حضور قلب: تفاوت میان نسخه‌ها

*حضور قلب، توجّه و روی آوردن [[قلب]] است به سوی بارگاه [[الهی]]، و پرداختن آن به [[خداوند]]، به‌گونه‌ای که این توجّه برای [[قلب]] حالت ملکه یابد؛ [[خداوند متعال]] از [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} حکایت می‌فرماید که: {{متن قرآن|إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ}}<ref>«من با درستی آیین روی خویش به سوی کسی آورده‌ام که آسمان‌ها و زمین را آفریده است» سوره انعام، آیه ۷۹.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۳۷.</ref>.

*حضور قلب، یاد خداست که خود از [[نماز]] - که از تمامی امور این عالم [[برتر]] است - بزرگ‌تر و [[برتر]] می‌باشد: {{متن قرآن|إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ}}<ref>«آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.</ref>.

*حضور قلب همان یادکرد فراوان است، که [[خداوند]] آن را از [[بنده]] خود درخواست می‌نماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا * وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا}}<ref>«ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید * و او را پگاه و دیرگاه عصر به پاکی بستایید» سوره احزاب، آیه ۴۱-۴۲.</ref>.

*کوتاه سخن آنکه بر اساس قواعد زبان [[عربی]]، ترکیب "حضور قلب" از نوع اضافه صفت به موصوف است؛ از این رو "[[قلب]] حاضر" به قلبی گفته می‌شود که خود را در محضر [[الهی]] بیابد، در این صورت هیچ چیز دیگری جز از او را نمی‌بیند و با تمامی خود به او روی می‌کند، روی‌کردنی که نه اندک رخنه‌ای در آن است و نه لحظه‌ای [[فتور]] و [[سستی]] می‌یابد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۳۸.</ref>.

*بر این اساس، می‌توان گفت که حضور قلب حالتی ملکه‌ای است، که چون برای کسی حاصل شد به وسیله آن می‌تواند به سوی بارگاه [[عزّت]] روی کند، و خود را در آن بارگاه حاضر و [[خداوند]] را بر خود ناظر بیند.

*حضور قلب به مانند [[خلوص]]، سِرّی از [[اسرار الهی]] است که آن را تنها در [[اختیار]] کسانی که [[عنایت ویژه]] او شامل حالشان شود، قرار می‌دهد؛ اینان کسانی هستند که خود را از بیگانگان دور کرده به او نزدیک نموده‌اند، بنابراین [[بخشش]] این [[مقام]]، جایزه کسانی است که به [[مقام]] عبودیّت و [[بندگی]] [[حقیقی]] او رسیده باشند.

*از سویی دیگر، رسیدن به این مرتبه تنها با ریاضت‌های شرعی و استمرار آن ممکن می‌گردد. [[اهل دل]] این [[مقام]] را همچون [[روح]] برای [[بدن]] می‌شمارند، از این رو همان‌گونه که اگر در بدنی [[روح]] دمیده نشود، آن [[بدن]] در شمار مردگان بی‌اراده و بی‌اختیار قرار می‌گیرد، [[عبادات]] نیز اگر از [[روح]] حضور قلب بهره‌مند نگردد، از هیچ قیمتی برخوردار نبوده به هیچ وجه مورد پذیرش [[الهی]] قرار نمی‌گیرد. این مطلب در [[روایات]] بسیاری مورد اشاره بلکه تصریح قرار گرفته است؛ نمونه را به این دو [[حدیث]] بنگرید:[[امیرمؤمنان]]{{ع}} فرمودند: "هرگز هیچ‌یک از شما نباید به [[نماز]] ایستد در حالی که کسل است و یا خمیازه می‌کشد، و هرگز هیچ‌یک از شما نباید در [[نماز]] به خویشتن [[فکر]] کند، چه در [[نماز]] در مقابل پروردگارش [[ایستاده]] است. بهره [[بنده]] از نمازش همان بخشی است که در آن با قلبش به سوی [[پروردگار]] روی نموده است"<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ آبَائِهِ{{عم}} قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} لَا يَقُومَنَّ أَحَدُكُمْ فِي الصَّلَاةِ مُتَكَاسِلًا وَ لَا نَاعِساً وَ لَا يُفَكِّرَنَّ فِي نَفْسِهِ فَإِنَّهُ بَيْنَ يَدَيْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّمَا لِلْعَبْدِ مِنْ صَلَاتِهِ مَا أَقْبَلَ عَلَيْهِ مِنْهَا بِقَلْبِهِ‌}}؛ بحارالأنوار، ج۸۹، ص۲۳۹.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۳۹.</ref>.

