توکل: تفاوت میان نسخه‌ها

توکل (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۳ نوامبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۶:۱۵

۱۷٬۸۵۰ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۳ نوامبر ۲۰۱۹

←‏پرسش‌های وابسته

دیداریویکی‌متن

Msadeq

مدیران

۱۱۵٬۲۱۳

ویرایش

@@ خط ۱۷: / خط ۱۷: @@
 *[[قرآن کریم]] میان مفهوم توکل و [[ایمان]] نسبتی محکم برقرار ساخته است. بنا بر [[آیات قرآن کریم]]، توکل ثمره [[ایمان]] است و [[خداوند سبحان]] [[بنده]] [[متوکل]] را در کنار مفهوم [[ایمان]] در نظر می‌گیرد، به‌گونه‌ای که معیار [[استواری]] [[ایمان]] را [[میزان]] توکل او برمی‌شمرد و نیکویی توکل را از [[راستی]] [[یقین]] می‌داند. افزون بر [[ایمان]]، در جایگاهی، مفهوم توکل در کنار مفهوم [[صبر]] نیز به‌کار رفته است<ref>{{متن قرآن| الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ }}؛ سوره نحل، آیه ۴۲.</ref>. [[امام]] {{ع}} نیز در مواردی میان [[صبر]] و توکل نسبتی را برقرار می‌کند، چنان‌که می‌فرماید: ([[صبر]]) اعتمادی از برای کسی است که توکل کند<ref>غرر الحکم، ۴ / ۵۴۹۷</ref> هم‌چنین توکل با واژه [[تقوا]] نیز همراه است<ref>{{متن قرآن|فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِّنكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا }}؛ سوره طلاق، آیه ۲-۳</ref>. در کنار دایره معنایی توکل که در [[قرآن]] به‌کار رفته و [[مفسران]] به آن پرداخته‌اند، [[پیامبران الهی]] نیز به‌عنوان افرادی [[متوکل]] و در سطح بالایی از حضور توکل در امور خویش معرفی شده‌اند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 230- 231.</ref>.
 *[[امام علی]] {{ع}} برحسب [[تربیت]] قرآنی خود بر موضوع توکل به‌خدا تأکید و تکیه کرده است. [[مرجع]] توکل [[امام]] بر [[خدا]] نشئت گرفته از [[شناخت]] و [[ایمان]] او به [[خداوند]] است. قادریّت مطلق [[خداوند]] نزد [[امام]]، امری ملموس است، چنان‌که می‌فرماید: از او [[یاری]] می‌خواهم، که هم قاهر است و هم قادر و بر او توکل می‌کنم، که هم کفایت‌کننده است و هم یاری‌دهنده<ref>[[نهج البلاغه]]، [[خطبه ۸۲ نهج البلاغه|خطبه ۸۲]] و نیز نک: خطبه‌های ۸۹ تا ۲۱۸</ref>.[[ایمان]] به [[دین]] مبین [[اسلام]] نیز در گرو توکل بر خداست. [[اسلام]] مایه وثوق و اعتماد کسانی است که بر [[خداوند]] توکّل کنند، زیرا مشتمل بر وعده‌های گران‌قدر اوست و به سبب [[اطمینان]] به آن است که توان توکّل بر [[خدا]] را می‌یابند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۰۲</ref>. [[امام]] {{ع}} از توکل با عنوان‌هایی چون [[بهترین]] [[کارگزار]]، بزرگ‌ترین [[سرمایه]] [[تجارت]] با سود فراوان، ستونی [[استوار]]، حصار [[حکمت]]، عمل [[افضل]]، قوت [[یقین]]، قوت و نیروی [[دل]]، [[صلاح]] [[عبادت]]، رهایی از [[رنج]] و [[اندوه]] و... نیز یاد کرده است»<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 231.</ref>.
+==معنای توکل در بیان [[نبوی]]{{صل}} ==
+*در برخی منابع [[نقل]] شده است که [[رسول خدا]]{{صل}} از [[جبرئیل]]{{ع}} پرسید: "معنی [[توکل بر خدا]] چیست؟"
+گفت: "دانستن آنکه مخلوق [بدون خواست [[خدا]]] نمی‌تواند زیان و سودی به کسی برساند، نمی‌تواند عطا یا منع کند و نیز نومید بودن از مخلوق است. هرگاه [[بنده]] چنین باشد، دیگر برای هیچ کس جز [[خدا]] عملی انجام نمی‌دهد و جز [[خدا]] به کسی [[امید]] نمی‌بندد و از کسی جز [[خدا]] نمی‌ترسد و به هیچ کس جز [[خدا]] چشم [[طمع]] نمی‌دوزد"<ref>شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص ۲۶۱ و شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۹۴.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۴-۳۲۵.</ref>.
