تفسیر قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

 

==مقدمه==

*یکی از [[وظایف]] [[امام]]{{ع}} در برابر [[قرآن کریم]]، حفظ آن از [[تحریف]] [[معنوی]] است. این مهم با بیان [[تفسیر]] صحیح و تأويل آن، صورت می‌گیرد. در [[روایات]] پرشماری، به نقش تفسیری [[امامان معصوم]]{{عم}} اشاره شده است؛ چنان‌که در [[تفسیر]] [[آیه]] {{متن قرآن|فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ}}، بیش از بیست [[روایت]] وجود دارد که مقصود از "اهل الذكر" را [[امامان]]{{عم}} معرفی کرده‌اند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۱۰ و ۲۱۱؛ محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۳۸-۴۳.</ref> در این راستا مقصود از ذکر در برخی [[روایات]] صحیح، [[قرآن]] بوده،<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۱۱؛ محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۴۲ و ۴۳.</ref> در برخی دیگر از [[روایات]] صحیح به خود [[پیامبر]] معنا شده<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۱۰ و ۲۱۱</ref> و حتی ظاهر برخی [[روایات]]، گویای آن است که [[امامان]]{{عم}} مصداق انحصاری اهل الذكرند.<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ص۲۱۰؛ محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۴۱.</ref>

*البته یاد کرد این نکته ضروری است که [[شأن نزول]] اهل الذكر در این [[آیه]]، بنا به تصريح بسیاری از [[مفسران]] [[شیعه]] و [[سنی]]، [[اهل کتاب]]،<ref>برای نمونه، ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۶، ص۵۵۷؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ج۱۲، ص۴۲؛ محمد بن محمد رضا مشهدی قمی، کنز الدقائق، ج۷، ص۲۱۱؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۷، ص۲۱۱؛ سید بن قطب شاذلی، فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۱۷۲.</ref> [[دانشمندان]] [[یهود]] و [[نصارا]]،<ref>محمد بن حبيب الله سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۲۲۷؛ سید عبدالحسین طیب، اطیب البيان، ج۸، ص۱۲۸.</ref> [[مؤمنان]] [[اهل کتاب]]،<ref>محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۷۸.</ref> یا خصوص [[اهل تورات]] است<ref>مقاتل بن سلیمان، تفسير مقاتل، ج۲، ص۴۷۰؛ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۲، ص۲۵۸.</ref> و برخی نیز به‌طور عام، اهل الذكر را [[عالم به ]][[کتب آسمانی]] دانسته‌اند.<ref>سید محمد حسین فضل الله، من وحی القران، ج۱۳، ص۲۳۲.</ref> با وجود این، چنان‌که گذشت، [[روایات]] مستفیضه‌ای بر تعیین [[ائمه اطهار]]{{عم}} به عنوان مصادیق اهل الذكر به ما رسیده است. در جمع میان این دو مطلب می‌توان گفت که اهل الذكر، عام بوده، [[ائمه]] اطهار{{عم}} نیز از مصادیق و بلکه مصداق کامل آن هستند.

*به هر روی، از اینکه [[امامان]]{{عم}} به عنوان اهل الذكر معرفی شده‌اند و [[خداوند متعال]] [[مردم]] را به سؤال از آنها امر کرده است، روشن می‌شود که ایشان آشنا به [[قرآن]] و [[سنت]] نبوی‌اند، [[مردم]] [[وظیفه]] دارند در [[فهم]] [[قرآن کریم]] به آنها مراجعه کنند.

*در برخی دیگر از [[روایات]]، با عباراتی همچون {{عربی|"عَيْبَةُ وَحْيِ اللَّهِ وَ أَهْلُ دِينِ اللَّهِ"}}<ref>محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۶۱؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۲.</ref> بر [[شأن]] تفسیری [[امامان]]{{عم}} تأكيد شده است؛ چنان‌که در برخی [[روایات]] صحیح از تعبیر {{عربی|"تَرَاجِمَةُ وَحْيِ اللَّه‏"}} به معنای [[مفسران]] [[وحی الهی]] استفاده شده است.<ref>محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۶۰۹؛ همو، معانی الاخبار، ص۳۵؛ جعفر بن محمد بن قولویه، کامل الزیارات، ص۳۱۶؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۲ و ۲۶۹؛ محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۶۲ و ۱۰۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۹۷.</ref>

