حدیث منزلت: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

این [[حدیث]]، که [[جایگاه]] [[امام علی|امیر المؤمنین]]{{ع}} را نسبت به [[پیامبر خاتم|پیامبر خدا]]{{صل}}، همچون [[جایگاه]] [[هارون]] نسبت به [[موسی]]{{ع}} می‌داند، از روشن‌ترین و قوی‌ترین [[دلایل]] [[امامت]] و [[خلافت]] آن [[حضرت]] است. [[کلامی]] که [[پیامبر خاتم|پیامبر خدا]]{{صل}} بارها آن را فرموده، از جمله در داستان عزیمت به [[جنگ تبوک]] و گذاشتن [[امام علی|حضرت امیر]] در [[مدینه]]. [[پیامبر]] و [[مسلمانان]] برای مقابله با [[رومیان]] عازم [[تبوک]] بودند. یک لشکرکشی طولانی و برون‌مرزی و سخت در پیش بود و [[بیم]] آن می‌رفت که [[منافقان]] و [[دشمنان]] [[کین‌توز]]، در غیاب [[پیامبر]]، [[فتنه‌انگیزی]] کنند و به [[اسلام]] و [[مسلمین]] ضربه بزنند. [[پیامبر خاتم|رسول خدا]]{{صل}} [[امام علی|حضرت علی]]{{ع}} را در [[مدینه]] به جای خود گذاشت، تا هم [[مدینه]] را حفظ کند و هم بازماندگان در [[شهر]] را [[سرپرستی]] کند. [[منافقان]] که برای عدم حضور [[پیامبر]] نقشه‌ها کشیده بودند، چون ناکام شدند، شایعه‌پراکنی بر ضدّ [[امام علی|علی]]{{ع}} کردند که [[پیامبر خاتم|حضرت رسول]] او را [[دوست]] ندارد و نخواسته با خود ببرد و او را [[سرپرست]] [[زنان]] و [[کودکان]] کرده است. [[امام]] خود را به [[پیامبر]] رساند و جوّ شایعه را گزارش داد. [[پیامبر]] [[دستور]] داد که وی به [[مدینه]] برگردد و فرمود: [[مدینه]] جز با حضور من یا تو سامان نمی‌گیرد و افزود: {{متن حدیث|" أَنْتَ خَلِيفَتِي فِي أَهْلِي وَ دَارِ هِجْرَتِي وَ قَوْمِي، أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‏"}}<ref>«تو جانشین من در خانواده‌ام و محلّ هجرتم و در میان قوم منی. آیا دوست نداری که نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی باشی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست؟» ارشاد، مفید، ج ۱ ص ۱۵۶، معانی الأخبار، ص ۷۴</ref> تعبیر دیگر چنین است: {{متن حدیث|"أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‏"}}<ref>«تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست» موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج ۲ ص ۱۴۹ به نقل از سنن ترمذی، تاریخ بغداد و...</ref> با این [[کلام]]، همۀ مسؤولیت‌های [[پیامبر]] را (بجز [[نبوت]]) بر دوش او نهاد و [[زعامت]] و [[رهبری]] پس از خود را به او سپرد. این [[حدیث]]، با عبارت‌های مختلف، در منابع گوناگون [[شیعه]] و [[اهل سنت]] به نحو [[متواتر]] [[نقل]] شده و مورد استناد [[أئمه]]، [[اصحاب]] و [[علما]] در مباحث [[امامت]] قرار گرفته است.<ref>برای منابع و متون این حدیث، ر. ک: احقاق الحق ج ۷ ص ۴۲۸ و ج ۱۶ ص ۱، الغدیر ج ۱۰ ص ۲۵۹، نفحات الأزهار (خلاصۀ عبقات) ج ۱۷ و ۱۸، المراجعات نامه‌های ۲۶ تا ۳۲، بحار الأنوار، ج ۳۷ ص ۲۵۴، باب اخبار المنزلة و الاستدلال بها علی امامته، معانی الأخبار، ص ۷۴</ref> موارد آن هم متعدد است، غیر از حادثۀ [[تبوک]]، در آغاز [[بعثت]] و یوم الإنذار، در روز [[مؤاخات]] پس از [[هجرت]] به [[مدینه]]، [[هنگام بستن درها]] به [[مسجد]]، روز [[فتح خیبر]]، در گفتاری با امّ سلمه، با انس بن مالک، با جمعی از [[اصحاب]] و در [[حجة الوداع]] نیز این سخن را فرموده است.