+==[[ارزش]] توکل در گفتار [[رسول خدا]]{{صل}} ‌==
+*توکل در [[کلام]] [[نبی اکرم]]{{صل}} به [[نیکی]]، ستوده و از [[بهترین]] [[اعمال]] نزد [[خداوند]] برشمرده شده است. [[روایت]] کرده‌اند که [[رسول]] خاتم{{صل}} در [[شب معراج]]، از [[خداوند متعال]] پرسید: "[[بهترین]] [[اعمال]] چیست؟" [[خداوند]] جل جلاله فرمود: {{متن حدیث| لَيْسَ‌ شَيْ‌ءٌ عِنْدِي‌ أَفْضَلَ‌ مِنَ‌ التَّوَكُّلِ‌ عَلَيَّ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمْتُ‌}}<ref>ارشاد القلوب، ص ۱۹۹ و شیخ حر عاملی، الجواهر السنیه، ص ۱۹۱.</ref>؛ هیچ چیز نزد من از توکل بر من و [[خشنودی]] به آن‌چه قسمت کرده‌ام، بهتر نیست.‌ [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} در سخنان خود بر اصل توکل تأکید داشته، می‌فرمود: "هرکه [[دوست]] دارد نیرومندترین [[مردم]] باشد، بر [[خدا]] توکل کند"<ref>{{متن حدیث| مَنْ‌ أَحَبَّ‌ أَنْ‌ يَكُونَ‌ أَقْوَى‌ النَّاسِ‌ فَلْيَتَوَكَّلْ‌ عَلَى‌ اللَّهِ‌}}؛ جامع الاخبار، ص ۱۱۷؛ مشکاة الانوار، ص ۱۸؛ المستدرک، ج ۴، ص ۲۷۰؛ ابن ابی‌دنیا، مکارم الاخلاق، ص ۱۹ و مسند الشهاب، ج ۱، ص ۲۳۴.</ref>؛  و "هرکه [[دوست]] دارد که با تقواترین [[مردم]] باشد، بر [[خدا]] توکل کند!"<ref>{{متن حدیث| مَنْ‌ أَحَبَّ‌ أَنْ‌ يَكُونَ‌ أَتْقَى‌ النَّاسِ‌ فَلْيَتَوَكَّلْ‌ عَلَى‌ اللَّهِ‌ }}؛ جامع الاخبار، ص ۱۱۷ - ۱۱۸؛ روضة الواعظین، ص ۴۲۵؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۰۰ و همو، الامالی، ص ۳۰۵.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۵.</ref>.
+*همچنین آن [[حضرت]] می‌فرمود: "هر که به [[خداوند]] توکل کند، [[خداوند]] تمامی هزینه‌ها و مخارج [[زندگی]] او را تأمین می‌کند و از جایی که [[گمان]] نمی‌برد به او روزی می‌رساند"<ref>المتقی الهندی، کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۰۳؛ ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۲۰؛ روضة الواعظین، ج ۲، ص ۴۲۶ و مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۲۲.</ref>. و "کسانی را که بر دیگران [[فرمان]] می‌رانند، محتاج او خواهد ساخت. چنین کسی چگونه [به دیگران] احتیاج پیدا کند؛ در حالی که مولایش بی‌نیاز و ستوده است؟"<ref>١. روضة الواعظین، ج ۲، ص ۴۲۶؛ مشکاة الانوار، ص ۱۸؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۲۱۷ و المناوی، فیض الغدیر، ج ۶، ص ۱۹۴.</ref> [[پیامبر خدا]]{{صل}} در [[حدیثی]] دیگر فرمود: "اگر به [[شایستگی]] بر [[خدای تعالی]] توکل کنید، [[خداوند]] روزی شما را می‌رساند. چنانکه به مرغان روزی می‌دهد که صبح، گرسنه و شب، سیر هستند"<ref>ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۲۰؛ تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص ۱۱۷؛ مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۲۲؛ ابن ابی جمهور، عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۵۷؛ ابن حبان، صحیح، ج ۲، ص ۵۱۰؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۱، ص ۳۰ و حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۳۱۸.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۵-۳۲۶.</ref>.
+==[[آداب]] توکل ==