*در برخی [[روایات]]، برای [[وصف]] [[امامان]]{{عم}}، از تعبير {{عربی|"أَمِينُ اللَّهِ عَلَى وَحْيِهِ‏"}} یاد شده است.<ref>محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۶۲؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۱، ص۲۵۹ و ۲۶۰؛ همو، التوحید، ص۱۵۲؛ شیخ طوسی، الغيبة، ص۱۴۹.</ref> فراوانی این سنخ [[روایات]] به‌گونه‌ای است که موجب [[اطمینان]] نسبت به صدور این مفهوم از [[پیشوایان دین]] می‌شود. این مفهوم در زیارت‌نامه [[امام حسین]]{{ع}} (که سندی صحیح دارد) بر خود [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز اطلاق شده است: {{عربی|"السَّلَامُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ{{صل}} وَ أَمِينِ اللَّهِ عَلَى وَحْيِهِ"}}.<ref>همو، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۷. در برخی دیگر از زیارت‌نامه‌ها نیز این مفهوم بر پیامبر اکرم{{صل}} اطلاق شده است. برای نمونه، ر.ک: جعفر بن محمد بن قولویه، کامل الزیارات، ص۴۲؛ شیخ مفید، المزار، ص۷۷.</ref>

*از سوی دیگر، در [[روایات]] فراوانی بر این مسئله تأكيد شده است که [[آیات قرآن کریم]]، افزون بر داشتن ظاهر، [[باطنی]] ژرف نیز دارند؛ [[باطنی]] که باید با تأمل و [[تدبر]] در [[آیات]] به آن دست یافت. فراوانی این [[روایات]] به‌گونه‌ای است که عده‌ای از محققان، مدعی [[تواتر]] [[معنوی]] این [[روایات]] شده‌اند.<ref>ر.ک: علی اکبر بابایی، باطن قرآن کریم، در: معرفت، ش۲۹.</ref> در برخی از این [[روایات]]، تنها به جنبه عمیق بودن بطون [[قرآن]] اشاره شده است؛ چنان‌که در روایتی معتبر از [[امام صادق]]{{ع}}، به [[نقل]] از [[پدران]] بزرگوارشان و [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} آمده است: ظاهر [[قرآن]]، شگفت‌انگیز و [[باطن]] آن، عمیق است.<ref>نهج البلاغه، کلام ۱۸؛ نیز ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۹۹.</ref>

*بر اساس برخی از [[روایات]]، تمام [[آیات قرآن کریم]]، ظاهر و [[باطن]] دارد؛ چنان‌که [[فضیل بن یسار]] در روایتی معتبر از [[امام باقر]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمودند: {{عربی|"مَا مِنْ آيَةٍ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ"}}.<ref>محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۲۰۳؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۳، ص۱۹۷.</ref> در اینجا بنای ورود تفصیلی به این مسئله را نداریم<ref>برخی محققان، روایات را به شش دسته تقسیم کرده و به تفصيل از آنها سخن به میان آورده‌اند (ر.ک: علی اکبر بابایی، باطن قرآن کریم، در معرفت، ش۲۶. گفتنی است برخی عالمان از روایاتی خبر داده‌اند که بر وجود بطون - نه یک بطن - برای هر آیه تأکید کرده‌اند. برای نمونه، ر.ک: محمد کاظم خراسانی، كفاية الاصول، ص۳۸. سید حیدر آملی از هفتاد، هفتصد و هفتادهزار بطن نیز سخن به میان آورده است (سید حیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۵۳۰). با وجود این به نظر می‌رسد در جوامع روایی فریقین، روایتی که از تعدد بطون خبر داده باشد، وجود ندارد.</ref> و تنها به این نکته بسنده می‌کنیم که می‌توان گفت وجود بطون برای [[آیات قرآن کریم]]، مورد [[اجماع]] [[دانشمندان]] [[مسلمان]] است؛<ref>برای نمونه، ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص۴؛ شیخ طوسی، التبیان، ج۱، ص۹؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل، ج۱، ص۶۹؛ محی الدین محمد بن عربی، تفسیر ابن عربی، ج ۱، ص۶.</ref> تا آنجا که غزالی می‌نویسد: "بدان هرکس [[گمان]] کند که برای [[قرآن]] جز آنچه که ظاهر [[تفسیر]]، ترجمه می‌نماید، معنایی نیست، از حد [[دانش]] خود خبر داده و در خبر دادن از [[دانش]] خود به درستی سخن گفته، ولی در قضاوتش که همه [[مردم]] را به درجه و مرتبه پایین [[دانش]] خود برگردانده، [[خطا]] کرده است؛ بلکه [[اخبار]] و آثار دلالت می‌کند بر اینکه در [[معانی قرآن]]، برای صاحبان [[فهم]] میدان وسیعی است".<ref>محمد بن محمد غزالی، احياء علوم الدين، ج۱، ص۲۸۹. آلوسی نیز می‌نویسد: "سزاوار نیست برای کسی که کمترین بهره‌ای از عقل، بلکه کمترین ذره‌ای از ایمان دارد، اشتمال قرآن را بر باطن‌هایی که مبدأ فیاض بر باطن هریک از بندگانش که بخواهد، افاضه می‌کند، انکار نماید" (سید محمود آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۸).</ref>