*"[[خشوع]]" به معنای [[ذلّت]] است، و بیشتر درباره [[قلب]] به کار می‌رود؛ همانگونه که "[[خضوع]]" هم به معنای [[ذلّت]] است اما بیشتر درباره اندام‌ها و اعضاء [[بدن]] کاربرد دارد. این دو [[فضیلت]] با هم همراه می‌باشند و از گونه‌ای تلازم برخوردارند؛ چه چون [[قلب]] [[خاشع]] شود، جوارح نیز [[خاضع]] می‌گردند. بنابراین حضور قلب با [[خضوع]] و [[خشوع]] [[همراهی]] داشته، بلکه آن دو را در خود نهفته دارد.

*به همین ترتیب معنای [[خشیت]] نیز در حضور قلب نهفته است؛ چه "[[خشیت]]" همان [[خوف]] و [[ترس]] حاصل از مشاهده [[عظمت]] [[الهی]] است؛ از همین رو است که [[خداوند]] [[خشیت]] را تنها ویژه کسانی دانسته که نسبت به [[عظمت]] و کبریاء بی‌پایان او [[آگاهی]] پیدا کرده‌اند: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ}}<ref>«از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند» سوره فاطر، آیه ۲۸.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۰.</ref>.

*حضور قلب به‌گونه‌ای با [[خشیت الهی]] همراه شده، که گویی معنای این دو [[فضیلت]] بزرگ در یکدیگر نهفته است:{{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«مؤمنان، تنها آن کسانند که چون یاد خداوند پیش آید دل‌هاشان بیمناک می‌شود و چون آیات او را بر آنان بخوانند بر ایمانشان می‌افزاید و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند» سوره انفال، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ}}<ref>«خداوند است که بهترین گفتار را (به گونه) کتابی (با آیاتی) همانند دوگانه (یعنی مکرّر) فرو فرستاده است؛ پوست‌های آنان که از پروردگار خویش می‌هراسند از آن به لرزه می‌افتد سپس با یاد خداوند پوست‌ها و دل‌هاشان نرم می‌شود؛ این رهنمود خداوند است که با آن هر که» سوره زمر، آیه ۲۳.</ref>.

*از این‌رو، هر کس به [[مقام]] حضور قلب رسد، خواه ناخواه از [[خضوع]]، [[خشوع]] و [[خشیت]] نیز بهره‌مند شده است؛ پر واضح است که این چنین کس در ساحت ربوبی از مقامی بلند بهره‌مند می‌باشد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۱.</ref>.

==انواع حضور قلب==

*این [[فضیلت]] بزرگ از نظر آنچه که حضور قلب در آن صورت می‌گیرد، به چندین نوع تقسیم می‌شود. ما در اینجا به شماری از مهمترین این انواع اشاره می‌کنیم.

===حضور قلب در [[نماز]]===

*نوع نخست را می‌توان توجه کامل و روی کردن به سوی [[خداوند متعال]] در [[نماز]] دانست. این مطلب به‌گونه‌ای مهم است که می‌توان ادّعا کرد، که حضور قلبی که در [[شرع]] بدان پرداخته شده است، چیزی غیر از همین توجّه قلبی در [[نماز]] نیست؛ چه همین نوع از توجّه است که [[فقیهان]] و شرع‌مداران به هنگام استفاده از این کلمه، به خاطر آورده بدان [[دعوت]] می‌کنند. به دست آوردن این [[مقام]] و متّصف شدن بدان، به‌گونه‌ای که نمازگذار در تمامی طول [[نماز]] تنها به [[نماز]] پرداخته به هیچ چیز دیگری توجه نداشته باشد، در نهایت [[سختی]] است و از دشواری فراوانی برخوردار؛ خوشا به [[سعادت]] آنان که به این [[مرتبت]] دست یافته‌اند، چه خیر [[دنیا]] و [[آخرت]]، [[عزت]] این دو و مرتبتی بسیار بلند در در هر دو سرای در [[انتظار]] آنان است؛ همان‌گونه که اینان هر روز و هر شب از معراجی بلند برخوردارند، که چون در [[نماز]] قامت می‌بندند بدان رهسپار می‌شوند، و چون از [[نماز]] فراغت می‌یابند از آن خارج می‌گردند. [[اهل دل]] لحظه‌ای حضور قلب در [[نماز]] را [[برتر]] از [[دنیا]] و تمامی اجزاء آن می‌شمارند؛ [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در این زمینه می‌فرمایند: "دو رکعت [[نماز]] در [[دل]] شب برای من دوست‌داشتنی‌تر است از [[دنیا]] و هر چه در آن است"<ref>{{متن حدیث|الرَّكْعَتَانِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا}}؛ بحارالأنوار، ج۸۴، ص۱۴۸.</ref>.

===حضور قلب در تمامی [[کارها]]===

*این مرتبه - که دوّمین مرتبه از [[فضیلت]] حضور قلب است- را، می‌توان به توجّه کامل در تمامی [[اعمال]] [[تفسیر]] کرد. کسی که به این [[مقام]] دست یابد، هیچ کاری را ۔ خواه در شمار عباداتی باشد که در آن قصد قربت لازم است، و یا در شمار عباداتی که نیازی به قصد قربت ندارد-، جز از برای او - جلَّ وعلا! - به انجام نمی‌رساند.