+*طبق [[احادیث]] و [[روایات معصومین]]{{عم}} و سخنان [[رسول خدا]]{{صل}} توکل به [[خدا]] زمانی معنا خواهد داشت که با تلاش، همراه باشد و در غیر این صورت، توکل، معنایی نخواهد داشت. [[نبی]] [[خدا]]{{صل}} تأکید داشت که پیروانش پس از [[آماده‌سازی]] مقدمات امور، به [[خدا]] توکل کنند؛ به همین [[دلیل]]، وقتی مردی [[اعرابی]] به حضورشان رسید و گفت: "ای [[رسول خدا]]! شترم را رها کنم و به [[خدا]] توکل کنم یا آنکه پایش را ببندم و توکل کنم؟" آن [[حضرت]] به او فرمود: "زانویش را ببند و بعد تو کل کن!"<ref>علی بن الحسن، مشکاة الانوار، ص ۳۱۹ - ۳۲۰؛ صالحی دمشقی، سبل الهدی و الرشاد، ج ۱، ص ۳۲۵ و ابوسعید خرگوشی، شرف المصطفی، ج ۵، ص ۱۶۸.</ref> و نیز در روایتی دیگر آمده است که [[رسول خدا]]{{صل}} گروهی از کشاورزان را دید که زراعت نمی‌کردند؛ پس فرمود: "شما کیستید؟"  گفتند: "ما توکل کنندگانیم"، فرمود: "نه [شما از توکل کنندگان نیستید]؛ بلکه شما سرباران جامعه‌اید"<ref>مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۲۱۷.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۶.</ref>.
+*همچنین در [[حدیثی]] دیگر از آن [[حضرت]] [[نقل]] شده است که پس از [[نزول]] [[آیات]] دوم و سوم سوره [[طلاق]] - که [[خداوند]] در آن [[رزق و روزی]] [[بندگان]] باتقوا و متوکلش را ضمانت کرده است – عده‌ای از [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} درهای خانه‌های خود را بسته، برای [[عبادت]] به سوی [[مسجد]] روانه شدند. وقتی این مسئله را به [[رسول خدا]]{{صل}} خبر دادند، آنان را احضار کرده، [[علت]] را از آنان پرسید؛ گفتند: "[[خداوند]]، خود روزی ما را بر عهده گرفته است و ما نیز به همین [[دلیل]] به او توکل و کسب و کار را رها کرده، به [[عبادت]] رو آوردیم". [[حضرت]] مسئله را برای آنان شرح داد و فرمود: "بدانید که اگر چنین کنید، هرگز دعایتان [[مستجاب]] نخواهد شد و روزی به شما نخواهد رسید؛ مگر آنکه خودتان در طلب برآیید و بکوشید"<ref>الکافی، ج ۵، ص ۸۴؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۹۳ و شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۲۳.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۶-۳۲۷.</ref>.
+==توکل در [[سیره پیامبر اکرم]]{{صل}} ==
+*سرتاسر زندگانی [[رسول خدا]]{{صل}} سرشار از توجه و توکل و [[اعتماد]] به [[خداوند متعال]] است؛ به گونه‌ای که [[قلب]] ایشان در بحرانی‌ترین شرایط و وخیم‌ترین اوضاع، هیچ گاه از اتکال به خدای بی‌همتا فارغ نشد؛ حتی زمانی که [[دشمنان دین]] [[خدا]] با [[خشونت]] تمام به سوی [[رسول خدا]]{{صل}} حمله ور شدند و در این راه از هیچ جنایتی فروگذار نکردند و حتی بعضی از [[یاران پیامبر]] [[خدا]]{{صل}} را به [[جرم]] مسلمانی زیر [[شکنجه]] به [[شهادت]] رساندند و کار را به جایی رساندند که نقشه کشتن [[فرستاده خدا]]{{صل}} را کشیدند، باز هم [[پیامبر]] به [[خدا]] تو کل داشت و در چنین شرایط حساسی که ایشان با تعداد کم [[یاران]] و تعداد انبوه [[دشمنان]] روبرو بود، به جای [[صلح]] و کوتاه آمدن، باز هم راه [[مبارزه]] را در پیش گرفت. آن [[حضرت]] در ادامه [[مبارزات]] مقدسش و در راه [[هجرت]] به [[مدینه]]، زمانی که همراه [[ابوبکر]] به [[غار ثور]] [[پناه]] برده بود و [[دشمنان]] در پی [[حضرت]] تا در غار نیز آمده بود، با کمال [[آرامش]] به [[ابوبکر]] که سراسر وجودش [[حزن]] و [[اندوه]] بود، می‌گوید: {{متن حدیث| لا تَحْزَنْ‌ إِنَ‌ اللَّهَ‌ مَعَنا}}<ref>ابوبکر [[بیهقی]]، دلائل النبوه، ج ۲، ص ۴۷۸؛ [[شرف]] المصطفی، ج ۲، ص ۳۴۴ و [[قطب الدین راوندی]]، الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۱۴۵. </ref>؛ که این حالت، اوج توکل و [[اعتماد]] ایشان به [[خدا]] و مصداق بارز [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ}}<ref>«و هر که بر خدا توکل کند همو وی را بسنده است» سوره طلاق، آیه ۳.</ref> است<ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۷.</ref>.