<ref>ر. ک: موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج ۲ ص ۱۵۲، نفحات الأزهار، ج ۱۸ ص ۳۶۱، المراجعات، نامه ۳۲</ref> [[استدلال]] به این [[حدیث]] بر [[امامت]] نیز به نقش [[هارون]] نسبت به موسای کلیم برمی‌گردد. در [[آیات]] متعددی [[جانشینی]] [[هارون]] برای [[موسی]] در [[قوم]] [[بنی اسرائیل]] بیان شده است، همچون [[آیه]]: {{متن قرآن|وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلاَ تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref> و ما با موسى سى شب وعده نهاديم و با ده شب ديگر آن را كامل كرديم و ميقات پروردگارش در چهل شب كمال يافت و موسى به برادر خويش هارون گفت: در ميان قوم من جانشين من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهكاران پيروى مكن!؛ سوره اعراف آیه۱۴۲</ref>؛ {{متن قرآن|وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي}}<ref> و از خانواده‏‌ام دستيارى برايم بگمار هارون برادرم را پشتم را به او استوار دار و او را در كارم شريك ساز؛ سوره طه آیه۲۹ تا ۳۲</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا}}<ref>و به راستى ما به موسى كتاب داديم و برادرش هارون را وزيرى همراه او گردانديم؛ سوره اعراف آیه۱۴۲</ref>؛ مفهوم [[منزلت]] هم عام است و همۀ [[شؤون]] را می‌گیرد و در کنار طرح [[منزلت]]، [[خلیفه]] بودن هم مطرح شده است. در [[حدیثی]] هم بیش از نسبت [[موسی]] و [[هارون]] مطرح شده است. [[پیامبر خاتم|رسول خدا]]{{صل}} به [[امام علی|علی بن ابی طالب]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|" يَا عَلِيُّ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هِبَةِ اللَّهِ مِنْ آدَمَ وَ بِمَنْزِلَةِ سَامٍ مِنْ نُوحٍ وَ بِمَنْزِلَةِ إِسْحَاقَ مِنْ إِبْرَاهِيمَ وَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ بِمَنْزِلَةِ شَمْعُونَ مِنْ عِيسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي فَمَنْ جَحَدَ وَصِيَّتَكَ وَ خِلَافَتَكَ فَلَيْسَ مِنِّي وَ لَسْتُ مِنْهُ وَ أَنَا خَصْمُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَا عَلِيُّ أَنْتَ أَفْضَلُ أُمَّتِي فَضْلًا وَ أَقْدَمُهُمْ سِلْماً وَ أَكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَوْفَرُهُمْ حِلْماً وَ أَشْجَعُهُمْ قَلْباً وَ أَسْخَاهُمْ كَفّاً يَا عَلِيُّ أَنْتَ الْإِمَامُ بَعْدِي وَ الْأَمِيرُ وَ أَنْتَ الصَّاحِبُ بَعْدِي وَ الْوَزِيرُ وَ مَا لَكَ فِي أُمَّتِي مِنْ نَظِيرٍ ..."}}<ref>ای علی! تو نسبت به من همانند هبة الله نسبت به آدم، و همانند سام نسبت به نوح، و همانند اسحاق نسبت به ابراهیم، و همانند هارون نسبت به موسی، و همانند شمعون نسبت به عیسی می‌باشی جز اینکه پس از من پیامبری نیست، ای علی! تو وصی و جانشین من هستی، پس هر کس با وصی بودن و جانشینی تو بجنگد از من نیست و من از او نیستم و من دشمن او در روز قیامت می‌باشم، ای علی! تو برترین افراد امت من و قدیمی‌ترین ایشان در اسلام هستی، و عالم‌ترین ایشان، و بردبارترین آنها، و شجاع‌ترین ایشان، و بخشنده‌ترین ایشان می‌باشی، ای علی! تو امام و امیر پس از من، و وزیر و رئیس بعد از من می‌باشی، و همانند تو در امت من نیست؛ بحار الأنوار، ج ۳۷ ص ۲۵۴</ref><ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۱۹.</ref>

