[پیامبران]] با خداوند، نظیر ارتباط [[حضرت مریم]]{{س}} و یا [[مادر موسی]]{{ع}} و نیز اخبار از [[علم فراوان]] [[مشاور]] [[حضرت سلیمان]]{{ع}} ([[آصف بن برخیا]]) نیز دلیل مناسبی برای امکان وقوع چنین مواردی درباره دیگران است.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۳۹۸.</ref>

ما این سخن اغراق‌آمیز را نمی‌پذیریم و معتقدیم [[امامان شیعه]]{{ع}} خود در طول حیاتشان توجه فراوانی به جریان [[حدیث‌سازی]] [[غالیان]] داشتند و در هر فرصتی اقدام به [[افشاگری]] کرده، تعدادی از این حدیث‌سازان را با نام و نشان معرفی می‌کردند و از آنان [[بیزاری]] می‌جستند<ref>مانند روایاتی که در حدیث‌سازی و مجعول بودن روایات مغیره بن سعید (اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۹۰-۴۸۹) و ابوالخطاب (اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۷۵) وارد شده است.</ref>. از آنجا که این حدیث‌سازان، به [[جعل حدیث]] با سند آن می‌پرداختند، [[ائمه]]{{عم}} نقدهای سندی را کافی ندانسته، برای [[اثبات]] [[صحت]] و سقم [[احادیث]] خود، [[اصحاب]] را به نقد محتوایی یعنی سنجیدن احادیث با [[قرآن]]، [[سنت]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[احادیث معتبر]] ائمه{{عم}} [[راهنمایی]] می‌کردند<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۸ ص۵۵؛ همو، الاستبصار، ج۳، ص۲۸۸؛ همو، اختیار معرفه الرجال، ص۴۹۰-۴۸۹.</ref>. در میان اصحاب نیز افراد دانشمند و [[تیزهوشی]] مانند [[یونس بن عبدالرحمان]] وجود داشته‌اند که به احادیث کتب [[شیعیان]] [[اعتماد]] نکرده، آنها را بر [[امام عصر]] خود عرضه می‌کردند تا از صحت و سقم آنها [[آگاه]] شوند<ref>اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۹۸.</ref>. افزون بر همه اینها [[کلینی]] را نمی‌توان تنها یک [[راوی]] دانست که در صدد گردآوری [[روایات]] از منابع مختلف برآمده بود؛ بلکه به [[شهادت]] تألیفات و احوالش در [[کتب رجال]]، او دانشمندی بزرگ و نقاد [[حدیث]] نیز بود. اگر به شمار فراوان نوشته‌های [[حدیثی]] [[شیعه]] در آن [[زمان]] بنگریم و آنها را با روایات [[الکافی]] مقایسه کنیم، متوجه خواهیم شد که او دست به پالایش عظیمی در میان [[روایات شیعه]] زده و از میان احادیث فراوان شیعه که در اصول اربعماه و کتب دیگر بودند، مقداری را که به نظر او صحیح بودند، استخراج کرده است. این سخن که بیش از نصف احادیث الکافی، معتبر نیست. در نظر کسانی صحیح است که تنها راه [[اطمینان]] به حدیث را، [[ثقه]] بودن تمام [[راویان]] آن می‌دانند؛ در حالی که چنین مبنایی نزد همگان پذیرفته نیست. مبنای کلینی نیز همان مبنای قدما بوده است که علاوه بر نظر در [[اسناد]]، از راه‌های دیگری همچون وجود آن در اصول فراوان، [[شهرت]] بین اصحاب، مطابقت با قرآن و روایات دیگر پی به [[صدور حدیث]] می‌بردند. علاوه بر آن، احادیث فراوانی با مضامین احادیث الکافی در کتب [[محدثان بزرگ شیعه]] مانند [[شیخ صدوق]] - که به نظر نویسنده وابسته به [[گرایش]] معتدل‌تر [[شیعی]] بوده - نیز وجود دارد. وجود این [[احادیث]] در کتب دو [[شخصیت]]، با گرایش‌های [[کلامی]] متفاوت، فی الجمله اعتبار این احادیث را [[اثبات]] می‌کنند.