+*[[جنگ]] ذات الرقاع نیز عرصه دیگری از بروز و [[ظهور]] کامل توکل [[رسول خدا]]{{صل}} به [[خداوند]] [[قادر]] است. [[نقل]] شده است که در [[جنگ]] ذات الرقّاع، [[رسول خدا]]{{صل}} در کنار درّه‌ای زیر درختی توقف کرده بود. در این هنگام، سیلی آمد و میان ایشان و یارانش فاصله انداخت و مردی از [[مشرکان]] که جدایی [[پیامبر خدا]]{{صل}} از یارانش را دریافت، به هم‌رزمان خود گفت: "من [[محمد]]{{صل}} را خواهم کشت". پس، آهسته به [[رسول خدا]]{{صل}} نزدیک شد و بر [[حضرت]] [[شمشیر]] کشید و گفت: "ای [[محمّد]]{{صل}}! کیست که تو را از دست من [[نجات]] دهد؟" [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: "همان کسی که [[پروردگار]] من و توست." در این هنگام، [[جبرئیل]]{{ع}} نازل شد و بر آن مرد ضربه‌ای زد و او را نقش بر [[زمین]] کرد. سپس، [[پیامبر]]{{صل}} برخاست و [[شمشیر]] آن مرد را برداشت و روی سینه او نشست و فرمود: "ای غورث! کیست که تو را از دست من [[نجات]] دهد؟" گفت: [[بخشندگی]] و آقاییِ تو ای [[محمد]]{{صل}}!" پس، [[پیامبر]]{{صل}} او را رها کرد و آن مرد از جا برخاست، در حالی که می‌گفت: "به [[خدا]] قسم که تو از من بهتر و بزرگوارتری"<ref>کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۱۲۷ و طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰ و با روایتی مختلف در: مسلم نیشابوری، صحیح، ج۷، ص۶۲؛ البخاری، صحیح، ج ۵، ص ۵۳ - ۵۴؛الطبرانی، مسند الشامیین، ج ۳، ص ۶۷ و الهیثمی، مجمع الزوائد، ج۹، ص۸.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۸.</ref>.
+*از دیگر مصادیق توکل در [[سیره]] [[رسول خدا]]{{صل}} آن بود که ایشان روزی دهنده واقعی و [[حقیقی]] را خدایی می‌دانست که بی‌منت، روزی هر روز [[انسان‌ها]] را می‌رساند؛ از این رو، خود، غذایی را برای فردایش [[ذخیره]] نمی‌کرد<ref>تاریخ مدینه دمشق، ج ۴، ص ۱۲۰؛ قاضی عیاض اندلسی، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج ۱، ص ۲۳۴؛ صحیح ابن حبان، ج ۱۴، ص ۲۷۱ و ابوعیسی ترمذی، الشمائل المحمدیه، ص ۲۰۱.</ref> و به [[همسران]] و خادمان خود نیز اجازه نمی‌داد که برای [[آینده]] [[غذا]] [[ذخیره]] کنند<ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۸.</ref>.
+*در برخی منابع ، از سفینه، خادم [[پیامبر اکرم]]{{صل}} - چنین [[نقل]] شده است: روزی پرندگان پخته‌ای را برای [[رسول خدا]]{{صل}} هدیه آوردند. [[ام ایمن]]،‌ خادم آن [[حضرت]]{{صل}}، مقداری از آن [[غذا]] را کنار گذاشت و بقیه را نزد [[پیامبر خدا]]{{صل}} برد تا بخورد؛ چون صبح شد، او بقیه [[غذا]] را نزد [[رسول خدا]]{{صل}} برد تا بخورد؛ پس آن [[حضرت]] فرمود: "این چیست؟"‌ [[ام ایمن]] گفت: "اینها مقداری از آن پرندگانی است که دیروز به شما هدیه شده بود"؛ [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: "آیا تو را [[نهی]] نکردم که چیزی را برای کسی و یا برای فردا [[ذخیره]] نکنی؟ همانا [[خداوند]]، روزی هر فردایی را می‌رساند"<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۴۲، ص ۲۵۸ و حسین بن اسماعیل محاملی، امالی، ص ۴۴۳ - ۴۴۴.</ref>.<ref>در برخی منابع این روایت از قول انس بن مالک نقل شده است. ر.ک: مسند احمد، ج۳، ص۱۹۸ و ابویعلی الموصلی، مسند، ج ۷، ص ۲۲۴.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۸.</ref>.
+*همچنین [[نقل]] شده است که ذکر قنوت [[وتر]] ایشان، [[کمک]] خواستن از [[خدا]] برای توکل<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۸۷ و مستدرک الوسائل، ج ۴، ص ۴۱۶.</ref> و توصیه به توکل، از مطالب مهم سخنان ایشان بود<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، ص ۱۱۸؛ شرف المصطفی، ج ۲، ص ۱۳۵، الکافی، ج ۲، ص ۶۱ و تقی الدین مقریزی، امتاع الأسماع، ج ۴، ص ۳۵۰.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۹.</ref>.
 == پرسش‌های وابسته ==