*روشن است که تحصیل این نوع از حضور قلب، تنها با ریاضت‌های [[مشروع]] بسیار و برتن کردن [[لباس]] [[تقوی]]، و [[پاکی]] [[نفس]] از همه امور [[حرام]]، و پرداختن به تمامی امور [[واجب]] بلکه [[مستحب]]، و [[استقامت]] بر آن، و تمسّک به [[ولایت]] [[اهل‌بیت]]{{عم}} ممکن می‌شود؛ چه [[اهل‌بیت]] [[واسطه‌های فیض]] اویند و راهنمایان به وادی [[حقیقت]]، که دست سالکان را گرفته دریای خیرات را به سوی ایشان رهسپار می‌سازند.

*اگر این ریاضت‌های شرعی نباشد و سالک خود را بدان نیاراید، نه تنها [[انسان]] به [[مقام]] حضور قلب در تمامی [[کارها]] نمی‌رسد، که حتّی در [[نماز]] نیز از آن برخوردار نخواهد شد؛ چه توجّه خود مرتبه‌ای از مراتب [[بندگی]] است که [[هدف]] نهایی [[آفرینش]] می‌باشد: {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref>.

===حضور قلب [[آدمی]]===

*این مرتبه - که سوّمین نوع حضور قلب می‌باشد-، نشان‌گر حضور قلبِ دائمی [[انسان]] در تمامی لحظات [[عمر]] است. [[اهل دل]] این افراد را دائم التّوجُّه می‌خوانند؛ کسانی که در هیچ لحظه‌ای از توجّه [[قلب]] به ساحت ربوبی غافل نبوده از آن بارگاه [[عظمت]] روی‌گردان نمی‌شوند. امیرمؤمنان‌{{ع}} در پایان دعای [[خضر]] - مشهور به [[دعای کمیل]] - با عبارات گوناگون به این [[مقام]] اشاره کرده، از [[خداوند]] درخواست نموده‌اند که آن را نصیبشان فرماید. از آنجا که آن [[حضرت]] این [[مقام]] را پس از [[تضرّع]] شدید به درگاه ربوبی درخواست کرده‌اند، می‌توان دریافت که در نظر ایشان هیچ مقامی [[برتر]] از این [[مقام]] نبوده است. به گوشه‌ای از عبارات ایشان در این دعای [[شریف]] توجه کنید:"پروردگارا! پروردگارا! پروردگارا! ای [[خدا]] و ای آقا و ای مولا و ای ارباب من! ای که زمام اختیارم به دست توست! ای دانای [[پریشانی]] و بی‌نواییم! ای [[آگاه]] از بی چیزی و نادانیم! پروردگارا! پروردگارا! پروردگارا! از تو می‌خواهم به [[حق]] خودت و به ذات پاکت و به بزرگ‌ترین صفات و نام‌هایت که اوقاتم را در شب و روز به یاد خودت آباد گردانی و به خدمتت پیوسته و مستدام داری، و اعمالم را به درگاهت بپذیری تا آنجا که همه [[اعمال]] و اَورادم یک ورد برای تو گردد و حالم همواره در [[خدمت]] تو پاینده باشد. ای آقای من! ای که تکیه‌ام بر توست! ای که شکایت احوال خویش به درگاه تو می‌آرم! پروردگارا! پروردگارا! پروردگارا! اعضایم را در راه خدمتت [[قوی]] گردان و دلم و نیّتم را بر [[عزم]] حرکت به سویت [[استوار]] بدار و کوشش در [[ترس]] و [[بیم]] از خودت را و مداومت در پیوستن به خدمتت را به من ارزانی دار... و زبانم را به ذکرت گویا و دلم را به دوستی‌ات بی قرار و شیدا ساز"<ref>{{متن حدیث|يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ، يَا إِلَهِي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ مَالِكَ رِقِّي‌، يَا مَنْ بِيَدِهِ نَاصِيَتِي‌، يَا عَلِيماً بِضُرِّي وَ مَسْكَنَتِي، يَا خَبِيراً بِفَقْرِي وَ فَاقَتِي، يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّكَ وَ قُدْسِكَ وَ أَعْظَمِ صِفَاتِكَ وَ أَسْمَائِكَ، أَنْ تَجْعَلَ أَوْقَاتِي فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ بِذِكْرِكَ مَعْمُورَةً، وَ بِخِدْمَتِكَ مَوْصُولَةً، وَ أَعْمَالِي عِنْدَكَ مَقْبُولَةً، حَتَّى تَكُونَ أَعْمَالِي وَ أَوْرَادِي كُلَّهَا وِرْداً وَاحِداً، وَ حَالِي فِي خِدْمَتِكَ سَرْمَداً، يَا سَيِّدِي يَا مَنْ عَلَيْهِ مُعَوَّلِي، يَا مَنْ إِلَيْهِ شَكَوْتُ أَحْوَالِي، يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ، قَوِّ عَلَى خِدْمَتِكَ جَوَارِحِي، وَ اشْدُدْ عَلَى الْعَزِيمَةِ جَوَانِحِي، وَ هَبْ لِيَ الْجِدَّ فِي خَشْيَتِكَ، وَ الدَّوَامَ فِي الِاتِّصَالِ بِخِدْمَتِكَ ... وَ اجْعَلْ لِسَانِي بِذِكْرِكَ لَهِجاً، وَ قَلْبِي بِحُبِّكَ مُتَيَّماً...}}؛ مفاتیح الجنان، دعای کمیل بن زیاد.</ref>؛