بنابراین گرچه نمی‌توانیم به [[صحت]] همه احادیث مندرج در کتب [[روایی]] [[شیعه]] مطمئن باشیم، راه نقد آنها، [[اتهام]] ساختگی بودن آنها از سوی [[غلات]] و [[مفوضه]] نیست؛ بلکه باید به بررسی تک تک این احادیث پرداخت و از راه‌هایی مانند بررسی [[اسناد]] و نیز نقد محتوایی، صحت و سقم آنها را معلوم کرد. به این نکته نیز باید توجه داشت که همچنان‌که [[جعل حدیث]]، گناهی نابخشودنی است، رد احادیث به صرف وجود احتمال [[جعل]]، نیز عملی [[خطا]] است.

آنچه درباره محتوای این احادیث بر فرض صدور آنها می‌توان گفت، این است که مضمون این احادیث دلالت بر مرتبه والای ائمه{{عم}} می‌نماید. بدین معنا که آنان به درجه‌ای از کمال و [[فضایل]] رسیده‌اند که [[عقل]] عادی بشری از [[درک]] و دستیابی به آن [[ناتوان]] است. از این رو هر چه درباره [[کمالات]] آنان بگوییم، کم گفته‌ایم؛ چنان‌که عبارت «لن تبلغوا» در بعضی از [[روایات]]، [[مبین]] همین نکته است. این محتوا به خودی خود صحیح است و ما را به [[صحت]] این [[احادیث]] نیز متقاعد می‌کند، اما باید توجه داشت که عبارت به کار رفته در این گونه احادیث، کلمه «قولوا» است که به معنای [[اعتقاد]] و بیان آن است؛ ولی نمی‌تواند مجوز [[حدیث‌سازی]] باشد. بسا کسانی که با ساختن احادیث نامعقول باعقل بشری محدود خود، باعث تخریب چهره آن بزرگواران شدند. بنابراین راه درست آن است که فقط به بالاترین حد فضایل برای آن بزرگواران [[معتقد]] باشیم؛ اما در مرحله [[اثبات]] تنها به بیان احادیثی بپردازیم که صحت آنها از راه‌های مطمئن به ثبوت رسیده است.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۳۹۹.</ref>

محور عمده مباحث مربوط به غلو در [[علوم اسلامی]]، به غلو درباره [[شخصیت حضرت علی]]{{ع}} و [[ائمه]]{{عم}} و احیاناً دیگر شخصیت‌های [[علوی]] همچون [[محمد حنفیه]] و فرزندش [[ابوهاشم]] برمی‌گردد. در این مقاله ما تنها به غلو درباره شخصیت حضرت علی{{ع}} و آن هم عمدتاً در مقطع زمانی [[حیات]] آن حضرت می‌پردازیم. البته برای بررسی غائله غلو، باید [[زمان]] آن را به [[عصر پیامبر اکرم]]{{صل}} برگردانیم و در اینجا سخن [[ابن ابی الحدید]] را نمی‌پذیریم که آغاز [[تاریخ]] غلو را [[زمان حضرت علی]]{{ع}}، آن هم هنگام اقامت کوتاه حضرت در [[کوفه]] می‌دانست، و دلیل آن را وجود صاحبان [[ادیان]] و [[ملل]] مختلف در میان ساکنان کوفه و [[اهل]] دقت نظر دانستن آنان در بحث‌های مذهبی ذکر می‌کند. وی اهل [[حجاز]] را مردمی با [[خشونت]] طبع معرفی می‌نماید و طبایع شهرنشینان [[حجازی]] مانند [[مردم]] [[طائف]]، [[مکه]] و [[مدینه]] را نیز شبیه به طبایع اهل [[بادیه]] دانسته، [[شاهد]] آن را عدم ظهور [[حکیم]] و [[فیلسوف]] در این نواحی ذکر می‌کند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۵۱.</ref>. [[دلایل]] [[مخالفت]] ما با سخن [[ابن ابی الحدید]] به قرار زیر است:

#علل [[غلو]] - چنان‌که خواهیم گفت - منحصر در اختلاط [[اقوام]] با [[اهل ادیان]] مختلف و نیز [[اهل]] دقت نظر بودن آنان نیست؛ بلکه علل روانی و [[اعتقادی]] فراوانی می‌تواند پشتوانه غلو قرار گیرد. درباره [[مردم]] [[حجاز]]، سخن ابن ابی الحدید اجمالاً پذیرفتنی است، ولی اولاً این مطلب درباره همه آنها صادق نیست؛ چنان‌که [[لطافت]] طبع آنان و نیز غلوشان را درباره بعضی از مظاهر [[طبیعت]]، می‌توانیم در اشعارشان بیابیم. ثانیاً نفس وجود [[بت‌پرستی]] در میان آنان که در [[حقیقت]] نوعی غلو درباره [[بت‌ها]] بود، نشان از سابقه این امر در میان آنان دارد.

بنا به نوشته بعضی، هنگام [[وفات]] آن حضرت [[شاهد]] نوعی غلو از سوی یکی از قدیم‌ترین [[اصحاب]] آن حضرت، یعنی [[عمر]] هستیم که در [[خانه پیامبر]] ایستاد و به شدت وفات ایشان را [[انکار]] کرد<ref>الصله بین التصوف والتشیع، ص۱۳۱.</ref>. البته این ادعا مبتنی بر آن است که این عمل عمر را عملی [[سیاسی]] ندانسته، ناشی از [[اعتقاد]] او بدانیم. همو انتساب [[معجزات]] مختلف را به پیامبر اکرم{{صل}} پس از وفات ایشان، نوعی غلو در [[حق]] او دانسته است<ref>الصله بین التصوف والتشیع، ص۱۳۲.</ref>.

اگر بخواهیم غلو درباره [[شخصیت حضرت علی]]{{ع}} را از نظر [[تاریخی]] ریشه‌یابی کنیم، به گزارش‌هایی از [[سخنان پیامبر اکرم]]{{صل}} برمی‌خوریم که در [[منابع شیعه]] و [[سنی]] آمده و [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در آنها از غلو گروهی از [[امت]] خود درباره آن حضرت، سخن به میان آورده است<ref>متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۲، ص۵۰۰؛ مسند احمد، ج۱، ص۱۶۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۵؛ بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۸۴، ۲۶۵-۲۶۴، ۳۴، ۵. به عنوان مثال عبارت روایت در شرح ابن ابی الحدید چنین است: {{متن حدیث|ان فیک مثلا من عیسی بن مریم احبته النصاری فرفعته فوق قدره و ابغضته الیهود حتی بهئت أمه}}.</ref>. زبان بعضی از این [[روایات]]، زبان [[پیش‌گویی]] نبوده، بلکه به گونه‌ای است که می‌توان وجود چنین غلوی را در [[زمان پیامبر اکرم]]{{صل}} از این روایات استفاده کرد. از جمله این گزارش‌ها، روایاتی است که در آنها، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[حضرت علی]]{{ع}} را به [[حضرت مسیح]]{{ع}} [[تشبیه]] کرده، [[مردم]] را نیز به دو گروه تقسیم می‌کند: گروهی که او را از حد خود بالاتر می‌برند، و گروهی دیگر که در [[حق]] او تقصیر فراوان می‌کنند<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۶۴.</ref>. همچنین در این باره می‌توانیم از روایاتی یاد کنیم که محتوای آنها، [[پرهیز]] [[پیامبر]] از معرفی کامل علی{{ع}} به جهت [[ترس]] از [[غلو]] مردم درباره او است<ref>به عنوان مثال این روایت در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۵، ص۴، چنین آمده است: {{متن حدیث|والذی نفسی بیده لولا انی أشفق ان یقول طوائف من امتی فیک ما قالت النصاری فی ابن مریم لقلت الیوم فیک مقالا لا تمر بملأ من الناس الا اخذوا التراب من تحت قدمیک للبرکه}}. در بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۸۴، ح۳۵، چنین آمده است: {{متن حدیث|لَوْ لَا أَنِّي أَخَافُ أَنْ يُقَالَ فِيكَ مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسِيحِ لَقُلْتُ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالَةً لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِلَّا أَخَذُوا تُرَابَ نَعْلَيْكَ وَ فَضْلَ وَضُوئِكَ يَسْتَشْفُونَ بِهِ وَ لَكِنْ حَسْبُكَ أَنْ تَكُونَ مِنِّي وَ أَنَا مِنْكَ...}}.</ref>. در بعضی از نوشته‌ها این پیش‌گویی به پیامبر اکرم{{صل}} نسبت داده شده است که خطاب به حضرت علی{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|يَهْلِكُ فِيَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۴.</ref>؛ «دو گروه درباره تو به [[هلاکت]] می‌افتند: گروهی که از فرط [[دوستی]] به [[وادی]] غلو می‌غلتند و گروهی که در [[دشمنی]] خود با تو سخت می‌باشند».