*آنچه از [[روایات]] یادشده به دست می‌آید آن است که [[آیات قرآن کریم]] افزون بر داشتن معنای ظاهری، معنایی [[باطنی]] نیز دارد که عمیق‌تر از معنای ظاهری است. روشن است که این معنای [[باطنی]] نمی‌تواند به ذهن همگان خطور کند. از سوی دیگر، یکی از علومی که به [[امامان]]{{عم}} داده شده، [[علم]] تأويل [[قرآن]] است. تأويل به هر معنایی که در نظر گرفته شود،<ref>ر.ک: محمد اسعدی و سید محمود طيب حسینی، پژوهشی در محکم و متشابه، ص۱۵۱-۱۷۷.</ref> دست‌کم روشن‌ترین معنای آن همان معانی‌ای است که در ابتدا در دسترس همگان قرار نمی‌گیرد. بنابراین، مسئله بطون [[قرآن]] و تأويل، ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند. پس اگر [[امام]]{{ع}} [[علم به تأویل]] دارد، [[توانایی]] رازگشایی از بطون [[قرآن]] را نیز دارد.

*اگر [[امام]]، [[امین]] [[خدا]] بر [[وحی]] (= [[قرآن]]) باشد، طبیعی است که [[علم]] به [[حقیقت]] و [[باطن]] [[قرآن]] را در [[اختیار]] دارد که می‌توان از آن به [[تأویل]] نیز یاد کرد. به نظر می‌رسد این [[حقیقت]] در روایاتی که [[ائمه]]{{عم}} را "[[راسخان در علم]]" می‌دانند، بازتاب یافته است و این [[روایات]] از این جهت همسو و هم‌افق‌اند؛ چنان‌که [[امام باقر]]{{ع}} یا [[امام صادق]]{{ع}} در‌این‌باره در ضمن روایتی صحیح با اشاره به [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ}}<ref>آل‌عمران (۳)، ۷.</ref> فرمودند: "[[پیامبر خاتم|رسول الله]] {{صل}} [[برترین]] [[راسخان در علم]] است. [[خداوند]] عزّوجلّ تمام [[علوم]] مربوط به تنزیل و تأويل [[قرآن]] را به وی آموخته است... و [[جانشینان]] پس از وی نیز تمام آن را می‌دانند...".<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۱۳.</ref> همچنین [[ابوبصیر]] در [[روایت]] صحیح دیگری از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمودند: "ما [[راسخان در علم]] هستیم و ما تأويل [[قرآن]] را می‌دانیم".<ref>همان، ج۷، ص۴۴۲؛ محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۲۰۲. در بصائر الدرجات، هشت روایت نقل شده است. گفتنی است برخی مفسران، واوِ پیش از "الراسخون" را استینافیه گرفته و علم به تأويل را در خداوند متعال منحصر دانسته‌اند؛ اما تصریح کرده‌اند که منافاتی با این ندارد که انحصار در این آیه، در مواردی استثنا خورده باشد؛ چنان‌که در آیاتی، علم غیب مخصوص خداوند شمرده شده است؛ اما مستثنیاتی برای آن وجود دارد (سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۲۸). همچنین امام علی{{ع}} در خطبه "اشباح" به‌گونه‌ای سخن گفته‌اند که راسخان در علم، علم به تأويل ندارند: {{عربی|"وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ فِي الْعِلْمِ هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيْبِ الْمَحْجُوبِ"}} (نهج البلاغه، خطبه ۹۱) با وجود این، برخی دیگر از محققان معتقدند که اولاً روایات صریح و صحیحی وجود دارد که امامان{{عم}} از راسخان در علم و عالم به تأویل‌اند؛ ثانياً، بسیار بعید است که خداوند آیاتی را برای تربیت انسان‌ها نازل کرده باشد که علم آن را جز خودش کسی نداند؛ ثالثاً، در طول تاریخ، مفسران تمام تلاش خود را کرده‌اند تا معنای آیات را بفهمند و این‌گونه نبوده که بگویند فهم برخی آیات، مخصوص خداوند است (ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲، ص۴۴۰-۴۴۲). اینکه واو در این آیه، استینافیه است یا عاطفه، در جای خود قابل بحث است (ر.ک: محمد اسعدی و سید محمود طيب حسینی، پژوهشی در محکم و متشابه، ص۲۳۱-۲۴۵). با وجود این، بنابر هر دو نظر، براساس صریح روایات، امامان{{عم}} کسانی هستند که اولاً، از راسخان هستند؛ و ثانياً علم به تأویل نیز دارند. به دیگر بیان، سخن روایات هم با دیدگاهی که واو را عاطفه می‌داند، سازگار است و هم با این نظر که واو استینافیه است؛ با این توضیح که خداوند متعال، راسخان را نیز از تأویل آیات آگاه ساخته است.</ref>

*به‌طور کلی انبوهی از [[روایات]] در متون [[حدیثی]] وجود دارد که [[علم]] به تأويل [[قرآن]] را یکی از [[علوم]] [[امامان]] می‌داند. رازگشایی از بطون [[قرآن]] در موارد پرشماری به وسیله [[ائمه اطهار]]{{عم}} به منصه [[ظهور]] رسیده است. برای نمونه، در صحيحه [[عبدالله بن سنان]] آمده است که شخصی از [[امام صادق]]{{ع}} می‌پرسد: معنای {{متن قرآن|ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ}}<ref>حج (۲۲)، ۲۹.</ref> چیست؟ [[امام]]{{ع}} می‌فرماید: "گرفتن شارب و چیدن ناخن‌ها". [[عبدالله]] می‌گوید: ذریح محاربی از شما [[نقل]] کرد که فرمودید: معنای این [[آیه]] [[دیدار]] [[امام]] است. [[حضرت]] فرمود: "آری، درست است. هم [[کلام]] او درست است و هم معنایی که اکنون گفتم. برای [[قرآن]]، ظاهر و [[باطنی]] است".<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۴۹.</ref><ref>ر. ک. [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]] صفحه۲۳۶ تا ۲۴۲.</ref>

 