==مراتب حضور قلب==

*این [[فضیلت]] بزرگ را، پیش از این از نظر عملی که حضور قلب در آن صورت می‌پذیرد، تقسیم بندی کرده انواع آن را بررسی نمودیم. در اینجا سَر آن داریم که مراتب خودِ حضور قلب را بدون در نظر گرفتن فعل و یا حالتی که این ملکه در آن تحقّق می‌یابد، بررسی کنیم. از این رو بر مباحث پیشین اضافه می‌کنیم که: حضور قلب را مراتبی است که از طرف [[ضعف]] به طرف [[قوّت]] می‌رود. نخستین مراتب آن، آن است که برای نمازگذار و بلکه برای هر کسی که کاری انجام می‌دهد، لازم است که در تحصیل آن بکوشد؛ چه هر عملی که بدون حضور قلب انجام شود، همچون جسدی است که [[روح]] از آن رخت کشیده در شمار مردگانش نهاده باشد. این‌گونه [[کارها]] فقط می‌تواند [[تکلیف]] شرعی [[انسان]] را رفع کند، امّا در مسیر [[سلوک]] به سوی معبود و رسیدن به شادی‌های [[روحانی]] و [[استجابت دعا]] هیچ اثری نخواهد داشت، چه تمامی این امور وابسته به حضور قلبی است که در [[نماز]] و یا دیگر [[عبادات]]، همچون طلای موجود در [[خاک]] [[ارزش]] آن را تعیین می‌کند، و می‌تواند [[انسان]] را در مسیر [[سلوک]] گرمپو نماید. از این رو به سالکان کوی کمال توصیه می‌کنیم که برای تحصیل مراتب بالای آن بکوشند، و دست‌کم به [[برترین]] مرتبه‌ای از آن که می‌توانند، دست یابند. این مراتب را این‌گونه می‌توان یاد نمود<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۷.</ref>:

*مرتبه دوّم حضور قلب، توجّه به این نکته است که [[نماز]] گفت‌وگوی [[انسان]] با [[خداوند متعال]] است؛ چه چون نمازگذار [[حمد]] و [[سوره]] را می‌خواند، [[خداوند]] از زبان او با او سخن می‌گوید، و چون به ذکر [[خدا]] و [[تسبیح]] او می‌رسد، او با [[خداوند]] سخن می‌گوید. این مطلب، سِرّ آن سخن مشهور در میان [[اهل دل]] را واضح می‌سازد، چه آنان بر آنند که [[قرآن]] [[کلامی]] است که از سوی [[حضرت]] [[حق]] بر [[بنده]] نازل شده، و [[دعا]] و ذکر و [[تسبیح]] او، [[کلامی]] است که از سوی [[بنده]] به سوی [[حضرت]] [[حق]] بالا می‌رود.

*در غیر [[نماز]] امّا، توجّه به اینکه تمامی [[اعمال انسان]] [[تجارت]] و معامله‌ای است که با [[خداوند متعال]] انجام می‌دهد، مرتبه دوّم حضور قلب را فراهم می‌آورد؛ چه در معاملات تا توجّه و انشاء معامله به وجود نیاید، هیچ معامله صحیحی صورت نگرفته است. در [[اعمال انسان]] نیز تا توجّه و انشاء عمل برای [[حضرت]] [[حق]] صورت نگیرد، در [[حقیقت]] عملی از سوی او به [[حضرت]] [[حق]] عرضه نشده است. به این دو [[آیه شریفه]] بنگرید: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ}}<ref>«همانا خداوند از مؤمنان، خودشان و دارایی‌هاشان را خریده است در برابر اینکه بهشت از آن آنها باشد» سوره توبه، آیه ۱۱۱.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! آیا (می‌خواهید) شما را به داد و ستدی رهنمون شوم که از عذابی دردناک رهاییتان می‌بخشد؟ * به خدا و پیامبرش ایمان آورید و در راه خداوند با مال و جان خویش جهاد کنید» سوره صف، آیه ۱۰-۱۱.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۸-۱۴۹.</ref>.