پس از [[وفات پیامبر اکرم]]{{صل}} و در دوران سکونت بیست و پنج ساله [[حضرت علی]]{{ع}} در [[مدینه]] (۳۵-۱۱ق) هیچ گزارشی از [[غلو]] درباره آن حضرت به دست ما نرسیده است؛ با آن‌که از جمله کارهای او در این دوران، [[تربیت شاگردان]] خاص بوده است و احیاناً در حین [[تعلیم]] آنها گوشه‌هایی از [[اسرار]] و [[معارف الهی]] را که تنها نزد او بوده، برای آنان افشا کرده و گاه آنان را از بعضی [[علوم غیبی]] [[آگاه]] می‌ساخته است. علل عدم غلو در این دوره را می‌توان در اموری از قرار زیر جست و جو کرد:

# [[اصحاب خاص حضرت علی]]{{ع}} در این دوره، عمدتاً همان [[اصحاب پیامبر]] بودند. بنابراین آنچه از حضرت [[مشاهده]] می‌کردند، بالاتر از آن را از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در دوران [[حیات]] او دیده بودند. از این رو طبیعتاً به سمت غلو درباره حضرت علی{{ع}} نمی‌رفتند.

# [[سیاست]] [[حاکمان]] دوران آن حضرت این بود که وی را به حاشیه برانند و مانع [[شناخت]] [[واقعی]] [[مردم]] از او شوند، و در مقابل، شخصیت‌های غیر قابل مقایسه‌ای با ایشان مانند [[زید بن ثابت]] و [[کعب الاحبار]] را [[مرجع]] [[مردم]] می‌شناساندند. از این‌رو مردم عادی و کم ظرفیت که برای گذران [[زندگی]] خود به دنبال سیاست‌های [[حاکمان]] بودند، کمتر به سراغ آن حضرت می‌رفتند و جایی برای [[غلو]] درباره ایشان باقی نمی‌ماند.