*[[تفسیر]] از ریشه "فسر" به معنای پرده‌برداری و رفع ابهام است<ref>محمد بن بکرم ابن منظور، لسان العرب، ج ۲، ص ۳۷۰؛ ابن شعبه زبیدی، تاج العروس، ج ۶، ص ۵۲۶</ref> آنچه در این بین از اهمیت زیادی برخوردار است اهتمام به این نکته است که تفسیر قرآن یک [[دانش]] خاصی است که می‌بایست بر اساس اصول و قواعد روشن انجام گیرد که عدم رعایت آن‌ها باعث فرو غلتیدن در [[انحرافات]] و کژی‌های بزرگی است. [[تاریخ]] [[اسلام]] نشان می‌دهد که پیدایش بسیاری از [[مذاهب]] و فرق [[باطل]] برخاسته از [[تفاسیر]] غلط و ناروای آنان از [[آیات قرآن]] بوده است به‌عنوان‌مثال جبریه با استناد به‌ظاهر آیاتی نظیر{{متن قرآن|يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء}}<ref>نحل، آیه ۹۳</ref> و بدون توجه به [[تفسیر]] صحیح [[آیه]] مدعی شدند که همه [[کارها]] مستقیماً بااراده [[خداوند]] انجام گرفته و [[انسان‌ها]] در انجام [[کارها]] [[افعال]] خود هیچ اختیاری از خود ندارند. یا [[خوارج]] از روی [[خطا]] و [[کج‌فهمی]] با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ}}<ref>انعام،۵۷</ref> مدعی بودند که [[حکومت]] و [[حکمت]] منحصراً در [[اختیار]] [[خداوند]] است و ازاین‌جهت [[معتقد]] بودند که [[حضرت امیر]]{{ع}}به خاطر پذیرش [[حکمیت]] دچار [[گناه]] و [[کفر]] شده و می‌بایست [[توبه]] کند! نیز عموم [[عالمان اهل سنت]] که معتقدند [[جهاد]] و [[مبارزه]] با [[حاکمان]] [[فاسق]] و [[ستمگر]] امری ناروا و ناصواب است به خاطر [[تفسیر]] ناصحیح از [[آیه]]: {{متن قرآن|أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ}}<ref>نساء، آیه ۵۹</ref> است. زیرا مدعی‌اند که هر حاکمی که زمام کار [[مسلمانان]] را در دست دارد [[صاحب]] امر تلقی شده و [[اطاعت]] مطلق از او [[واجب]] است و [[اطاعت]] مطلق به معنای [[حرمت]] [[قیام]] و [[جهاد]] علیه او است. پیدا است که اگر بتوان برای [[فهم]] و [[تفسیر]] صحیح [[آیات قرآن]] اصول و مبانی‌ای را ارائه کرد‌، می‌توان از بسیاری از این کج‌فهمی‌ها در برخورد با [[آیات قرآن]] جلوگیری کرد. متأسفانه در میان انواع دانش‌های مرتبط با [[قرآن]] به این [[دانش]] یعنی "[[دانش]] [[فهم]] و تفسیر قرآن" کمترین توجه شده است و تحقیقات بس اندکی در این زمینه ارائه شده است. درباره مسائل مربوط به مبانی [[فهم]] و تفسیر قرآن از سه جهت می‌توان به [[گفت‌وگو]] پرداخت که عبارت‌اند از: مراتب معنایی؛ بهره جستن از [[روایت‌ها]] و [[آیات]] در [[تفسیر]]؛ و اجتناب از [[تفسیر به رأی]].