*این توجه هرچند چندان کارساز نیست، امّا از آن گریزی هم نیست؛ چه بسیاری از [[مردم]] نه معنای الفاظ [[نماز]] را می‌دانند، و نه معنای دیگر [[اعمال]] خود را. در اینجا اینان مانند کسی می‌مانند، که در مقابل بزرگی قرار گرفته و او را بر اساس نوشته‌ای که معانی آن را نمی‌داند، به [[مدح]] می‌گیرد. [[قرآن]] [[خواندن]] و نیز قرائت [[ادعیه]] گوناگون برای اینان، حکمی همین‌گونه دارد. این حالت از جهتی [[برتر]] از حالت توجّه تفصیلی به معانی [[نماز]] و [[ادعیه]] است، چه کسی که در [[نماز]] به‌گونه اجمالی حضور قلب می‌یابد و [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ}}<ref>«تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم» سوره فاتحه، آیه ۵.</ref> را حکایت می‌نماید، از حالتی [[برتر]] از آن کس که همین [[آیه]] را انشاء می‌نماید، برخوردار است؛ چه اگر از نظر [[فقهی]] انشاء [[آیات]] به کار رفته در [[نماز]] و اجزاء آن جایز باشد، باز تنها کسانی می‌توانند به انشاء این [[آیات]] بپردازند، که از مراتب [[عباد ]][[صالحین]] برخوردار باشند؛ امّا دیگران در این وادی تنها [[صاحب]] ادّعاهای بی‌واقعیت‌اند!؛ [[حضرت]] [[حق]] خود می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ}}<ref>«و بیشتر آنها که (در ظاهر) به خداوند ایمان می‌آورند (در باطن همچنان) مشرکند» سوره یوسف، آیه ۱۰۶.</ref>

*کوتاه سخن آنکه این مرتبه از حضور قلب، [[بنده]] را به دریای [[قرب الهی]] نزدیک کرده آنچه برای او در شمار [[غیب]] قرار داشت را، در شمار [[شهود]] قرار داده [[آشکار]] می‌سازد: {{متن قرآن|هُدًى لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ}}<ref>«این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است * همان کسانی که "غیب" را باور دارند» سوره بقره، آیه ۲-۳.</ref>.

*این مرتبه از حضور قلب، به‌گونه‌ای است که هیچ چیزی نمی‌تواند سالک را از امور دیگر باز دارد. به عبارت دیگر، شنیدن هیچ سخنی او را از شنیدن دیگر سخنان در همان لحظه باز نمی‌دارد، و دیدن هیچ چیزی او را از دیدن دیگر امور، و انجام هیچ کاری او را از انجام دیگر [[کارها]] باز نمی‌دارد. می‌توان احتمال داد که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در لحظه‌ای که در [[نماز]] انگشتر خویش را به سائل بخشیدند، در این منزل به سر می‌برده‌اند؛ چه در عین توجّه کامل به بارگاه ربوبی، سخن آن سائل را نیز می‌شنیده‌اند، و در عین توجّه کامل به [[نماز]]، باز دست به انگشتری برده آن را به او می‌بخشیده‌اند.

*گذشته از حضور قلب، [[اهل دل]] اموری دیگر را نیز ذکر کرده‌اند، که پیش از ورود به [[عبادت]] می‌باید به [[آماده‌سازی]] آنها پرداخت، تا [[آدمی]] از [[عبادت]] خود بهره کافی برد. این امور را می‌توان "[[آداب]] [[عبادت]]" نامید. استاد ما [[امام خمینی]] تا در کتاب ارزشمند "[[آداب]] الصلوه" به این امور به عنوان مقدمه ورود به [[نماز]] اشاره می‌فرماید. ما در اینجا این امور را بر اساس نوشته‌های ایشان و دیگر [[عارفان]] [[مسلمان]] یاد می‌کنیم:

*در اینجا، می‌باید از مسأله‌ای بسیار مهم نیز یاد نمود. آن مسأله، راه به دست آوردن حضور قلب و یا حتّی مرتبه نخستین آن است. پیش از این گفتیم که توجّه به این نکته که همه عالم در محضر [[الهی]] قرار دارد، مرتبه اوّل از مراتب حضور قلب است- نمازگذار در این [[مقام]] در تمامی طول [[نماز]] در می‌یابد که در محضر او جلَّ وعلا! - [[ایستاده]]، به‌گونه‌ای که اگر او نمی‌تواند [[حضرت]] [[حق]] را ببیند، [[حضرت]] [[حق]] بدون تردید او را دیده به تمامی زوایای قلبش وقوف می‌یابد. [[خداوند]] نه تنها از رگ گردن به [[انسان]] نزدیکتر است، که حتّی از خود [[انسان]] نیز به او نزدیک‌تر می‌باشد: {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ}}<ref>«و ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم» سوره ق، آیه ۱۶.</ref>؛ {{متن قرآن|أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ}}<ref>«خداوند میان آدمی و دل او میانجی می‌شود» سوره انفال، آیه ۲۴.</ref>.