در دوره کوتاه مدت اقامت [[حضرت علی]]{{ع}} در [[کوفه]] (۴۰-۳۶ق) به گزارش‌هایی از غلو درباره [[شخصیت]] آن [[امام]] گرامی برخورد می‌کنیم که می‌توانیم آنها را در سه دسته طبقه‌بندی کنیم:

#گزارش‌هایی که درباره شخصیت [[عبدالله بن سبأ]] و [[اعمال]] [[سیاسی]] و [[عقاید]] [[غلو آمیز]] او درباره حضرت علی{{ع}} وجود دارد.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۴۰۲.</ref>

# [[امام رضا]]{{ع}} در روایتی مفصل ضمن بیان علل اعتقاد غالیان به [[الوهیت حضرت علی]]{{ع}}، سخن از برخورد انکارآمیز حضرت با آنان به میان می‌آورد<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۷۸، ح۲۰. مقداری از روایت که دلالت بر مطلب می‌کند، چنین است: {{متن حدیث|فَكَذَلِكَ هَؤُلَاءِ وَجَدُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَبْداً أَكْرَمَهُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ فَضْلَهُ وَ يُقِيمَ حُجَّتَهُ فَصَغُرَ عِنْدَهُمْ خَالِقُهُمْ أَنْ يَكُونَ جَعَلَ عَلِيّاً لَهُ عَبْداً وَ أَكْبَرُوا عَلِيّاً عَنْ أَنْ يَكُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ رَبّاً فَسَمَّوْهُ بِغَيْرِ اسْمِهِ فَنَهَاهُمْ هُوَ وَ أَتْبَاعُهُ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِهِ وَ شِيعَتِهِ}}.</ref> که خود تأییدی بر وجود چنین گروه‌هایی در [[زمان]] ایشان است. آنچه درباره این [[روایات]] می‌توان گفت، آن است که اولاً مشابهت مضمون این روایات با روایات نقل شده از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و نیز عدم [[مخالفت]] آنها با [[قرآن]] و روایات دیگر و همچنین [[تأیید]] آنها به وسیله گزارش‌هایی که از وجود [[غالیان]] در [[زمان حضرت علی]]{{ع}} رسیده است، ما را از [[بررسی سندی]] آنها [[بی‌نیاز]] می‌کند و به صدور آنها مطمئن می‌سازد؛ علاوه بر آن‌که انگیزه‌ای برای [[جعل]] چنین روایاتی از زبان آن حضرت وجود ندارد. ثانیاً گرچه روایات دسته اول، شامل هر نوع غلوی است، با توجه به قرائن موجود در روایات دیگر، مانند {{متن حدیث|قُولُوا إِنَّا عَبِيدٌ مَرْبُوبُونَ‌}}، {{متن حدیث|لَا تَتَجَاوَزُوا بِنَا الْعُبُودِيَّةَ}} و نیز [[تشبیه]] خود به [[حضرت عیسی]]{{ع}}، درمی‌یابیم که آنچه در این گونه روایات تأکید شده، [[غلو]] در ذات و یا لااقل غلو در صفات بوده است. از همین‌جا می‌توانیم اجمالاً وجود گروه‌هایی را با چنین باورهایی در زمان حضرت [[اثبات]] کنیم.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۴۰۷.</ref>

در میان منابع [[شیعی]] به چند گزارش برمی‌خوریم که از غالیان در زمان حضرت علی{{ع}} سخن به میان آمده است. گزارش اول که در کتب‌کشی، [[کلینی]] و [[صدوق]] آمده است، حاکی از آن است که پس از پایان [[جنگ]] [[بصره]]، هفتاد نفر از «[[زط]]»ها<ref>در [[لغت نامه دهخدا]] (ج ۹، ص۱۲۸۶۱) با استفاده از منابع مختلف درباره لغت «زط» چنین آمده است: گروهی از [[هند]]، معرب جت،... جت [[فارسی]]. به [[عقیده]] [[حمزه اصفهانی]] از اعقاب [[کولی‌ها]] و چنگیانه می‌باشند که [[بهرام گور]] [[دوازده]] هزار تن از این نوازندگان را از هند به [[ایران]] آورده بود و هنوز در [[دمشق]] این نام را برای خود [[حفظ]] کرده‌اند... طبقه‌ای از طبقات [[مردم]] هند و آنان حفاظ طریق می‌باشند و از جنس سند هستند.

