آیه ولایت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

یکی از مقدمات استدلال [[شیعه]] به این آیه بر امامت و ولایت [[امام امیرالمؤمنین]] علی {{ع}} نزول آیه در شأن آن حضرت است. گرچه در شأن نزول آیه، [[روایات]] مختلفی وارد شده است، ولی آنچه در [[منابع شیعه]] پذیرفته شده و مشروح‌تر از بقیه روایات نقل گردیده، [[روایت]] «[[عبایه ربعی]]» است که در این [[روایت]] [[ابوذر غفاری]] جریان انگشتر دادن امیرالمومنین {{ع}} به سائل را و هم چنین جملاتی را که رسول خدا {{صل}} در مورد این جریان فرمود را نقل می کند که یکی از جملات این است که: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبِيُّكَ وَ صَفِيُّكَ. اللَّهُمَّ فَاشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيّاً اشْدُدْ بِهِ ظَهْرِي}} «بار خدایا! من محمد [[پیامبر]] و برگزیده تو هستم. بار خدایا! پس به من [[شرح صدر]] [[مرحمت]] فرما. کارم را آسان گردان، و برای من وزیری از خاندانم، یعنی علی را فراهم کن و به وسیله او پشتم را [[استوار]] کن».

# احادیث مربوط به نزول آیه در [[شأن]] علی {{ع}} و [[تطبیق]] مؤمنانی که در آیه توصیف شده‌اند بر آن حضرت بسیار است. اگر مجموع احادیث از [[اهل‌سنت]] و [[شیعه]] را در این باره در نظر آوریم، در حد [[تواتر]] بوده و مفید [[اطمینان]] و [[یقین]] است. اگر [[روایات]] هر یک از شیعه و اهل‌سنت را جداگانه در نظر آوریم، در حد تضافر است و احتمال جعلی بودن آنها بسیار [[ضعیف]] است و در خور اعتنا نیست، به ویژه آنکه در بین این احادیث، روایاتی یافت می‌شود که از نظر [[سند]] خدشه‌ناپذیر است. بدین سبب است که این احادیث مورد اعتنا و استناد [[محدثان]]، [[مفسران]]، [[متکلمان]] و [[فقیهان]] قرار گرفته است تا آنجا که [[فقیهان]] در دو مسئله به آن استناد کرده‌اند: یکی اینکه انجام فعل قلیل مبطل [[نماز]] نیست و دیگر درباره اینکه [[صدقه]] و [[انفاق]] مستحبی، [[زکات]] نامیده می‌شود<ref>ر. ک: احکام القرآن، تألیف جصّاص، ج۲، ص۶۲۵-۶۲۶؛ تفسیر القرطبی، ج۱، ص۲۰۸؛ نفحات الأزهار، ج۲۰، ص۴۶؛ المیزان، ج۶، ص۲۵.</ref>.

# [[دلایل]] مختلفی مانند "[[حصر]] {{متن قرآن|إنّما}} و احادیثی که در ‌شأن نزول [[آیه]] وارد شده [[اثبات]] کنندۀ معنای [[ولایت]] و [[سرپرستی]] است<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[آیه ولایت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «آیه ولایت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۱۰۶-۱۱۱.</ref>.

[[شیعه]] و [[اهل سنت]] نسبت به نزول [[آیۀ ولایت]] در [[شأن]] [[امیرالمؤمنین]] [[اتفاق نظر]] دارند، اما افرادی مانند [[ابن تیمیه]] معتقدند [[آیه]] در وصف حضرت نازل نشده است، از جمله [[دلایل]] منکرین [[آیه ولایت]] عبارت است از:

## در این [[آیه]] لفظ جمع در مفرد استعمال نشده است، بلکه عنوان جمع، بر یکی از افراد تحقق یافتۀ آن، منطبق شده و این امکان وجود دارد که بر دیگر افراد نیز منطبق گردد. به عبارتی دیگر لفظ در اینجا در مفهوم خود استعمال شده است، نه در مصداق خارجی؛ اما مصداق لفظ جمع، گاهی می‌‌تواند فرد است و گاهی جمع، چنانکه در مورد [[امیرالمؤمنین]] و فرزندانش مصداق آن به صورت فردی است، یعنی در زمان نزول، مصداقش [[امام علی]] ({{ع}} و در زمان بعد، [[امام حسن]] {{ع}} و به ترتیب تا [[امامت]] [[امام عصر]] {{ع}} این مصادیق ادامه خواهد داشت<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[آیه ولایت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «آیه ولایت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۱۰۶-۱۱۱.</ref>.