*این مطلب، پس از آن برای [[انسان]] [[درک]] می‌شود که به مرتبه نخست از مراتب حضور قلب دست یابد؛  

*این مطلب نیز به حضور قلب در [[نماز]]، و دست‌کم به حصول مرتبه نخست آن متوقّف است:"[[امام باقر]]{{ع}} و [[امام صادق]]{{ع}} هردو فرموده‌اند: بهره [[بنده]] از [[نماز]] همان بخشی است که در آن رو به [[حضرت]] [[حق]] دارد، امّا اگر در تمامی [[نماز]] از او غافل باشد [[نماز]] در هم پیچیده و به صورتش زده می‌شود" <ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} أَنَّهُمَا قَالا إِنَّمَا لِلْعَبْدِ مِنْ صَلَاتِهِ مَا أَقْبَلَ عَلَيْهِ مِنْهَا فَإِذَا أَوْهَمَهَا كُلَّهَا لُفَّتْ فَضُرِبَ بِهَا وَجْهُهُ‌}}؛ بحارالأنوار، ج۸۹، ص۲۶۵.</ref>؛ "[[امام صادق]]{{ع}} می‌فرمایند: چون در [[نماز]] تکبیره الإحرام را گفتی به سوی [[نماز]] روی کن، چه اگر تو به [[نماز]] روی کردی [[خداوند]] نیز به سوی تو روی می‌کند، و چون تو از [[نماز]] روی گرداندی [[خداوند]] نیز از تو روی می‌گرداند، و چه بسا که از [[نماز]] تنها یک سوّم یا یک چهارم یا یک ششم آن به همان اندازه‌ای که مصلّی به نمازش توجّه کرده است به [[آسمان]] بالا [[رود]]، و [[خداوند]] به کسی که در [[نماز]] غافل است هیچ چیزی نمی‌بخشد"<ref>{{متن حدیث|وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ{{ع}}: إِذَا أَحْرَمْتَ فِي الصَّلَاةِ فَأَقْبِلْ عَلَيْهَا فَإِنَّكَ إِذَا أَقْبَلْتَ أَقْبَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ وَ إِذَا أَعْرَضْتَ أَعْرَضَ اللَّهُ عَنْكَ فَرُبَّمَا لَمْ يُرْفَعْ مِنَ الصَّلَاةِ إِلَّا الثُّلُثُ أَوِ الرُّبُعُ أَوِ السُّدُسُ عَلَى قَدْرِ إِقْبَالِ الْمُصَلِّي عَلَى صَلَاتِهِ وَ لَا يُعْطِي اللَّهُ الْغَافِلَ شَيْئاً}}؛ بحارالأنوار، ج۸۹، ص۲۶۵.</ref>.

*نکته مهم‌تر آنکه، بدست آوردن حضور قلب در شمار، سخت‌ترین چیزها است، بگونه‌ای که برخی بر آن رفته‌اند که اصلاً حضور قلب ممکن نمی‌باشد؛ همان‌گونه که [[تهذیب نفس]] و ستردن [[رذائل]] از آن بسیار دشوار خوانده شده است.

*با این وجود از نظر [[عقل]] و [[شرع]] و بنا به [[نص]] [[کتاب و سنت]]، [[تهذیب نفس]] و پرداختن به تحصیل حضور قلب در شمار مهمترین [[واجبات]] بوده، هیچ گریزی از آن نیست. سالک می‌تواند از همین اوامری که برا تحصیل آن وارد شده دریابد که نه تنها [[تهذیب نفس]] ممکن می‌باشد. [[بهترین]] [[دلیل]] در این زمینه، کاملانی هستند که در هر روزگار به بالاترین مراتب آن دست یافته‌اند. بنابراین [[مردم]] در این زمینه عذری ندارند که مورد پذیرش [[حضرت]] [[حق]] قرار گیرد. آری! پرداختن به آن، خود فضیلتی است که از جانب [[حضرت]] [[حق]] پذیرفته می‌گردد، تا سرانجام [[آدمی]] اندک اندک از [[رذائل]] تهی شده به [[فضائل]] دست یابد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۰.</ref>

==راه‌های به‌دست آوردن حضور قلب==

*چه هر اندازه که [[معرفت]] [[انسان]] اضافه گردد، حضور قلب او نیز اضافه می‌گردد. منظور از "[[ایمان]]" در اینجا، همان نوری است که [[خداوند]] در [[قلب]] [[تقوا]] پیشه ایجاد می‌فرماید: "[[پیامبر اکرم]]{{صل}} می‌فرمایند: [[علم]] به واسطه زیادی [[آموزش]] به دست نمی‌آید، بلکه [[علم]] نوری است که [[خداوند]] در [[قلب]] هر کس که بخواهد او را [[هدایت]] کند قرار می‌دهد" <ref>{{متن حدیث|قَالَ رَسُولُ اللَّه‌{{صل}}: لَيْسَ الْعِلْمُ بِكَثْرَةِ التَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ‌}}؛ بحارالأنوار، ج۶۷، ص۱۴۰.</ref>.