در ج۵، ص۷۵۲۳ درباره لغت «جت» می‌گوید: «قومی باشند [[فرومایه]] و [[صحرانشین]] در [[هندوستان]]». از قول [[ابوریحان بیرونی]] در کتاب تحقیق ماللهند (ص ۲۰۰) چنین نقل می‌کند: «نام طایفه‌ای است از هنود و اکنون اغلب [[شرف]] [[اسلام]] یافته‌اند».</ref> به نزد [[حضرت علی]]{{ع}} آمده، بر او [[سلام]] کردند. حضرت به زبان آنها جواب داد، و با آنها [[گفت‌وگو]] کرد. آنگاه آنان [[ادعای الوهیت]] [[امام]] را مطرح کردند. امام به شدت در مقابل آنان ایستاد و فرمود: «چنین نیست. من مخلوق و [[بنده خدا]] هستم». اما آنان زیر بار نرفتند، و چون امام نتوانست آنها را [[توبه]] دهد، [[تهدید]] به قتلشان نمود، و چون نپذیرفتند، آنان را با [[آتش]] سوزانید<ref>اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲۳، ش۳۲۵؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۹۰؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، ج۷، ص۲۵۹.</ref>.

اگر بخواهیم، تنها از نظر سندشناسی [[صحت]] و سقم این [[حدیث]] را بسنجیم، چاره‌ای جز رد آن نداریم؛ زیرا سند این [[روایت مرسل]] است<ref>بخش انتهایی سند چنین است: {{عربی|... عن الحسن بن محبوب عن صالح بن سهل عن سهل بن عبد الملك ابي سيار عن رجل عن ابي جعفر{{ع}}}}.</ref>. علاوه بر آن‌که فردی مانند [[صالح بن سهل]] که محل [[اختلاف]] میان [[رجالیون]] است و خود روایتی که حاکی از غالی بودن وی در برهه‌ای از [[زمان]] است نقل کرده، در سند آن واقع شده است<ref>اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه، ج۱، ص۴۰۷. در آنجا از قول ابن غضائری چنین نقل شده است: {{عربی|كوفي غال كذاب وضاع للحديث}}. و از قول‌کشی چنین آمده است: {{عربی|عن صالح بن سهل قال كنت اقول في ابي عبد الله{{ع}} بالربوبية...}}.</ref>. اما اگر پا را فراتر از سند گذاشته، به قرائن دیگر توجه کنیم، می‌توانیم تا حدودی به صدور این [[روایت]] [[اطمینان]] یابیم. از جمله آن قرائن، این است که نوشته‌اند: در دوران [[ساسانیان]] عده‌ای از جت‌های هندوستان به [[ایران]] آورده شدند<ref>لغت نامه دهخدا، ج۹، ص۱۲۸۶۱.</ref> و اعقاب آنها که [[عقاید]] [[غلوآمیز]] درباره بعضی از [[مخلوقات]] داشتند، هنگام [[فتوحات]] [[مسلمانان]] به [[بصره]] منتقل شدند و پس از [[جنگ جمل]] هنگامی که [[شجاعت]] و دیگر [[کمالات]] حضرت را [[مشاهده]] کردند – به‌ویژه اگر بپذیریم که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} با زبان [[زط‌ها]] با آنان سخن گفته باشد - او را در حد [[خدایان]] خود یافتند و به [[الوهیت]] او [[معتقد]] شدند<ref>عسکری، سید مرتضی، عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۱۸۵.</ref>.