یکی از تشکیک‌هایی که در دلالت آیه بر [[امامت]] [[امیر المؤمنین]] {{ع}} وارد شده تردید در نزول آیه در [[شأن]] آن حضرت است. این تردید به صورت‌های مختلف اظهار شده است.

# سخن رازی که گفته است: «اکثر [[مفسران]] معتقدند آیه در [[حق]] عموم مؤمنان است» بی‌اساس است، زیرا نزول آیه در [[شأن]] [[حضرت علی]] {{ع}} مورد قبول اکثر مفسران است<ref>آری، مفسران اهل سنت غالباً به عمومیت حکم مذکور در آیه قائل‌اند، نه از آن جهت که نزول آیه را در شأن علی {{ع}} منکرند، بلکه بدین سبب که ولایت را به معنای نصرت می‌دانند، و به حکم اینکه مورد مخصص نیست، به عمومیت آن قائل‌اند. آنان در این باره روایاتی را نقل کرده‌اند که طبق آنها آیه کریمه اگر چه در شأن علی {{ع}} است، ولی شامل عموم مؤمنان است. تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۵۹۸.</ref>.  

برخی از کسانی که بر نزول این [[آیه]] در [[حق علی]] {{ع}} [[نقل]] [[اجماع]] و یا ادّعای [[اجماع]] نموده‌اند، عبارت‌اند از:

## همین‌گونه است [[کلام]] مؤلف و شارح المواقف فی [[علم]] الکلام<ref>شرح المواقف، ج۸، ص۳۶۰.</ref>. [[ملا علی قوشچی]] نیز در تقریر [[استدلال]]، یادآور شده است که [[آیه]] به اتفاق مفسران در شأن علی {{ع}} نازل شده است؛ آن‌گاه که [[نماز]] گزارد و در حال رکوع، انگشتر خود را به [[فقیر]] داد، سپس در نقد گفته است: «این سخن مفسران بر اختصاص [[ولایت]] به علی {{ع}} دلالت نمی‌کند»<ref>شرح التجرید، ص۳۶۸-۳۶۹.</ref>. ظاهر آن سخن این است که وی اتفاق مفسران را درباره نزول آیه در شأن علی {{ع}} پذیرفته است، ولی در اختصاص ولایت در [[حق]] آن حضرت خدشه کرده است که در این باره پس از این، [[سخن]] خواهیم گفت.  

گذشته از این، می‌توان زکات در [[آیه]] را به زکات واجب هم حمل کرد، و این [[شبهه]] که برخی گفته‌اند، [[علی]] {{ع}} از کسانی نبود که زکات بر او واجب باشد، یعنی از [[ثروتمندان]] نبود، و اینکه زکات بودن انگشتر، امری بعید است<ref>المغنی، الإمامة، ج۱، ص۱۳۷.</ref>، همگی استبعادهایی است بی‌دلیل، و احتمال اینکه حداقل نصاب زکات برای علی {{ع}} حاصل شده باشد، و اینکه او در نظر داشت در اولین فرصت مناسب، آن را به عنوان زکات به [[فقیر]] بدهد، کاملاً موجه است، و دلیلی بر نادرستی آن در دست نیست. [[سید مرتضی]] در پاسخ شبهه یاد شده که [[عبدالجبار]] [[نقل]] کرده گفته است: «بعید شمردن [[وجوب]] زکات بر علی {{ع}} وجهی ندارد، زیرا وجوب آن در پاره‌ای از اوقات بر آن حضرت محال نبوده است. آنچه در [[حق امام]] {{ع}} بعید است آن است که وی را در آن [[زمان]] از ثروتمندان به شمار آوریم، اما داشتن دویست [[درهم]] سبب نمی‌شود که فرد از [[ثروتمندان]] به شمار آید، چنان که دادن انگشتر به عنوان [[زکات]] نیز هیچ‌گونه بُعدی ندارد، زیرا انگشتر مانند دیگر چیزهایی است که [[فقرا]] می‌توانند از آن نفع ببرند و می‌توان آن را به عنوان پرداخت زکات به [[فقیر]] داد»<ref>الشافی، ج۲، ص۲۳۸.</ref>.