 

==حدیث [[منزلت]] در گزیده [[دانشنامه]] امیرالمؤمنین==

از جمله شکوهمندترین عناوینی که [[پیامبر خدا]] با آن از [[علی]]{{ع}} یاد کرده است، "همسانی" و "همبری" [[علی]]{{ع}} با ایشان در کار [[رهبری]] است. این گونه [[احادیث]]، در قلم و بیان [[عالمان]] و [[محدثان]]، به اقتضای صراحت [[کلام پیامبر]]{{صل}}، به "[[احادیث منزلت]]" مشهورند. [[پیامبر خدا]] این [[جایگاه]] بلندِ [[علی]]{{ع}} را با عبارات مختلف، طرح نموده است، از جمله با عبارت: {{متن حدیث|"أنتَ مِنی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسی‌ إلاأنهُ لا نَبِی بَعدی"}}<ref>الکافی، ج ۸، ص ۱۰۷، ح ۸۰.</ref>. تو برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] هستی، جز آن که [[پیامبری]] پس از من نیست<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۰۵.</ref>.

*'''[[حدیث منزلت‌]]''': [[پیامبر خدا]]{{صل}}‌- خطاب به [[علی]]{{ع}}-: تو برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] هستی، جز آن‌که پس از من [[پیامبری]] نیست<ref>رسول الله{{صل}}- لِعَلِی{{ع}}-: {{متن حدیث|أنتَ مِنی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسی‌، إلاأنهُ لا نَبِی بَعدی}} (سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۴۱، ح ۳۷۳۰).</ref>. [[امام صادق]]{{ع}}‌- به [[نقل]] از پدرانش-: بی‌گمان، [[پیامبر]]{{صل}} به [[علی]]{{ع}} در ده جا گفت: "تو برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] هستی"<ref>الإمام الصادق عن آبائه{{عم}}: {{متن حدیث|لَقَد قالَ النبِی{{صل}} لِعَلِی{{ع}} فی عَشَرَةِ مَواضِعَ: أنتَ مِنی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسی}}‌ (ینابیع المودة، ج ۲، ص ۳۰۲، ح ۸۶۶).</ref>.

 

==تأکیدهای [[پیامبر]]{{صل}} بر [[حدیث]] منزلت‌==

#'''[[روز هشدار]]''': [[کنز الفوائد (کتاب)|کنز الفوائد]]- به [[نقل]] از ابو رافع-: [[پیامبر]]{{صل}} بنی [[عبد المطلب]] را در شِعب (دره) [ابو طالبْ‌] گرد آورد... و فرمود: "خدای عز و جل به من [[فرمان]] داده که [[خویشان]] نزدیک و [[اقوام]] مُخلصم را هشدار دهم: [[خداوند متعال]]، [[پیامبری]] برنینگیخت، مگر آن که از خاندانش برادر، [[وارث]]، [[وزیر]]، [[وصی]] و [[جانشینی]] در میان خانواده‌اش قرار داد. حال کدام یک از شما با من [[بیعت]] می‌کند، به این شرط که در میان خاندانم، تنها او برادر من، [[وزیر]] من و [[وارث]] من و برایم به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] باشد، جز آن که پس از من [[پیامبری]] نیست؟". همه ساکت ماندند. [[پیامبر]]{{صل}} سه بار سخن خود را برای آنان تکرار کرد و فرمود: "به [[خدا]] [[سوگند]]، یا کسی از میانتان برمی‌خیزد یا این که غیر شما به این [[منزلت]] می‌رسد و مورد [[نکوهش]] قرار می‌گیرید". پس [[علی]]{{ع}} برخاست و در حالی که همه به او می‌نگریستند، با [[پیامبر]]{{صل}} [[بیعت]] کرد و او را در آنچه بدان فرامی‌خوانْد، [[اجابت]] نمود<ref>کنز الفوائد، ج ۲، ص ۱۷۷.</ref>.