*از جمله لغزش‌های تفسیری، [[تفسیر]] ناصحیح از مفهوم "[[غیب]]" است که مدافعان [[تفکر]] التقاطی دچار آن شده‌اند. باید به این طیف [[فکری]] گفت: شما در [[تفسیر]] [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ}}<ref>بقره، آیه ۳</ref> درباره [[ایمان به غیب]] این‌چنین میگویید [[مفسرین]]، [[غیب]] را آنچه دیدنی نیست، اعم از [[خداوند]] یا [[فرشتگان]] و از این قبیل دانسته‌اند؛ حال‌آنکه اولاً [[خداوند]] و [[فرشتگان]] [[غیب]] نیستند، ثانیاً با طرح عنوان [[متقین]]، مسئله [[ایمان به خدا]] مطرح‌شده و گذشته است آنگاه خودتان، [[غیب]] و [[ایمان به غیب]] را این‌چنین [[تفسیر]] می‌کنید: منظور از [[غیب]] معهود و شناخته‌شده، همان مراحل ابتدایی رشد [[انقلاب]] [[توحیدی]] و زمان انجام تحولات کمی است. خلاصه مدعی هستند که مقصود از [[ایمان به غیب]] که در [[قرآن]] آمده، این است که [[مؤمنین]] بدانند [[انقلاب]] مرحله پایانی دارد و در آن مرحله [[مبارزه]] باید پنهانی باشد؛ این مرحله مرحله‌ای است که [[نظام]] [[حاکم]] هنوز مسلط است و [[انقلاب]] مرحله رشد تدریجی را می‌پیماید تا تغییر تدریجی کمی به تغییر کیفی تبدیل شود (اصل چهارم دیالکتیک) و [[نظام]] جدید مستقر شود و [[انقلاب]] از مرحله [[غیب]] به مرحله [[شهادت]] برسد. من سخنم این نیست که [[انقلاب]] مرحله [[غیب و شهادت]] دارد بانه؛ قطعاً دارد. [[انقلاب اسلامی]]- که برخلاف تصور شما [[انقلاب]] سَر بود نه [[انقلاب]] شکم، [[انقلاب]] انسانی و فطری بود نه [[انقلاب]] طبقاتی- مرحله [[پنهان]] را در [[مکه]] طی کرد و مرحله [[آشکار]] را در [[مدینه]]. سخن من این است که آیا شما واقعاً در [[وجدان]] خودتان احتمال می‌دهید که منظور این [[آیه]] همین مطلب باشد؟ آیا انقلابیون عصر [[پیامبر]] از قبیل [[سلمان]] و [[ابوذر]] و [[مقداد]] مفهومشان از [[ایمان به غیب]] همین معنا بود؟ آیا آن‌ها در دوره [[مدینه]] موضوع [[ایمان به غیب]] را منفی تلقی کردند؟<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[نبوت ۱(کتاب)|نبوت]]، مجموعه آثار، ج ۴، ص ۴۶۵.</ref> این طیف [[فکری]] هم‌چنین درباره مفهوم "[[الله]]" که به‌صورت مکرر در [[قرآن]] آمده، چنین [[اعتقادی]] دارند: [[راستی]] از [[الله]] چه می‌فهمیم؟ جز [[تکامل]] مطلق؟ جز [[آفرینش]] با همه ابعادش؟ و بالاخره [[جهان]] با حرکت تکاملی‌اش به‌سوی یک بی‌نهایت بزرگ؟<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[نبوت ۱(کتاب)|نبوت]]، مجموعه آثار، ج ۴، ص ۴۶۹.</ref> در پاسخ به چنین [[تفسیر]] ناصحیحی از [[قرآن]] باید بگوییم آیا [[الله]] در [[منطق]] [[قرآن]] یعنی [[تکامل]] مطلق؟ [[تکامل]]، حرکت به پیش است و [[خداوند]]، کمال و کامل مطلق است. فرق است میان کمال و [[تکامل]]. مادی مسلکان [[تکامل]] مطلق را می‌پذیرند، کمال مطلق را نمی‌پذیرند. [[اختلاف]] مادی با [[الهی]] راتبه‌گیر کمال مطلق است که هیچ حالت منتظره و نیستی و [[کاستی]] و حرکت ندارد، بر سر [[تکامل]] مطلق. آیا [[الله]] یعنی [[آفرینش]] با همه ابعادش، یا اینکه [[الله]] یعنی آفریننده همه [[آفرینش]] با همه ابعادش؟ آیا [[الله]] یعنی [[جهان]] با حرکت تکاملی‌اش به‌سوی بی‌نهایت بزرگ، یا اللهان بی‌نهایت بزرگی است که [[جهان]] از او سرزده و به‌سوی او حرکت و صیرورت است؛ {{عربی|و الی الله المصیر؟ الله}} به معنای [[تکامل]] مطلق، به معنای [[آفرینش]] با همه ابعادش، به معنای [[جهان]] با حرکت تکاملی‌اش به شوی بی‌نهایت بزرگ، چیزی است که هر بی‌خدایی هم او را می‌پذیرد. شما اگر از فویر باخ و مارکس و انگلس و لنین و استالین هم بپرسید، به چنین "[[الله]])"ی اعتراف دارند<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[نبوت ۱(کتاب)|نبوت]]، مجموعه آثار، ج ۴، ص ۴۶۹.</ref><ref>[[علی نصیری|نصیری، علی]]، [[چلچراغ حکمت ج۲۲ (کتاب)|قرآن‌شناسی، چلچراغ حکمت ج۲۲]]، ص ۶۳ تا ۷۳.</ref>.