*از این‌رو، هرکس که [[خداوند]] [[نور]] [[ایمان]] را در قلبش ایجاد نماید، نه تنها در [[نماز]] که در تمامی حالات به آسانی به حضور قلب دست می‌یابد.

*حال اگر می‌بینی که ما از این لطیفه [[الهی]] بهره‌ای نداریم، تنها از آن رو است که [[شیاطین]] گرداگرد قلب‌های ما جست‌و‌خیز می‌کنند، [[هواهای نفسانی]] و [[گناهان]] قلبمان را سخت و سنگین می‌نماید، و از [[صاحب]] [[حقیقی]] خانه در آن اثری یافت نمی‌شود؛ بلکه [[گناهان]]، هوی و [[هوس]] و [[شیاطین]]، آن را غاصبانه به تصرّف خویش درآورده‌اند. از این رو بر ما لازم است که نخست به واسطه [[تفکّر]] و تعقّل، و زان پس به واسطه حکّ بر قلب، [[ایمان]] خویش را افزایش دهیم تا به [[فضائل]] دست یافته اندک‌اندک به مراتب حضور قلب نزدیک شویم؛ مراتبی که در این [[آیه شریفه]] به وضوح به اشاره گرفته شده است: {{متن قرآن|سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ * أَلَا إِنَّهُمْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَاءِ رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ}}<ref>«به زودی نشانه‌های خویش را در گستره‌های بیرون و پیکره‌های درونشان نشان آنان خواهیم داد تا بر آنها روشن شود که او راستین است؛ آیا بسنده نیست که پروردگارت بر همه چیز گواه است؟ * آگاه باش که آنان به لقای پروردگارشان در تردیدند، آگاه باش که او به هر چیزی چیره است» سوره فصلت، آیه ۵۳-۵۴.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۱.</ref>

*این دو قوّه. که در شمار قوای روحی [[انسان]] قرار دارد-، سخت گریزپا می‌باشند؛ چه همچون گنجشکی که از دست [[عقاب]] فرار می‌کند، از این شاخه به آن شاخه پر می‌کشند، و از این درخت به آن درخت [[پناه]] می‌برند. از این رو نمازگذار در صورت [[آزادی]] این دو، نمی‌تواند حواسّ خویش را جمع نموده به حضور قلب رسد. بر این اساس به حبس کشیدن این دو قوّه برای رسیدن به آن [[هدف]]، ضروری بوده از مقدّمه‌های لازم و [[واجب]] برای آن می‌باشد.

*این مطلب [[نیازمند]] به مداومت بر ریاضت‌های شرعی و عبادت‌های دشوار است. حال اگر کسی همان‌گونه که [[مرتاضان]] [[هندی]] به ریاضت‌های غیر شرعی می‌پردازند و در این راه زحمت‌های بسیار متحمّل می‌شوند، در این راه [[استقامت]] ورزیده بر انجام آن ریاضت‌ها مداومت نماید، می‌تواند قوای خود را به تسلّط آورده بر آنان [[حاکم]] گردد؛ همان‌گونه که [[مرتاضان]] بر قوای موجود در [[طبیعت]] [[سلطه]] یافته می‌توانند بر [[آب]] روند، و یا در هوا حرکت نمایند. روشن است که به دست آوردن [[سلطه]] بر قوای [[نفس]]، مشکل‌تر از مسلّط شدن بر قوای [[طبیعت]] نیست، بنابراین بر [[انسان]] [[مسلمان]] لازم است که در این راه [[صبر]] ورزیده ناامّید نگردد، تا سرانجام به ملکه ارزشمند حضور قلب دست یابد؛ حضور قلبی که به‌ویژه در [[نماز]] رکنی تعیین کننده بوده [[ارزش]] [[نماز]] و دیگر [[عبادات]] [[آدمی]] را مشخّص می‌سازد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۳.</ref>

*بر اساس آنچه [[گذشت]]، در می‌یابیم که حضور قلب به مشخّص کردن میل‌های نفسانی و ارضاء عاقلانه و [[مشروع]] آنها [[نیاز]] دارد، تا [[آدمی]] بتواند با فراغ بال به حضور قلب دست یابد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۴.</ref>