#'''[[روز پیمان برادری‌]]''': [[فضائل الصحابة (کتاب)|فضائل الصحابة]]، [[ابن حنبل]]- به [[نقل]] از [[محدوج بن زید]]-: [[پیامبر خدا]]، میان [[مسلمانان]]، [[برادری]] ایجاد کرد. سپس گفت: "ای [[علی]]! تو برادر [[منی]] و تو برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] هستی، جز آن‌که [[پیامبری]] پس از من نیست"<ref>فضائل الصحابة، ابن حنبل، ج ۲، ص ۶۶۳، ح ۱۱۳۱.</ref>.

# '''[[هنگام بستن درها]]''': [[پیامبر خدا]]{{صل}}: برخی [[مردم]] از من دل‌آزرده شده‌اند که چرا [[علی]] را در [[مسجد]] جای داده‌ام. به [[خدا]] [[سوگند]]، من [[علی]] را به [[مسجد]]، داخل و آنان را از [[مسجد]] بیرون نکرده‌ام. خدای عز و جل به [[موسی]]{{ع}} و برادرش [[وحی]] کرد: "[[قوم]] خود را در [[مصر]]، در خانه‌هایی سکنا دهید و خانه‌هایتان را رو به [[قبله]] قرار دهید و [[نماز]] بخوانید"<ref>یونس، آیه ۸۷.</ref> و به [[موسی]] [[فرمان]] داد که کسی در مسجدش سکنا نگزیند و در آن، آمیزش نشود و جز [[هارون]] و فرزندانش را به آن، راه ندهد. [[علی]] [نیز] برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] است. در میان خانواده‌ام [تنها] او برادر من است و برای هیچ کس روا نیست که در مسجدم با [[زنان]] بیامیزد، جز [[علی]] و [[فرزندان]] او. پس هر که ناخشنود است، به آن جا برود- و با دستش به سوی [[شام]] اشاره کرد<ref>رسول الله{{صل}}: {{متن حدیث|إن رِجالًا یجِدونَ فی أنفُسِهِم فی أنی أسکنتُ عَلِیاً فِی المَسجِدِ، وَاللهِ ما أخرَجتُهُم، ولا أسکنتُهُ، إن اللهَ عزوجل أوحی‌ إلی‌ موسی‌ وأخیهِ: «أَن تَبَوءَا لِقَوْمِکمَا بِمِصْرَ بُیوتًا وَ اجْعَلُواْ بُیوتَکمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُواْ الصلَوةَ»، وأمَرَ موسی‌ ألا یسکنَ مَسجِدَهُ، ولا ینکحَ فیهِ، ولا یدخُلَهُ إلاهارونُ وذُریتُهُ، وإن عَلِیاً مِنی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسی‌، وهُوَ أخی دونَ أهلی، ولا یحِل مَسجِدی لِأَحَدٍ ینکحُ فیهِ النساءَ إلاعَلِی وذُریتُهُ، فَمَن ساءَهُ فَهاهُنا- وأومَأَ بِیدِهِ نَحوَ الشامِ-.}} (المناقب، ابن مغازلی، ص ۲۵۵، ح ۳۰۳).</ref>.

#'''[[فتح]] [[خیبر]]''': [[المناقب (کتاب)|المناقب]]، ابن مغازلی- به [[نقل]] از [[جابر بن عبد الله]]-: چون [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} از [[فتح]] [[خیبر]] باز آمد، [[پیامبر]]{{ع}} به او فرمود: "ای [[علی]]! اگر نبود [بیم‌] این که گروهی از امتم، درباره تو چیزی را بگویند که نصرانی‌ها درباره عیسی‌گفتند، در [[شأن]] تو سخنی می‌گفتم که به هر گروهی از [[مسلمانان]] بر می‌خوردی، [[خاک]] زیر پایت و باقی‌مانده [[آب]] وضویت را بر می‌گرفتند و به آن دو، شفا می‌جستند؛ اما تو را همین بس که برای من...، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] هستی، جز آن که [[پیامبری]] پس از من نیست"<ref>المناقب، ابن مغازلی، ص ۲۳۷، ح ۲۸۵.</ref>.