علاوه بر آن‌که هیچ انگیزه‌ای برای ساختن چنین [[حدیثی]] وجود ندارد، [[روایات]] بخش گذشته نیز می‌تواند اجمالاً وجود چنین گروهی را [[اثبات]] نماید و بلکه تعدد آن روایات، نشانه تعدد این گروه‌ها است. در گزارش دیگری که منتسب به [[امام]] [[معصوم]]{{ع}} نبوده و ظاهراً محل وقوع آن [[کوفه]] می‌باشد، چنین آمده که ده نفر نزد [[حضرت علی]]{{ع}} آمدند و مدعی [[ربوبیت]]، [[خالقیت]] و [[رازقیت]] او شدند و امام به شدت در مقابل آنان ایستاد و هنگامی که نتوانست آنان را از [[عقیده]] خود بازگرداند، [[فرمان]] به [[سوزاندن]] آنان داد<ref>اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۹۶، ش۵۵۶.</ref>. همچنین در بعضی از منابع به صورت کلی سخن از آمدن گروهی نزد حضرت و [[سلام دادن]] به او با عبارت {{متن حدیث|السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَبَّنَا}} آمده است. در آنجا نیز [[امام علی]]{{ع}} پس از آن‌که آنان حاضر به [[توبه]] نشدند، فرمان به سوزاندن آنان داد<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۱۸۶. او این روایت را از قول کلینی و طوسی به نقل از امام صادق{{ع}} نقل می‌کند.</ref>.

بعضی از [[دانشمندان شیعه]] به علت حساسیتی که بر روی [[شخصیت]] «[[عبدالله بن سبأ]]» داشته‌اند، این روایات را نیز همراه روایات و گزارش‌هایی که درباره «[[ابن سبأ]]» رسیده، رد نموده‌اند. شاید بتوان گفت مهم‌ترین دلیلی که در رد این‌گونه روایات آورده‌اند، عدم استناد [[فقهی]] [[فقهای شیعه]] به این روایات درباره حد فقهی [[مرتد]]، یعنی سوزاندن او می‌باشد که در این روایات آمده است<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۱۹۱ و پس از آن.</ref>. اما این دلیل را به [[راحتی]] می‌توان از راه [[اختیارات]] خاص [[امام]] در موارد ویژه، حل کرد.

نگارنده، گرچه به صدور و وقوع تک تک این گزارش‌ها [[اطمینان]] ندارد، وجود چنین گروه‌هایی را در [[زمان]] حضرت [[نفی]] نمی‌کند، و قبول این گزارش‌ها را مرتبط با [[واقعی]] دانستن [[شخصیت]] موهوم [[عبدالله بن سبأ]] نمی‌داند. همچنین [[اختلاف روایات]] در تعداد [[غالیان]] (بین ۱۰ تا ۷۰)<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۱۹۶-۱۹۵.</ref> نمی‌تواند [[مضر]] به حال این [[روایات]] باشد؛ زیرا این [[اختلافات]] در صورتی زیان‌آور است که محتوای همه آنها را اشاره به یک واقعه بدانیم؛ در حالی که ظاهر روایات به بهترین وجهه دلالت تعدد واقعه و مختلف بودن گروه‌های غالی می‌کند. فقدان بر این گزارش‌ها در آثار مورخانی مانند ابن خیاط (م ۲۴۰ق)، [[یعقوبی]] (م ۲۸۴ق)، [[طبری]] (م ۳۱۰ق) و [[مسعودی]] (م ۳۴۶ق)<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۲۰۰.</ref> نمی‌تواند دلیلی بر جعلی بودن این روایات تلقی شود؛ زیرا چنان‌که گفتیم با قرائن [[تاریخی]] می‌توان به وجود چنین گروه‌هایی در زمان حضرت اطمینان پیدا کرد.

همچنین روایات بخش اول می‌تواند به عنوان [[تأیید]] این گزارش‌ها مطرح شود؛ ضمن آن‌که نمی‌توان کامل بودن همه کتب تاریخی را مدعی شد. بسا حوادثی که در کتب تاریخی کمترین نشانی از آنها دیده نمی‌شود، اما در منابع ما سخن درباره آنها فراوان به میان آمده است. به عنوان مثال، آیا می‌توان از عدم ذکر [[واقعه غدیر]] در بسیاری از کتب تاریخی، عدم وجود آن را نتیجه گرفت؟.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۴۰۸.</ref>