# پاسخ دقیق آن است که در این [[آیه]] لفظ جمع در مفرد استعمال نشده است، بلکه عنوان جمع، بر یکی از افراد تحقق یافته آن (در زمان نزول) منطبق گردیده و امکان انطباق آن بر دیگر افراد نیز (بر فرض تحقق شرایط و ویژگی‌ها) محفوظ مانده است. میان این دو کیفیّت و دو گونه استعمال نیز، فرق بسیاری است و آنچه از نظر [[اهل]] لغت ناشدنی و نارواست، تنها گونه نخست است<ref>المیزان، ج۶، ص۹.</ref>. به دیگر سخن، لفظ در مفهوم خود استعمال می‌شود، نه در مصداق خارجی، ولی در بیرون، مصداق لفظ گاهی فرد است و گاهی جمع<ref>تفسیر تسنیم، ج۲۳، ص۱۲۵.</ref>.

پاسخ: اولاً [[ترتیب نزول آیات]]، غیر از ترتیب فعلی [[قرآن]] است. بنابراین همراه بودن دو آیه از قرآن بر سیاق واحد، دلالت بر چیزی ندارد. توجه به [[شأن نزول]] این آیات نیز نشان دهنده تفاوت [[زمان]] نزول آنها است<ref>ر.ک: سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج۳، ص۱۰۶ – ۱۰۱.</ref>. ثانیاً «ولی» به معنای [[دوست]] و [[ناصر]]، صفت تمامی [[مسلمانان]] است و معنا ندارد که منحصر به کسانی باشد که در وقت [[رکوع]] [[نماز]]، [[صدقه]] می‌دهند. قید {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} مصداق و یا مصادیق بسیار محدودی دارد که آن را از [[حکم کلی]] [[دوستی]] و نصرت [[مؤمنان]] جدا می‌کند. اساساً با توجه به عدم [[استحباب]] خاص [[صدقه دادن]] در حالت رکوع، می‌توان مطمئن بود که آیه فوق، ناظر به یک قضیه خارجیه است، نه این که اشاره به قضیه حقیقیه‌ای داشته باشد و آن [[حکم]] را بر هر موضوع آن مترتب کند.

پاسخ: در صدر اسلام، زکات به همان معنای لغوی خود و به معنای صدقه و [[انفاق مال]] در [[راه خدا]] به کار می‌رفته است؛ همان‌گونه که در احوال [[انبیای پیشین]] آمده<ref>ر.ک: انبیاء، آیه ۷۳ و مریم، آیه ۳۱ و ۵۵.</ref>. بنابراین به [[یقین]] زکات مصطلح نزد مسلمانان مقصود نبوده است. همچنین آیاتی که در ابتدای [[بعثت]] نازل شده و بلکه - بهتر است بگوییم - تمامی آیاتی که در [[مکه]] نازل شده و در آنها امر به دادن زکات شده است و حتی آیاتی که در ابتدای [[هجرت به مدینه]] و قبل از دستور زکات مصطلح نازل شده است به معنای کلی انفاق مال در راه خدا است. حتی آیه [[وجوب]] زکات {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref> دلالت بر این دارد که زکات مصطلح نیز نوعی صدقه است.

در پایان این نکته را نیز بیفزاییم که کسانی که آیه را درباره [[امام علی]]{{ع}} نمی‌دانند و آن را حکم کلی برای تمامی مسلمانان می‌شمارند، در [[تفسیر]] قید {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} دچار مشکل شده‌اند؛ زیرا {{متن قرآن|وَهُمْ رَاكِعُونَ}} وصف حالت [[زکات]] دهنده است و انحصار [[نصرت]] و [[دوستی]]، به زکات دهندگان در حال [[رکوع]]، شایسته نیست. آنان در توجیه این اشکال گفته‌اند: در اینجا مراد معنای [[حقیقی]] رکوع نیست؛ بلکه معنای مجازی آن، یعنی [[خضوع]] در برابر عظمت خداوند، قصد شده است. در نتیجه معنای [[آیه]] این‌گونه خواهد شد: «یاری دهنده و نصرت کننده شما، تنها [[خدا]] و [[رسول]] او است و مؤمنینی که [[نماز]] را برپا می‌دارند و زکات را همراه با خضوع می‌دهند». این رأی چندان [[استوار]] نیست؛ زیرا انتقال از معنای حقیقی به معنای مجازی، بدون هیچ قرینه متصل یا منفصل، امری غیرمعهود و مخالف [[قوانین]] [[ادب]] است. به علاوه، قرین بودن [[صلات]] و رکوع در آیه خود قرینه است که مراد، رکوع در نماز است<ref>ر.ک: علامه طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۵ - ۵؛ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۳۱ - ۴۲۱.</ref>.<ref>[[سید محمد کاظم طباطبایی|طباطبایی، سید محمد کاظم]]، [[ادله و نصوص امامت علی (مقاله)| مقاله «ادله و نصوص امامت علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص ۲۰۱.</ref>