*مراد از "[[آرزو]]" در اینجا، آرزوهای مذموم و نکوهیده‌ای است که [[راه کمال]] را بسته، و سالک را از رسیدن به آن باز می‌دارد. همان‌گونه که پیش از این گفتیم، [[امید]] داشتن [[انسان]] به آنچه [[عقل]] و [[شرع]] آن را تأیید نمی‌کنند، مهمترین مصداق آرزوهای نابه‌جایی است، که برای دست یافتن به حضور قلب می‌باید از آن دست کشید. اگر کسی که سر در پی کمال نگذارده امّید ببرد که به خیر [[دنیا]] و [[آخرت]] دست یابد، تارک [[نماز]] به [[بهشت]] امّید داشته باشد، و... این موارد همگی در شمار آرزوی [[باطل]]، بلکه حماقت محض است؛ چه امّید کاذب غیر واقعی را نمی‌توان چیزی جز از حماقت خواند. اینان همچون [[کرم]] ابریشمی هستند که به‌وسیله آرزوهای خود بر اطراف خویشتن تارهایی می‌تنند، که تنها سود آن خفه شدن خود آنان است و بس!. [[قرآن کریم]] به [[سختی]] [[انسان‌ها]] را از چنین مسأله‌ای باز داشته آنان را به حقیقت‌گرایی و نه [[رؤیا]] و تخیّل‌پردازی [[دعوت]] فرموده است. ما در همین سطور به برخی از [[آیات]] آن اشاره کردیم<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۴.</ref>

*کوتاه سخن آنکه آرزوهای دور و دراز، [[مانع]] از توجّه [[انسان]] به سوی [[خداوند]] و حضور قلب در پیشگاه او شده، از این رو تا آنگاه که [[آدمی]] در شمار آرزوپردازان قرار دارد، امّید نمی‌رود که در شمار حاضرقلبان قرار گیرد؛ بلکه همین امّید او به آنکه بدون هیچ [[رنج]] و زحمتی حضور قلب را به‌دست آورد نیز، در شمار آرزوهای بلند مذموم قرار دارد!<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۵.</ref>

*بر این اساس در می‌یابیم که حضور قلب برای [[دنیاطلبان]] محال است، و همان حضور قلب برای خدادوستان و خداطلبان بسیار آسان می‌نماید.

*پیراستن [[قلب]] و دست‌کم آنکه [[آدمی]] درصدد چنین کاری برآید نیز، می‌تواند [[قلب]] [[انسان]] را متوجّه بارگاه ربوبی ساخته، حضور قلب را برای او فراهم آورد. به عبارت دیگر، اگر سالک موفّق به تخلیه [[قلب]] خود از [[رذائل]] نگردد، می‌باید دست کم شعله خانمان‌سوز [[رذائل اخلاقی]] را در [[قلب]] خود خاموش نماید، تا [[نفس]] بدان‌ها مشغول نشده بتواند به [[آرامش]] روی به سوی مقصود کند. این مطلب در این راه بدون تردید لازم است، ورنه [[آتش]] خود بزرگ‌بینی، [[حسد]] و دیگر [[رذائل]]، می‌تواند تمامی [[دین]] [[انسان]] را بدون آنکه حتّی خاکستری از آن بر جای نهد، در خود سوزانده نابود کند؛ در این صورت این [[رذائل]] با فضیلتی همچون حضور قلب چه خواهد کرد؟!. از این رو می‌توان گفت که حضور قلب به قلبی [[پاک]] و [[پاکیزه]] [[نیازمند]] است؛ چه حضورْ ثمره [[قلب]] و میوهای بهشتی است که بر شاخسار آن درخت [[پاک]] می‌روید، در حالی که [[قلب]] سیاهی که به [[رذائل]] آلوده است، ثمره‌ای جز از چرک و آلودگی نخواهد داشت: {{متن قرآن|وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا}}<ref>«و گیاه سرزمین پاک به اذن پروردگارش بیرون می‌آید و از آن (سرزمین) که ناپاک است جز به سختی و کندی (گیاهی) بیرون نمی‌آید» سوره اعراف، آیه ۵۸.</ref>؛ {{متن قرآن|قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ}}<ref>«بگو: هر کس به فرا خور خویش کار می‌کند» سوره اسراء، آیه ۸۴.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۹.</ref>

*با این همه اما دست‌یابی به حضور قلب، [[خلوص]] و [[انقطاع]] به سوی معبود، و دیگر [[مقامات]] بلند [[اخلاقی]] و [[عرفانی]]، به چیزی بیشتر از [[تضرّع]] و [[توسّل]] [[نیازمند]] است؛ چه این [[مقامات]] در شمار [[عنایات]] ویژه‌ای است که [[خداوند]] تنها آن را به کسانی که بر آن [[اصرار]] ورزیده عمری در راهش [[مجاهده]] می‌کنند، خواهد بخشید؛ اینان مخلَصان هستند که [[عنایات]] ویژه [[الهی]] را یکی پس از دیگری دریافت می‌دارند.