#'''[[جنگ تبوک‌]]''' [[صحیح البخاری‌ (کتاب)|صحیح البخاری‌]]- به [[نقل]] از [[سعد بن ابی وقاص]]-: [[پیامبر خدا]] به سوی تبوک‌<ref>تبوک، منطقه‌ای در میانه راه مدینه و دمشق است که در شمال غربی مدینه و جنوب دمشق، واقع است. پیامبر{{صل}} در سال نهم هجری، سپاهی انبوه را برای به فرمان آوردن عرب‌های شمال، بدان‌جا برد؛ اما جنگی درنگرفت.</ref> حرکت کرد و [[علی]]{{ع}} را به جای خود نهاد. [[علی]]{{ع}} گفت: آیا مرا در میان [[کودکان]] و [[زنان]] می‌نهی؟ فرمود: "آیا [[خشنود]] نمی‌شوی که برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]]{{ع}} باشی، جز آن که [[پیامبری]] پس از من نیست؟"<ref>صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۶۰۲، ح ۴۱۵۴.</ref>.

 

==بحثی درباره [[حدیث]] منزلت‌==

* بی‌گمان، حدیث منزلت، یکی از فضیلت‌های بلند و [[مناقب]] بزرگ [[علی]]{{ع}} را فراز می‌آورد. همچنین روشن می‌گردد که [[پیامبر خدا]] در موقعیت‌های بسیاری، به این [[فضیلت]] سخن گشوده است و آنچه در [[نبرد]] [[تبوک]] بر زبان مبارکش جاری گشته، گرچه مشهورترین، اما تنها موضع ذکر این [[فضیلت]] نیست. اسناد متعدد و گزارش‌های فراوان این [[حدیث]]، جای تردیدی در صدور قطعی آن نمی‌نهد و گستردگی [[نقل]] و فراوانی طریق‌های آن بدان جا رسیده است که [[عالمان]] و [[محدثان]] بزرگ [[اهل سنت]] به تواترِ آن و فراوانی طرق و منابع گوناگون آن تصریح کنند و بر این نکته تأکید ورزند که این [[حدیث]] در میان [[احادیث]] نقل‌شده از [[پیامبر]]{{صل}} استوارترین است و اتفاق [[راویان حدیث]] و حافظان آثار را بر صحت آن ابراز دارند. حَسَکانی درباره اسناد این [[حدیث]] نوشته است: و استاد ما، ابو حازم [[حافظ]]، درباره حدیث منزلت می‌گفت: آن را با پنج هزار [[سند]]، [[نقل]] کرده‌ام<ref>شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۱۹۵. مقصود از پنج هزار طریق، کثرت راویانی است که در طبقه‌های مختلف، این حدیث را نقل کرده‌اند، ولی طبقه اول، یعنی اصحاب پیامبر{{صل}} نزدیک به ده نفر هستند.</ref>.

* [[سلم بن وضاح]]: در نزد [[محمد بن عبد الله]] بودیم که [[معلی بن سلیمان]] از او پرسید: مقصود [[پیامبر]]{{صل}} از این گفته: "تو برای من به منزله [[هارون]] برای [[موسی]]{{ع}} هستی" چه بوده است؟ گفت: مقصودش [[اطاعت]] از [[علی]]{{ع}} پس از [[پیامبر]]{{صل}}، همچون [[اطاعت از پیامبر]]{{صل}} در زمان حیاتش بوده است<ref>المناقب، کوفی، ج ۱، ص ۵۱۰، ح ۴۲۹.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۲۳-۱۳۰.</ref>.